पळीपंचपात्रीचा कंठाळी खडखडाट आणि झोला, बिंदी, मेणबत्तीची किणकिण

कोणत्याही बॉडी फ्लुइडस ची किळस वाटत असल्याने माझा पास.
___
असं पास म्हणून पास होत नाहीये.
सुचत नाही या बातमीवर काय वाटतय ते. थोड्या वेळात विचार (कलेक्ट) करुन लिहीते.
_____
कोणाची पाळी आहे म्हटलं की मला काहीतरी इन्टेन्स होतं. सांगता येत नाही - तिच्या त्रासाबद्दल वाईट वाटणे + आपल्या पाळीची आठवण + त्या स्त्रावाच्या वासाची घृणा सगळं एकदमच होतं.
यात स्त्रीला कमी लेखण्याचा प्रश्नच नाही.
आई लहानपणी (टीनेज) मध्ये सांगायची पॅड नुसतं फेकू नकोस, ते धुवून फेक. मी याबद्दल ओरडाही खाल्ला आहे. तिचे म्हणणे होते कुत्री-मांजरं खेळतात , खातात वगैरे. अन तरीही मला इन्ट्युइटिव्हली हे माहीत होतं की तिला कोणी व्यक्तीने (मांत्रिक आदि) मिसयुझ करु नये असे वाटे. मी यासंदर्भात ना कधी ऐकले ना तिला विचारले. पण मला ते माहीत होते. .............. Go ahead & ridicule me.
_____
असं जॉगिंग करणं हे मला सुपर शॉकिंग + अननेसेसरी वाटते. काही क्षेत्रे ही फक्त स्त्रियांचीच असतात. स्त्रीत्वाची mystery / enigma, Lining of the womb अशी चव्हाट्यावर आणणे कसेतरीच वाटते. I found above incidence sad.
.
अजुन एक इतका धाडसी (जगात प्रथमच) निर्णय तिने एका रात्रीत घेतला? काहीच्या काही वाटतं ते.
____
माझी आवडती कवयित्री ल्युसिल क्लिफ्टन या विषयावरची ही कविता -

to my last period
Lucille Clifton,
.
well, girl, goodbye,
after thirty-eight years.
thirty-eight years and you
never arrived
splendid in your red dress
without trouble for me
somewhere, somehow.
.
now it is done,
and i feel just like
the grandmothers who,
after the hussy has gone,
sit holding her photograph
and sighing, wasn’t she
beautiful? wasn’t she beautiful?
.

लेख आवडला म्हणून ही पोचपावती.
जाताजाता - मुलायम सिंगांचा निषेध करणं योग्यच आहे ???
का करायचा निषेध ? आता म्हातार्‍या माणसाला वयोमानानुसार नसतात बर्‍याचशा गोष्टी शक्य त्याला काय इलाज ? काहीबाही बडबडतात झालं. एवढं काय मनावर घ्यायचं ?

त्यापेक्षा मिडियाचा का नाही निषेध करायचा ? नाही नाही ती घाण घरात आणि मनात आणून टाकतात मेले ! सकाळ बघत नाही, दुपार बघत नाही की रात्र नाही. अगदी दारे खिडक्या लावल्या तरी हा घाण वास कोठून ना कोठून नाकात शिरतोच. किती दिवस सहन करायचे ? मी फक्त पेपरात येणार्‍या शिळ्या बातम्या वाचतो फार तर आता तेही बंद करावे म्हणतो !
नो टीव्ही न्युज प्लीज.
'राहा अपडेट', 'एक पाऊल जगाच्या पुढे', 'सबसे तेज' 'उघडा डोळे, पहा जगाकडे नीट' कशाला ????
मला नाही व्हायचं सुपर कंप्युटर !

१. मूळ विषय मी टाकला होता.
२. मुलायम सिंग सारख्या एका पक्षप्रमुखाने केलेली विकृत विधाने लोकांसमोर यावीत यासाठी मूळ पोस्ट होती.
३. झोला, बिंदी आणि मेणबत्ती गँग यांच्या नेहमीच्या आणि मोर्चे, चॅनल्स वरून आक्रमक विरोध इ. पद्धतीने याचा विरोध झाला नाही याचे कारण विचारसरणी वा राजकिय मैत्री असावे असे मला आणि अन्य कांही प्रतिसादकांना वाटले. आक्षेप एरवी आक्रस्ताळी असणार्‍यांनी गप्प राहण्यावर होता...इतरांवर सार्वजनिक शरम लादलेली नाही. आपल्याला अर्थातच दुर्लक्ष करण्याचे स्वातंत्र्य आहेच.
४. पळी पंचपत्राचा मुद्दा तुम्हीच काढला. मी त्याचा घेतलेला अर्थ असा आहे की सध्या ब्राह्मण्यग्रस्त- प्रतिगामी लोकांचे राज्य आल्याने खरे जागले - पुरोगामी इ. दडपले गेलेत (इतके की मुलायम यांच्या केसमध्ये देखील ते आता आवाज उठवू शकत नाहीत)
५. मुलायम आजोबंची बुद्धी आणि जीभ चळलीय याचा अर्थ त्यांचा निषेध नसून सन्मान केलाय असे आपल्याला वाटले?
६

मुलायम सिंगाचा निषेध करण्याच्या फंदात मी पडणार नाही..............................
(जाताजाता - मुलायम सिंगांचा निषेध करणं योग्यच आहे. /blockquote>

७. महिला विषयक सकारात्मक बातमी सांगितल्याबद्दल छान वाटले.

मला शीर्षक अतिशय आवडलेलं आहे . भारदस्त ! कस्काय सुचतं बै लोकांना ?

