सिंधू संस्कृतीचे लोक कोण? आर्य कोण? सध्याचे भारतवासी कोण? जनुकीय पुरावा काय सांगतो?

सिंधू सरस्वती संस्कृती (भाग ५)

सिंधू सरस्वती संस्कृती आणि ऋग्वेद

सुधीर भिडे

(मागील भाग)

ऋग्वेदातील कित्येक ऋचांत दास, दस्यू असे संदर्भ येतात. आर्य कोणास दास / दस्यू समजत असत?

सिंधू सरस्वती संस्कृतीच्या रहिवाश्यांचा धर्म एक सर्वत्र पाळला जाणारा धर्म असावा असे वाटत नाही. चार हजार वर्षांच्या कालखंडात आणि इतक्या मोठ्या प्रदेशावर एकच धार्मिक समजुती होत्या असे शक्यही नाही. मिळालेल्या पुराव्यानुसार काही निष्कर्ष निघू शकतात.

पश्चिम महाराष्ट्र आणि तमिळनाडूमध्ये उत्खननात हे माहीत झाले आहे की सिंधू सरस्वती संस्कृती या भागात पण अस्तित्वात होती. तमिळ लोक या संस्कृतीला इंडस-पोरुनाई संस्कृती म्हणतात.

सिंधू सरस्वती संस्कृतीतली नगररचना कशी होती? राज्यव्यवस्था, अर्थकारण यांविषयी काय अंदाज बांधता येतात?

साधारण १९२५ च्या सुमारास ब्रिटिश आर्किओलोजिस्टनी (पुरातत्त्ववेत्त्यांनी) सिंधू संस्कृतीचा शोध लावला. त्यानंतर जगभर ही संस्कृती Indus Valley Civilization म्हणून प्रसिद्ध झाली. आर्किओलोजिस्टना नंतर गुजरातपासून हरियाणापर्यंत अनेक प्राचीन वस्ती असलेली स्थळे मिळाली. ही सर्व प्राचीन शहरे त्या काळात अस्तित्वात असलेल्या सरस्वती नदीच्या बाजूला आहेत असे ध्यानात आले. म्हणून ही सिंधू-सरस्वती संस्कृती.

आज हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीताच्या क्षेत्रातील एक महान हस्ती, पंडित भीमसेन जोशी यांची पुण्यतिथी.

कुमार गंधर्वांच्या अभिनव शैलीतील एक उल्लेखनीय पैलू म्हणजे त्यांनी रागांच्या विस्तृत श्रेणीचे अन्वेषण केले. त्यांनी स्वत:ला विशिष्ट घराण्याशी निगडित माहितीपुरते मर्यादित ठेवले नाही; त्याऐवजी, त्यांनी दुर्लक्षित रागांचा अभ्यास केला, विसरलेली रत्ने पुन्हा जिवंत केली. या रागांमध्ये श्वास फुंकण्याची त्यांची क्षमता संगीतातील बारकावे आणि शास्त्रीय रागांच्या विशाल विस्तारात प्रयोग करण्याची त्यांची सखोल समज दर्शवते.