पळीपंचपात्रीचा कंठाळी खडखडाट आणि झोला, बिंदी, मेणबत्तीची किणकिण

उघड पाठिंबा देणाऱ्या प्रतिसादकांचे आभार. माझ्या मुद्द्याची उदाहरणं पुरवण्याबद्दल गुद्दे-बोचकारे आणि "तेव्हा कुठे गेला होता तुझा धर्म" प्रतिसादकांचेही आभार.

अनेकांनी शू-शीचे मुद्दे या संदर्भात उपस्थित केलेले बघितले आहेत. यात आणि पाळीतून निघणाऱ्या स्रावात फरक आहेत.
१. शू-शीवर काही प्रमाणात बहुतांश लोकांचा ताबा असतो. काही काळ रोखून धरता येतं, पाळीचा स्राव असा थांबवता येत नाही.
२. शू-शी करणं म्हणजे काहीतरी ओंगळ, घरातून बाजूला बसवावं, देवळात जाऊ नये, लोणचं खराब होतं, बाथरूममध्ये जाण्याची गरज आहे हे लपवून ठेवावं, किंवा शुचिने दिलेलं उदाहरण - करणीबिरणी, असे समज त्याबद्दल नाहीत. शू-शी असेच साचून राहिले तर अनारोग्यकारक पण त्या कृतींबद्दल संकोच नाही.
३. पाळी ही समाजातल्या अर्ध्याच लोकांना आणि ते ही ठराविक वयाच्या आणि ते ही ठराविक दिवसांमध्येच येते. अगदी पुनरुत्पादनक्षम वयातल्या स्त्रियाही वर्षातला बहुतांश काळ 'मी नाही त्यातली' म्हणू शकतात आणि ते काही प्रमाणात ग्राह्य स्पष्टीकरण असतं. 'मी नाही त्यातली' म्हणायला लागण्याचं कारण पाळीबद्दल असणारे संकोच.

शू-शी आणि पाळीचा स्राव यांच्यात साम्य एकच, या गोष्टी जननेंद्रियांच्या आसपासच्या भागात असतात, स्वच्छता करताना जननेंद्रियं इतरांना दिसू शकतात आणि ती दिसू नयेत असा सामाजिक संकेत आहे. या संकेताचं पालन बालकांचा अपवाद वगळता सगळेच करतात; कोणालाही वेगळं काढलं जात नाही. शू-शी रोखून धरता येते म्हणून सार्वजनिक आरोग्याच्या दृष्टीने या कृती योग्य ठिकाणीच कराव्या.

ज्यांना पाळीचा त्रास नाही किंवा पाळीच्या काळात काय-काय त्रास होतात हे समजलेलं नाही त्यांना या कृतीचा फायदा काय होतो हे समजणंही कठीणच. माझ्यासारख्या, फारसे संकोच न बाळगणाऱ्याही लहान वयात "माझ्या पाठी काही लागलंय का पहा" या फेजमधून गेलेल्या असतात. त्यातही उदाहरण सांगते. माझी पाळी आली तेव्हा सुरुवातीला आई मला विचारत असे, "रक्त किती असतं याबद्दल तुझा काय अंदाज? चमचाभर, डावभर? त्याबरोबर काही घनपदार्थ दिसतो का?" मला त्या प्रश्नांमुळे लाज वाटत असे. तिला माझ्या आरोग्याची काळजी होती पण मी घराबाहेर ऐकलेल्या आणि मुख्य म्हणजे आत्मसात केलेल्या संकोचांना कधीच बळी पडले होते. त्यातही आणखी वाईट गोष्ट अशी की आपण श्रद्धांना बळी पडलो आहोत, हे ही मला अनेक वर्षं समजलं नव्हतं.