मतामतांच्या गलबल्यात माझा इतका गोंधळ उडतो की कोण नक्की काय कशाबद्दल कधी म्हणालं होतं नि त्याचा संदर्भ नेमका कसा लावायचा नि प्रतिवाद करायचा त्याचं नीट भान राहात नाही. म्हणून सुटीसुटी विधानं करतो.

१. मुलायम सिंग यांच्या विधानाचा निषेध करतो.
२. जगात हरघडी काही ना काही वाईट गोष्ट चाललेली असते. प्रत्येक गोष्टीचा निषेध कसा करणार ? त्यामुळे "अमुक गोष्टींचा निषेध न केल्यामुळे तमुक गोष्टीबद्दल बोलायचा तुम्हाला काहीही हक्क नाही" हे आर्ग्युमेंट कळत नाही.
३. मी एका प्रकारच्या विचारसरणीचा पुरस्कर्ता आहे म्हणजे त्या विचारसरणीशी बांधील आहोत असं म्हणणारे एकूण एक लोक निष्पाप निरागस निर्दोष असा काही अर्थ नाहीच. मुलायम सिंग आणि लालू आणि अन्य कुणी स्वतःला काय वाटेल ते म्हणवून घेत असले तरी त्यांची कारकीर्द किती भयाण होती आणि त्यांची एकेक विधानं कसली सडलेली होती हे वेगळं सांगायची गरज नाही. त्याचा विचारसरणीशी काही संबंध नाही.

कंठाळी आवाजात "याचा का नाही निषेध करत" असं किंचाळणं हे निष्कारण माझ्यावर (आणि इतर अनेकांवरच) सार्वजनिक शरम लादण्याचा प्रकार आहे. I won't budge to this sort of public shaming. हा प्रकार त्याज्य आहे. मुलायम सिंगाचा निषेध करण्याच्या फंदात मी पडणार नाही. पण "आता बोला, आता का गप्प"छाप विचारसरणी आणि अभिव्यक्तीचा मी ठाम निषेध करते.

आपण केल्यास अवेअरनेसची हाक, दुसर्‍याने केले तर सार्वजनिक शरम लादणे. किणकिणीची किंचाळी झाल्यालाही एव्हाना जमाना लोटला.

मध्ये मिहिर शर्माचा इथे शेअर केलेला लेख आठवला. तिथे लोक य सगळ्याबद्दल गप्प कसे? असा प्रश्न विचारला होता. तिथेही हा युक्तिवाद लागू पडेल.

उघड पाठिंबा देणाऱ्या प्रतिसादकांचे आभार. माझ्या मुद्द्याची उदाहरणं पुरवण्याबद्दल गुद्दे-बोचकारे आणि "तेव्हा कुठे गेला होता तुझा धर्म" प्रतिसादकांचेही आभार.

अनेकांनी शू-शीचे मुद्दे या संदर्भात उपस्थित केलेले बघितले आहेत. यात आणि पाळीतून निघणाऱ्या स्रावात फरक आहेत.
१. शू-शीवर काही प्रमाणात बहुतांश लोकांचा ताबा असतो. काही काळ रोखून धरता येतं, पाळीचा स्राव असा थांबवता येत नाही.
२. शू-शी करणं म्हणजे काहीतरी ओंगळ, घरातून बाजूला बसवावं, देवळात जाऊ नये, लोणचं खराब होतं, बाथरूममध्ये जाण्याची गरज आहे हे लपवून ठेवावं, किंवा शुचिने दिलेलं उदाहरण - करणीबिरणी, असे समज त्याबद्दल नाहीत. शू-शी असेच साचून राहिले तर अनारोग्यकारक पण त्या कृतींबद्दल संकोच नाही.
३. पाळी ही समाजातल्या अर्ध्याच लोकांना आणि ते ही ठराविक वयाच्या आणि ते ही ठराविक दिवसांमध्येच येते. अगदी पुनरुत्पादनक्षम वयातल्या स्त्रियाही वर्षातला बहुतांश काळ 'मी नाही त्यातली' म्हणू शकतात आणि ते काही प्रमाणात ग्राह्य स्पष्टीकरण असतं. 'मी नाही त्यातली' म्हणायला लागण्याचं कारण पाळीबद्दल असणारे संकोच.

शू-शी आणि पाळीचा स्राव यांच्यात साम्य एकच, या गोष्टी जननेंद्रियांच्या आसपासच्या भागात असतात, स्वच्छता करताना जननेंद्रियं इतरांना दिसू शकतात आणि ती दिसू नयेत असा सामाजिक संकेत आहे. या संकेताचं पालन बालकांचा अपवाद वगळता सगळेच करतात; कोणालाही वेगळं काढलं जात नाही. शू-शी रोखून धरता येते म्हणून सार्वजनिक आरोग्याच्या दृष्टीने या कृती योग्य ठिकाणीच कराव्या.

ज्यांना पाळीचा त्रास नाही किंवा पाळीच्या काळात काय-काय त्रास होतात हे समजलेलं नाही त्यांना या कृतीचा फायदा काय होतो हे समजणंही कठीणच. माझ्यासारख्या, फारसे संकोच न बाळगणाऱ्याही लहान वयात "माझ्या पाठी काही लागलंय का पहा" या फेजमधून गेलेल्या असतात. त्यातही उदाहरण सांगते. माझी पाळी आली तेव्हा सुरुवातीला आई मला विचारत असे, "रक्त किती असतं याबद्दल तुझा काय अंदाज? चमचाभर, डावभर? त्याबरोबर काही घनपदार्थ दिसतो का?" मला त्या प्रश्नांमुळे लाज वाटत असे. तिला माझ्या आरोग्याची काळजी होती पण मी घराबाहेर ऐकलेल्या आणि मुख्य म्हणजे आत्मसात केलेल्या संकोचांना कधीच बळी पडले होते. त्यातही आणखी वाईट गोष्ट अशी की आपण श्रद्धांना बळी पडलो आहोत, हे ही मला अनेक वर्षं समजलं नव्हतं.

पाळीचं रक्त चुकूनही बाहेरच्या कपड्यांवर दिसणं, झोपेत चादरींवर रक्ताचे डाग पडणं यांबद्दल मुलींना, स्त्रियांना प्रचंड संकोच असतात. आपली पाळी सुरू आहे हे इतरांना, विशेषतः पुरुषांना समजू नये यासाठी नॅपकिन लपवत बाथरूमकडे जाणं, हे सुद्धा लहानपणापासून मुलींच्या माथ्यावर आदळलं जातं. पाळी, त्यामुळे होणारा रक्तस्राव ही काहीतरी घृणास्पद गोष्ट आहे या शिकवणीतून ज्यांना बाहेर पडण्याची इच्छा आहे त्यांच्यासाठी किरन गांधी मुक्तीदात्री आहे. जे स्वातंत्र्य, मुक्ती मिळवण्यासाठी मला १२-१३ वर्षं स्वतःशी झगडावं लागलं ते तिने मिळवलंच असं नाही, कृतीमधून करून दाखवलं. तिच्यामुळे अनेक मुलींना, स्त्रियांना असं अनेक वर्षं स्वतःशी झगडावं लागणार नाही.

स्वातंत्र्य, समानता यांचे अर्थ कोण काय लावतं मला माहीत नाही. नानावटींचा वैचारिक क्षमतेवर पसरलेली श्रद्धेची गडद छाया हा लेख वाचला आणि माझ्याही किती श्रद्धा मी गेल्या काही वर्षांमध्ये, स्त्रीवादाचा अभ्यास सुरू करून मोडल्या आहेत हे लक्षात आलं. पाळीबद्दल लाज वाटावी, रक्ताचा डाग कपड्यांवर दिसला तर लाज बाळगावी वगैरे गोष्टी याच श्रद्धेतल्या. ते माझं स्वातंत्र्य आहे. स्वतःपासून, स्वतःच्या श्रद्धांपासूनही स्वातंत्र्य मिळवावं लागतं, सगळ्यांनाच. किरनने अशा एक श्रद्धेपासून, सार्वजनिक जागी स्वातंत्र्य मिळवलं; पुढच्या काळात इतरांना ते सहज मिळेल. म्हणून ती महत्त्वाची.

पाळी म्हटलं की मला "आता तुझी पाळी , वीज देते टाळी " हेच आठवतं म्हणून आणि कधीही वापरला नसल्याने मला हा शब्द विचित्र वाटतो . मी , आई वापरत आलोय तो mentrual cycle चा शोर्ट - फॉर्म असलेला MC हा शब्द वापरेन .

MC सुरु होण्यात आपली काही चूक नाहीये आणि ती अजिबात लाजिरवाणी गोष्ट नाहीये हे अगदी पक्कं माहिती होतं. आणि त्यामुळे त्यासंबंधीच्या कोणत्याच गोष्टी कधीच लपवाव्या वाटल्या नाहीत .

मी माझ्या MC विषयी माझे बाबा , आजोबा , मावस-चुलत भाऊ , मित्र आणि आता लग्नानंतर दीर-सासरे ह्या सर्व पुरुषांशी (नवरा वगळला आहे कारण त्याच्याशी तर बोलणारच ना ) मोकळेपणे बोलू शकते . पण ते कधी, तर
१. जिम /एरोबिक्स नाही कारण MC चालू आहे असं सांगणे
२. मित्रांसोबत सिंहगड वगैरे ठरत असेल आणि तेव्हा जर MC ड्यू असेल तर न येवू शकण्याचे कारण सांगणे
३. थकलेली का दिसतेयस ह्या प्रश्नाचं उत्तर "MC मुळे " असं खरं खरं सांगणे .
अशा प्रसंगी . म्हणजे लपवून न ठेवता/ त्या गोष्टीबद्दल बोलणे हे मी करत आलेली आहे पण (किंवा कदाचित त्यामुळेच )
सोशल मेडिया वर " I am menstruating today" असा स्टेटस लावणं किंवा रक्ताळलेल्या कपड्यांचा फोटो लावणं किंवा पॅड/टँपन न वापरणे ( धावणे ही पुढची गोष्ट ) हे सर्व करण्याची गरज काय असा प्रश्न पडतो .

किरण गांधी बद्दल आदर आहे कारण ह्या दिवसांत जेव्हा मी नेहमीच्या ३मैल जॉगला पण सुट्टी मारते तेव्हा ती मॅरेथॉन धावली, पण न पॅड/टँपन वापरता धावली ह्याबद्दल फारसं कौतुक नाही. मलासुद्धा शुचीताई प्रमाणे किळसच वाटली.

मी ही बातमी वाचली तेव्हा मला प्रश्न पडला की मी किरनसारखं काही करेन का? त्याचं उत्तर आहे - नाही. एकतर हे मला सुचलं नाही; मी मॅरेथॉन धावूही शकत नाही. दुसरं आणि अधिक महत्त्वाचं, अशी प्रतीकात्मक बंडखोरी एकदा केली किंवा सामूहिकरित्या केली तर त्या बंडखोरीला अर्थ आहे. किरन पॅड न वापरता एकदा धावली याला बंडखोरीचं मूल्य आहे. इथे ब्रा-बर्निंगची आठवण होते. एकदा आणि/किंवा सामूहिकरित्या केलं तेव्हा त्याचं मूल्य टिकलं.