पाळीचं रक्त चुकूनही बाहेरच्या कपड्यांवर दिसणं, झोपेत चादरींवर रक्ताचे डाग पडणं यांबद्दल मुलींना, स्त्रियांना प्रचंड संकोच असतात. आपली पाळी सुरू आहे हे इतरांना, विशेषतः पुरुषांना समजू नये यासाठी नॅपकिन लपवत बाथरूमकडे जाणं, हे सुद्धा लहानपणापासून मुलींच्या माथ्यावर आदळलं जातं. पाळी, त्यामुळे होणारा रक्तस्राव ही काहीतरी घृणास्पद गोष्ट आहे या शिकवणीतून ज्यांना बाहेर पडण्याची इच्छा आहे त्यांच्यासाठी किरन गांधी मुक्तीदात्री आहे. जे स्वातंत्र्य, मुक्ती मिळवण्यासाठी मला १२-१३ वर्षं स्वतःशी झगडावं लागलं ते तिने मिळवलंच असं नाही, कृतीमधून करून दाखवलं. तिच्यामुळे अनेक मुलींना, स्त्रियांना असं अनेक वर्षं स्वतःशी झगडावं लागणार नाही.

स्वातंत्र्य, समानता यांचे अर्थ कोण काय लावतं मला माहीत नाही. नानावटींचा वैचारिक क्षमतेवर पसरलेली श्रद्धेची गडद छाया हा लेख वाचला आणि माझ्याही किती श्रद्धा मी गेल्या काही वर्षांमध्ये, स्त्रीवादाचा अभ्यास सुरू करून मोडल्या आहेत हे लक्षात आलं. पाळीबद्दल लाज वाटावी, रक्ताचा डाग कपड्यांवर दिसला तर लाज बाळगावी वगैरे गोष्टी याच श्रद्धेतल्या. ते माझं स्वातंत्र्य आहे. स्वतःपासून, स्वतःच्या श्रद्धांपासूनही स्वातंत्र्य मिळवावं लागतं, सगळ्यांनाच. किरनने अशा एक श्रद्धेपासून, सार्वजनिक जागी स्वातंत्र्य मिळवलं; पुढच्या काळात इतरांना ते सहज मिळेल. म्हणून ती महत्त्वाची.

मी ही बातमी वाचली तेव्हा मला प्रश्न पडला की मी किरनसारखं काही करेन का? त्याचं उत्तर आहे - नाही. एकतर हे मला सुचलं नाही; मी मॅरेथॉन धावूही शकत नाही. दुसरं आणि अधिक महत्त्वाचं, अशी प्रतीकात्मक बंडखोरी एकदा केली किंवा सामूहिकरित्या केली तर त्या बंडखोरीला अर्थ आहे. किरन पॅड न वापरता एकदा धावली याला बंडखोरीचं मूल्य आहे. इथे ब्रा-बर्निंगची आठवण होते. एकदा आणि/किंवा सामूहिकरित्या केलं तेव्हा त्याचं मूल्य टिकलं.

किरनची कृती टोकाची वाटणंही ठीकच. ही कृती टोकाचीच आहे. लोकांचं लक्ष वेधून घेण्यासाठी मोठा आवाज करावा लागतो, तो तिने केला. ज्या कारणासाठी मोठा आवाज केला, लोकांचं लक्ष वेधून घेतलं ते कारण महत्त्वाचं आहे का नाही या प्रश्नाशी गाडी अडते. प्रश्न पाळीबद्दल असणाऱ्या संकोचाचा असो वा गजेंद्र चौहान पदासाठी नालायक असण्याचा.