किरनची कृती टोकाची वाटणंही ठीकच. ही कृती टोकाचीच आहे. लोकांचं लक्ष वेधून घेण्यासाठी मोठा आवाज करावा लागतो, तो तिने केला. ज्या कारणासाठी मोठा आवाज केला, लोकांचं लक्ष वेधून घेतलं ते कारण महत्त्वाचं आहे का नाही या प्रश्नाशी गाडी अडते. प्रश्न पाळीबद्दल असणाऱ्या संकोचाचा असो वा गजेंद्र चौहान पदासाठी नालायक असण्याचा.

इ स १९५० मध्ये समाजाच्या काही समजुती होत्या. १९८० मध्ये त्यातल्या काही नष्ट झाल्या परंतु काही उरल्या. २०१० पर्यंत त्यातल्या आणखी काही नष्ट झाल्या. त्यातल्या काही अजूनही उरल्या आहेत. त्या उरलेल्या समजुतींचा निषेध करणे आणि त्या घालवण्याचा प्रयत्न करणे हे ठीक आहे. पण त्यासाठी १९५० मधल्या समजुतींची आणि टॅबूजची यादी करून त्या २०१५ मध्येसुद्धा अस्तित्वात असल्याचा दावा करणे योग्य नाही.

हा कंठाळीपणाच आहे आणि तो करण्याने चळवळीची हानीच होते असे मला वाटते. (आठवा अण्णा हजारे आंदोलन- पुढचे केजरीवाल यांचे
दिल्लीचे अल्पजीवी सरकार. आपण आक्रस्ताळेपणा केल्याबद्दल त्यांना झालेली उपरती आणि मग पुन्हा मिळालेला पाठिंबा. किंवा ऐसीवरच गजेंद्र चौहान निमित्ताने झालेल्या चर्चा].

बाकी चालू द्या.

या विषयावरची एक हिंदी कविता -

http://www.kavitakosh.org/kk/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%B5%E0%A4…

छान चर्चा.

इतके महिने प्रॅक्टिस केल्यावर केवळ पाळी सुरू झाली, नाकातून डोळ्यातून जरा पाणी येतेय किंवा घाम येतोय असल्या प्रकारच्या क्षुल्लक नी नित्य कारणासाठी म्हणून मॅरेथॉन धाऊ नये असे कोण म्हणेल? घाम, शेंबूड किंवा पाळीचा स्राव धावता धावता पुसून आपले धावण्याचे सेकंद का वाढवा?

मला तर तिचा निर्णय अतिशय योग्य वाटला!

फेसबुकवर दोन पोस्ट्स वाचनात आल्या. ही पहिली -

पाळी मिळी गुपचिळी
डॉ. शंतनू अभ्यंकर, वाई. जि. सातारा. पिन ४१२ ८०३ मो.क्र.९८२२०१०३४९

नेहमीच्या शिरस्त्या प्रमाणे पेशंटची रांग ओसरल्यावर सिस्टरांनी एकामागून एक एम.आर. (औषध कंपनीचे प्रतिनिधी) आत सोडायला सुरवात केली. दुपार टळायला आली होती आणि जांभया दाबत, मोबाईलवर, फेसबुकवर, अपडेट्स टाकत आणि त्याचवेळी नेटवर कोणतातरी संदर्भ शोधत मी त्यांचे बोलणे या कानानी ऐकत होतो आणि त्या कानानी सोडून देत होतो. फार गांभीर्याने ऐकावं असं त्या पोपटपंचीत नसतंच काही. पण इतक्यात एका वाक्याने माझे लक्ष वेधले गेले. तो म्हणाला, “आता सणाचे दिवस जवळ आले डॉक्टर, आता खूप बायका पाळी पुढे जाण्यासाठी गोळ्या घ्यायला येतील. तेव्हा लक्षात असू दया आमच्याच कंपनीच्या गोळ्या दया. प्लीज सर!! सणासुदीच्या दिवसांमुळे कंपनीने टार्गेट वाढवून दिले आहे; आणि तुम्ही मनावर घेतल्या शिवाय ते मला गाठता येणार नाही.” एवढं बोलून गोळ्यांचं एक नमुना पाकीट माझ्या टेबलावर ठेवत तो निघाला सुद्धा. माझा अहं कुरवाळून आपला काम सफाईदारपणे करून तो निघून गेला. मी मात्र अचंबित झालो.
एका लहानश्या गावातल्या एका लहानश्या डॉक्टरपर्यंत आवर्जून आर्जवं करणे कंपनीला सहजपणे परवडत होतं, म्हणजे हे पाळी पुढे ढकलण्याचे मार्केट किती प्रचंड लाभदायी आहे बघा! औषध कंपन्या आपला माल खपवण्यासाठी कोणत्याही थराला जातात हे माहीत होतं, पण त्या हे ही टोक गाठतील असं माझ्या ध्यानीमनीही आलं नव्हतं. पाळी या प्रकाराबद्दल भारतीय समाजमनाची नस बरोब्बर हेरून योग्य वेळी त्यांनी आपला माल पुढे केला होता. मला कौतुकच वाटलं त्या कंपनीचं.

खरं तर ही मागणी नेहेमिचीच, पूजा, सत्यनारायण, तीर्थयात्रा, उत्सव, सण वगैरे निमित्ताने केली जाणारी. क्वचित प्रवास, परीक्षा वगैरे कारणेही असतात, पण ती अपवादानेच. किती साधी सोपी रुटीन गोष्ट होती ही. बायकांनी यायचं, पाळी पुढे जायच्या गोळ्या मागायच्या आणि चार जुजबी प्रश्न विचारून आम्ही त्या द्यायच्या. माझी चिठ्ठीही नेहेमीचीच. मुकाटपणे दिली जाणारी. पण मनातल्या मनात मी वैतागतो, चरफडतो. म्हणतो, ‘काय मूर्ख बायका आहेत या! शुद्धाशुद्धतेच्या कुठल्या मध्ययुगीन कल्पना उराशी बाळगून आहेत.’
वेळ असला की माझ्यातला कर्ता सुधारक बोलता होतो. एरवी मागताक्षणी चिठ्ठी लिहून देणारा मी, समोरच्या स्त्रीला प्रश्न विचारतो, ‘काय शिक्षण झाले आहे तुमचे?’
‘क्ष’
क्ष ची किंमत अशिक्षित पासून डॉक्टरेट पर्यंत काहीही असू शकते.
‘आलीच जर पाळी, तर तुम्ही समारंभात सहभागी होऊ नये हे तुम्हाला पटतंय का?’
‘...आता घरचंच कार्य म्हटल्यावर...’,‘...आमच्या घरी नाही चालत...’,‘...आमचं काही नाही पण सासुबाईंचं फार असते...’, ‘आमच्या घरी सगळंच पाळलं जाते...’; असं काहीतरी उत्तर येते. क्ष ची किंमत काहीही असो.
‘नाही, मला हे पटत नाही, हे मला मनाविरुद्ध करावे लागतंय!’, असं उत्तर वीस वर्षात एकदाही ऐकलं नाही.
पाळी आलेल्या स्त्रीला अस्वच्छ अपवित्र समजणे याची पाळेमुळे पार खोलवर रुजलेली आहेत. स्त्रियांच्या बाबतीत घडणाऱ्या, निसर्गनेमाने घडणाऱ्या, एका अत्यंत शारीर कार्याला धर्मिक, वैयक्तिक, कौटुंबिक आणि आर्थिक धुमारे फुटले आहेत. कुठून येतात या कल्पना? अगदी लहानपणापासून मनात कोरल्या जातात त्या. आई, मोठ्या बहिणी, शेजारी पाजारी सगळीकडे असतात त्या. आपण फक्त मनानं स्पंज सारख्या त्या टिपून घ्यायच्या.

शाळेत कधी कधी जायचा प्रसंग येतो. मुला-मुलींसमोर ‘वयात येताना’ या विषयावर बोलायला. सगळ्या मुली पाळीला सर्रास ‘प्रॉब्लेम’ असा शब्द वापरतात. प्रॉब्लेम आला/ गेला/ येणार वगैरे. मी गमतीने म्हणतो, ‘अहो पाळी ठरल्यावेळी न येणं, हा खरा प्रॉब्लेम! पाळी येणं हा प्रॉब्लेम कसा?’ मुलींना मी सांगतो, प्रॉब्लेम शब्द वापरू नका. पाळी आली असं म्हणा. मराठीत बोलणे फारच गावठी वाटत असेल तर एम.सी. म्हणा, मेंन्सेस म्हणा; आणखी इंग्रजी फाडायचं असेल तर चम म्हणा; पण प्रॉब्लेम म्हणू नका. प्रॉब्लेम म्हटल्यावर एका अत्यावश्यक नैसर्गिक शरीरक्रीयेविषयी मनात नकारात्मक भावना नाही का निर्माण होतं? पण हा प्रश्न गैरलागूच म्हणायचा. प्रॉब्लेममुळे नकारात्मक भावना नसून; मुळातल्या नकारात्मक भावनेपोटी हा शब्द वापरला जातो. काहीही असो पण हा शब्द वापरू नये असं मला वाटतं. यामुळे मुळातली नकारात्मकता आणखी गडद होते. त्यावर लोकमान्यतेच्या पसंतीची मोहोर उमटते.

ह्या मुळातल्या गैरसमजाचे पडसाद इतरही सर्वमान्य शब्दांमध्ये दिसतात. काही कारणाने पाळीचा त्रास झाला तर पिशवी धुतात/साफ करतात. याचा वैद्यकीय अर्थ पिशवीच्या आतलं अस्तर खरवडून काढून टाकतात. हेतू हा की रक्तस्त्राव थांबावा, तपासणीसाठी अस्तराचा तुकडा मिळावा आणि नव्याने तयार होणारे अस्तर एकसाथ, एकसमान तयार व्हावे. पण हे सारे व्यक्त करणारा शब्दच नाहीये. क्युरेटींग हा इंग्रजी शब्द रूढ आहे पण त्यामागचा हा भाव कुणालाच कळत नाही. सर्रास पिशवी धुणे /साफ करणे वगैरे चालू असतं.

एकदा पाळी हा प्रॉब्लेम ठरला की पुढे सगळे ओघानेच येतं. पाळी म्हणजे शरीरात महीनाभर साठलेली घाण बाहेर टाकण्याची एक क्रिया, हे ही मग पटकन पटते. समाजानी पाळी आणि अपावित्र्याचा संबंध जोडला आहे, यात काही आश्चर्य नाही. मलमूत्राच्या वाटेशेजारीच पाळीची वाट आहे. मलमूत्रविसर्जन ही तर निश्चितच उत्सर्जक क्रिया आहे. चक्क शरीरातील घाण वेळोवेळी बाहेर टाकणारी क्रिया. अज्ञानापोटी समाजाने पाळीलाही तेच लेबल लावलं. खरंतर शरीरातील पेशी सातत्याने मरत असतात आणि नव्याने तयार होत असतात. आपली त्वचा झडते, पुन्हा येते, केस झडतात पुन्हा येतात, लाल पेशींचे आयुष्य १२० दिवसांचे असतं; तसंच काहीसं हे आहे. गर्भपिशवीचे अस्तर ठराविक काळ गर्भधारणेला आधार ठरू शकते. मग ते निरुपयोगी ठरतं. बाहेर टाकलं जातं, पाळी येते. पुन्हा नव्यानं अस्तर तयार होतं. (मासिक चक्रं). मुद्दा एव्हढाच की मासिक पाळी ही उत्सर्जक क्रिया नाही. पण कित्येक स्त्रियांना आणि पुरुषांना असं वाटतं की महिनाभराची सगळी घाण गर्भपिशवीत साठते आणि ती महिनाअखेरीस बाहेर टाकली जाते.

अशा बायकांसाठी वेगळी झोपडी, वेगळी जागा, वेगळं अन्न चार दिवस बाहेर बसणं, पूजाअर्चा, देवळात जाणं बंद, पाचव्या दिवशी अंघोळ करणं, पाळीच्या वेळी धार्मिक कार्यात सहभागी न होणं या सगळ्या रूढी आणि परंपरा याचाच परीपाक आहेत. जात कोणतीही असो, धर्म कोणताही असो याबाबतीत सर्व धर्म भलतेच समान आहेत.
पाळीच्या या चार दिवस विश्रांतीचं समर्थन करणारीही जनता आहे. ‘तेवढंच त्या बाईला जरा सूख, जराशी विश्रांती...’ वगैरे. म्हणजे एरवी श्वास घ्यायलाही फुरसत नाही एवढा कामाचा रामरगाडा! अपावित्र्यातून निपजलेली ही विश्रांती; आदरभावातून, ऋणभावनेने मिळालेली नाही ही. घराला विटाळ होऊ नये म्हणून ही बाकी घरानी केलेली तडजोड आहे. त्या बाईप्रती आदर, तिच्या कामाप्रती कृतज्ञता, तिच्या घरातील सहभागाचा सन्मान कुठे आहे इथे? नकोच असली विश्रांती. हे बक्षीस नाही, बक्षिसी आहे ही! उपकार केल्यासारखी दिलेली ही बक्षिसी बाईनी नाकारायला हवी.
का होतं, कसं होत वगैरे काहीही जीवशास्त्र माहीत नसताना पाळी हा प्रकार भलताच गोंधळात टाकणारा होता, आदिमानवाला आणि त्याच्या टोळीतल्या स्त्रियांना. महिन्याच्या महिन्याला रक्तस्त्राव होतो, चांद्रमासाप्रमाणेच की हे, निश्चितच दैवी अतिमानवी योजना ही. जखम-बिखम काही नाही, वयात आल्यावर स्त्राव होतो, म्हातारपणी थांबतो, गरोदरपणी थांबतो...! किती प्रश्न, किती गूढ, किती कोडी. पण म्हणून आजही आपण आदिमानवाचीच री ओढायची म्हणजे जरा जास्तच होतंय!

पाळी येण्यामागचं विज्ञान समजलं, पाळीवर परिणाम करणाऱ्या गोळ्याही निघाल्या. पण आपण याचा उपयोग सजगपणे करणार नाही. आपण या गोळ्या आपल्या शरीराबद्दलच्या, पाळीच्या अपावित्र्याच्या पारंपारिक कल्पना दृढ करण्यासाठी वापरणार! वा रे आपली प्रगती! वा रे आपली वैज्ञानिक दृष्टी!
पण समाजानं जरी अपावित्र्य चिकटंवलं असलं तरी ते तसंच चालू ठेवलं पाहिजे असं थोडंच आहे? निसर्गधर्मानुसार आलेली पाळी चालत नाही आणि औषध घेऊन पुढे गेलेली चालते, हे ठरवलं कोणी? ही बंधनं विचारपूर्वक नाकारायला नकोत? ‘देहीचा विटाळ देहीच जन्मला; सोवळा तो झाला कवण धर्म? विटाळा वाचून उत्पतीचे स्थान, कोण देह निर्माण, नाही जगी’ असं संत सोयराबाईनी विचारलं आहे.

हे असलं काही बोललं की प्रतिपक्षाची दोन उत्तरं असतात. एक, पुरुषप्रधानतेमुळे बायकांचे मेंदू पुरुषांच्याच ताब्यात असतात; आणि दुसरं समजा घेतल्या गोळ्या आणि ढकलली पाळी पुढे तर बिघडलं कुठं?
पहिल्या प्रश्नाचं उत्तर असं की ही समाजरचना अमान्य करण्याचे पहिलं पाऊल म्हणून या गोष्टीकडे बघा. गोष्ट साधीशीच आहे. ठामपणे सांगीतल तर पटणारी आहे. स्वतःला पटली असेल तर ठामपणे सांगता येतेच पण मुळात स्वतःचीच भूमिका गुळमुळीत असेल तर प्रश्नच मिटला.
‘घेतल्या गोळ्या तर बिघडतं काय?’ या प्रश्नाचं उत्तर असं की, म्हातारी मेल्याचं दुःख नाही पण काळ सोकावतो! आई करते म्हणून थोरली करते आणि ताई करते म्हणून धाकटी! डोकं चालवायचंच नाही असं नकळत आणि आपोआप होत जातं
हे सारं कुठेतरी थांबायला हवं. स्वताःच्या आणि परस्परांच्या शरीराकडे निरामय दृष्टीने स्त्री-पुरुषांना पहाता यायला हवं. कुणीतरी कुठूनतरी सुरुवात करायला हवी.
डॉ. शंतनू अभ्यंकर, वाई.
जि. सातारा.
पिन ४१२ ८०३
मो.क्र.९८२२०१०३४९

ही दुसरी पोस्ट.

पत्रकारितेत field वर काम करत असताना आलेला सगळ्यात वाईट अनुभव(2006) - Etv ला लोक पत्र लिहून आपल्या समस्या सांगायचे..मदत करा..एका शनिवारी असं एक पत्र सरांनी दिल, सांगितल बघ काय story होते का? मी पत्र लिहिणाऱ्यांना फोन केला,पत्ता घेतला.. त्यांच्या घरी गेले..त्यांच्या घरी आत जाणार तेवढ्यात दरवाजात त्या माणसाने मला विचारलं " तुम्हांला पाळी आहे का आज? आम्ही देवीच खूप पाळतो..चालत नाही म्हणून.." अचानक आलेल्या ह्या प्रश्नाला काय उत्तर द्यायच, सुचलं नाही.. "नाही" असं बोलून घरात गेले..तो माणूस त्याची समस्या सांगत होता, पण माझं डोक सटकलेलं की कोणी आपल्याला असा प्रश्न विचारू कसा शकतो.. हा अपमान आहे..तरी बाईट घेतला, visuals घेतले..ऑफिसला येऊन सरांना घडलेला प्रसंग सांगितला..ते म्हणाले, "तू तिथे थांबायला नव्हतं पाहिजे..तिथेच त्याला बोलून दाखवायच होत.. त्याची story पण करू नकोस..पण अस ऐकून घ्यायच नाही.". हे ऐकल्यावर इतकं हायस वाटलं.. आपले सर आपल्या बाजूने उभे राहिले.. काही दिवसांनी त्याच माणसाने आमच्या सरांना पत्र लिहून माझ्यावर आरोप केला की मी story करायला आले..पण दाखवली नाही.. मी पैसे खाले..हे पत्र पण सरांनी मला दाखवलं... कीव आली त्या माणसाची! हसू पण आलं...पण तेव्हा साठे सर होते ज्यांनी ह्या पलीकडे जाऊन आपण काम करत रहायचं हे शिकवलं...

आजच्या चतुरंगात स्वस्त सॅनिटरी नॅपाकिन्स बनावणाऱ्या गृहस्थांवर लेख आहे. इंट्रेष्टिंग.

स्मृती इराणींमुळे ही जुनी चर्चा पुन्हा आठवली.

Will you take sanitary napkins soaked in blood to a friend’s home: Smriti Irani on Sabarimala row

सदर देवळात सरसकट जननक्षम वयाच्या स्त्रियांना बंदी होती. ह्या एकंदर स्त्रियांना कमअस्सल मनुष्य मानण्याच्या पुरुषी वर्चस्ववादी दृष्टिकोणाबद्दल काहीही न बोलता स्मृती बाईसाहेबांनी सवंग प्रतिक्रिया दिली हे दिसतेच आहे.
या निमित्ताने मला माझ्या आजीची आठवण आली. (१९१०-१९७९) ती अर्थात तिच्या काळानुरुप बाजूला बसणे हेच योग्य वाटणारी होती. आणि अत्यंत धार्मिक होती. तिच्या हयातीत तिच्या सुना "पाळत" - एकत्र राहणाऱ्याच नव्हे, विभक्त राहणाऱ्याही आणि आजी त्यांना डबा पाठवे. आईची पाळी असताना आई माहेरी जाणे टाळे, तीही येत नसे. पण तिच्या बोलण्यात एकदा आले होते की जर एखाद्या बाईला त्या तीन दिवसांत भगवंताच्या - ती नेहमी देव न म्हणता भगवंतच म्हणायची - सेवेत खंड पडतो याची रुखरुख लागत असेल तर तिने खुशाल देवळात जावे. पण खरोखर भगवंताच्या दर्शनाची तळमळ तिला रोज असली पाहिजे.

म्हणजे बाई पाळी चालू असताना स्वतः मित्र-मैत्रिणींकडे/नातेवाईकांकडे/समारंभांना/ सभांना जात नाहीत की काय? यांच्या बोलण्यावरून वाटेल की बाया वापरलेले सॅनिटरी नॅपकिन हातात घेऊन फिरतात.

शर्मिला कलगुटकर यांनी स्मृती इराणी यांना दिलेलं उत्तर (फेसबुकचा दुवा)-

---

मॅडम,

नमस्कार. काही वर्षांपूर्वी आम्हाला मासिक पाळी येते, त्यामुळे पोटात , कंबरेत जबर दुखते. पायातून क्रॅम्प जातात. ओटीपोटातून कळा येतात. भयंकर ब्लिडिंग होतेय, हे मित्रांना सांगण्याची हिंमत नव्हती. आम्हाला त्यात लाज वाटायची. पण आमच्या या शारिरिक क्रियेकडे विटाळ म्हणून न पाहता ती नैसर्गिक प्रक्रिया म्हणून पाहा, हे सांगण्याचा सहजपणा आम्ही जाणीवपूर्वक मिळवला आहे. आमच्या सहकार्य़ांना, मित्रांना प्रसंगी त्रास होत असेल तेव्हा तो मोकळेपणाने सांगण्याचं धाडस आमच्याकडे आता आहे. मासिक पाळी असताना रक्ताने भरलेले पॅड घेऊन शेकडो बाया या शहरात, देशात काम करत असतात. पोटाची भ्रांत मिटवण्यासाठी डोक्यावर रणरणत्या उन्हात ओझी वाहतात. बाळाला दूध पाजतात. दणकून फिल्डवर्क करतात.धावत्या गाड्या पकडतात.रात्रीची जागरण प्रवास करतात. रांधतात, राबतात. डेडलाईनवर काम करतात. तुमच्या तोडीस तोड काम करत असतात. त्यामुळे त्या शेकडो हजारो ठिकाणी या पॅडससह जातात. तुम्ही ज्या हिडीस शब्दांत शंका उपस्थित केली तेवढी मात्र त्या करत नाहीत.

अशा शेकडो महिलांना या पॅडस् मध्ये वापरण्यात येणाऱ्या प्लॅस्टिकमुळे जंतुसंसर्ग होतो. तो गर्भाशयापर्यंत जातो. सातत्याने मूत्रमार्गाचा संसर्ग होऊन या देशातील साडे अकरा टक्के महिलांची गर्भाशय काढावी लागतात. याची तुम्हाला कल्पना आहे काय, त्यासाठी तुम्ही काय केलंय..मासिक पाळीच्या काळात घरगुती हिंसा, बलात्काराला सातत्याे तोंड देणाऱ्या बायांशी तुम्ही कधी बोलला आहात. या देशातल्या अनेक राज्यांमध्ये सार्वजनिक शौचालये नाही. पॅड बदलण्यासाठी जागा नाही, उपलब्धता नाही. जी शौचालये आहेत तिथे कचरा टाकण्याची जागा नसल्याने सॅनेटरी नॅपकिन त्याच ठिकाणी फेकले जातात. त्या रक्ताळलेल्या पॅडस काढण्याचं काम याच देशातल्या कचरावेचक महिला करतात हे तुम्हाला माहित आहे का.

मासिक पाळी हा केवळ लैंगिकतेशी, प्रजननक्षमतेशी जोडलेला मुद्दा नाही. त्याच्याशी अनुषंगाने असलेल्या शेकडो गोष्टी या स्त्रियांच्या आत्मसन्मानाशी निगडित आहे याची तुम्हाला कल्पना आहे का..
आजही पॅड वापरण ही या देशातल्या मोठ्या वर्गातल्या महिलांसाठी चैनेची बाब आहे. कारण 260 रुपयांचे पॅड महिन्याला वापरण्याइतका पैका त्यांच्याक़डे नाही. शेकडो आश्रमशाळांमध्ये वयात येणाऱ्या मुलींना महिन्याला देण्यात येणारे चार पॅड त्या पाच दिवसाला एक या हिशेबाने वापरतात. यात अनेकींच्या शाळा सुटतात. पोटातल्या वेदनांनी कळवणार्या मुली, महिला पेनकिलर खाऊन कामंकरतात. त्यातून वंधत्वापासून गर्भाशय निकामी होण्यापर्यंतच्या शेकडो शारिरिक तक्रारी उद्भवतात. आज जे पॅड परदेशातून येतात त्यांची विल्हेवाट लावण्याची कोणतीही व्यवस्था या शहरात नाही. कचर्याच्या गाड्यातून डम्पिंगवर जाणाऱ्या पॅ़डस हाताने वेगळ्या करणाऱ्या बाया खरजेने भरलेल्या आहेत. परदेशातून येणाऱ्या या पॅडच्या किंमती आजही अवास्तव आहे. जीएसटी रद्द व्हावा यासाठी उपोषण करावं लागतं हे दुर्देव...

या देशातल्या कोणत्याही ठिकाणी निर्भिडपणे, सन्मानाने, एकटं, कुणाही सोबत जाण्याचा, संवाद साधण्याचा,सार्वजनिक ठिकाणी प्रवेश मिळवण्याचा हक्क हा संविधानाने दिलेला आहे. तरीही तो अनेक वर्ष नाकारण्यात आला. मंदिरात कुणी जावे कुणी जाऊ नये, कसे जावे, कोणते कपडे घालावे, कसे घालू नये हा पूर्ण संपूर्ण वैयक्तिक प्रश्न आहे ते स्वातंत्र्य ज्याचं तिला, त्याला असायलाचं हवं..पॅ़ड घेऊन मित्राच्या घरी जाणाऱ्याही शेकडो स्त्रिया आहेत. तुमच्या बोलण्याचा अर्थ मी सरळ लावला आहे (बिटविन दि लाईन )मध्ये याचा एक वेगळा अर्थही निघतोच.

यापुर्वी वेळोवळी तुम्ही उधळलेली मुक्ताफळं अनुभवल्यानंतर तुम्ही म्हणता ते खरंच आहे.
हम बोलेगा तो बोलोगे की बोलता है !

आवरा ! Happytobleedmindwell

देवाला तुम्ही भेटायला का जायचं? त्यानेच तुम्हाला भेटायला नको का?
हा वात्रट विनोद सोडून द्या.
--
या शारिरीक वैशिष्ट्यावर बोलायला मी सक्षम नाही. तोही मुद्दा बाद.
------
केरळमध्ये अनेक देवळं आहेत,ती बरीच शहरांत/ गावांत खालीच आहेत. तिथे कोणतेही प्रवेश निर्बंध नाहीत. कारण शुचिर्भूत होऊन वगैरे एकदोन तासात दर्शन करून परत येणं शक्य असते. सबरीमलै डोंगरावर सहा-आठ किमी पायपिटीनंतर वर आहे. दोन दिवसांचा पूर्ण वेळ लागतो. भौगोलिक कारण पाहता कुणाला येऊ नको सांगण्याची गरज नाही.

कन्याकुमारीजवळ १३ किमीवर सुचिंद्रम ( तसं तमिळनाड राज्यात) देवळात परदेशी पर्यटकही जाऊ शकतात.

आपल्या देशांत, केवळ निवडून येऊ शकणारे, या क्रायटेरियावर, राजकीय पक्षांनी, कुठल्याही माध्यमातून प्रसिद्ध झालेल्या व्यक्तींना निवडून आणले. त्यामुळे अशा व्यक्ती उच्च पदावर जाऊन बसल्यावर त्यांचे पितळ उघडे पडणारच! त्यांचे नेते त्यांना कमी बोलायला सांगतात, पण ह्या व्यक्ती, त्यांचेसुद्धा ऐकत नाहीत. अर्थातच मग, त्यांच्या बौद्धिक कुवतीप्रमाणे ते तारे तोडत रहतात. काही मोजक्या लोकांनी केलेल्या टीकेचा त्यांच्यावर उलटाच परिणाम होतो. त्यांना त्याची पर्वाही नसते. कारण मासेसपर्यंत, या चर्चा कधी पोचतच नाहीत.