फेसबुकवर दोन पोस्ट्स वाचनात आल्या. ही पहिली -

पाळी मिळी गुपचिळी
डॉ. शंतनू अभ्यंकर, वाई. जि. सातारा. पिन ४१२ ८०३ मो.क्र.९८२२०१०३४९

नेहमीच्या शिरस्त्या प्रमाणे पेशंटची रांग ओसरल्यावर सिस्टरांनी एकामागून एक एम.आर. (औषध कंपनीचे प्रतिनिधी) आत सोडायला सुरवात केली. दुपार टळायला आली होती आणि जांभया दाबत, मोबाईलवर, फेसबुकवर, अपडेट्स टाकत आणि त्याचवेळी नेटवर कोणतातरी संदर्भ शोधत मी त्यांचे बोलणे या कानानी ऐकत होतो आणि त्या कानानी सोडून देत होतो. फार गांभीर्याने ऐकावं असं त्या पोपटपंचीत नसतंच काही. पण इतक्यात एका वाक्याने माझे लक्ष वेधले गेले. तो म्हणाला, “आता सणाचे दिवस जवळ आले डॉक्टर, आता खूप बायका पाळी पुढे जाण्यासाठी गोळ्या घ्यायला येतील. तेव्हा लक्षात असू दया आमच्याच कंपनीच्या गोळ्या दया. प्लीज सर!! सणासुदीच्या दिवसांमुळे कंपनीने टार्गेट वाढवून दिले आहे; आणि तुम्ही मनावर घेतल्या शिवाय ते मला गाठता येणार नाही.” एवढं बोलून गोळ्यांचं एक नमुना पाकीट माझ्या टेबलावर ठेवत तो निघाला सुद्धा. माझा अहं कुरवाळून आपला काम सफाईदारपणे करून तो निघून गेला. मी मात्र अचंबित झालो.
एका लहानश्या गावातल्या एका लहानश्या डॉक्टरपर्यंत आवर्जून आर्जवं करणे कंपनीला सहजपणे परवडत होतं, म्हणजे हे पाळी पुढे ढकलण्याचे मार्केट किती प्रचंड लाभदायी आहे बघा! औषध कंपन्या आपला माल खपवण्यासाठी कोणत्याही थराला जातात हे माहीत होतं, पण त्या हे ही टोक गाठतील असं माझ्या ध्यानीमनीही आलं नव्हतं. पाळी या प्रकाराबद्दल भारतीय समाजमनाची नस बरोब्बर हेरून योग्य वेळी त्यांनी आपला माल पुढे केला होता. मला कौतुकच वाटलं त्या कंपनीचं.

खरं तर ही मागणी नेहेमिचीच, पूजा, सत्यनारायण, तीर्थयात्रा, उत्सव, सण वगैरे निमित्ताने केली जाणारी. क्वचित प्रवास, परीक्षा वगैरे कारणेही असतात, पण ती अपवादानेच. किती साधी सोपी रुटीन गोष्ट होती ही. बायकांनी यायचं, पाळी पुढे जायच्या गोळ्या मागायच्या आणि चार जुजबी प्रश्न विचारून आम्ही त्या द्यायच्या. माझी चिठ्ठीही नेहेमीचीच. मुकाटपणे दिली जाणारी. पण मनातल्या मनात मी वैतागतो, चरफडतो. म्हणतो, ‘काय मूर्ख बायका आहेत या! शुद्धाशुद्धतेच्या कुठल्या मध्ययुगीन कल्पना उराशी बाळगून आहेत.’
वेळ असला की माझ्यातला कर्ता सुधारक बोलता होतो. एरवी मागताक्षणी चिठ्ठी लिहून देणारा मी, समोरच्या स्त्रीला प्रश्न विचारतो, ‘काय शिक्षण झाले आहे तुमचे?’
‘क्ष’
क्ष ची किंमत अशिक्षित पासून डॉक्टरेट पर्यंत काहीही असू शकते.
‘आलीच जर पाळी, तर तुम्ही समारंभात सहभागी होऊ नये हे तुम्हाला पटतंय का?’
‘...आता घरचंच कार्य म्हटल्यावर...’,‘...आमच्या घरी नाही चालत...’,‘...आमचं काही नाही पण सासुबाईंचं फार असते...’, ‘आमच्या घरी सगळंच पाळलं जाते...’; असं काहीतरी उत्तर येते. क्ष ची किंमत काहीही असो.
‘नाही, मला हे पटत नाही, हे मला मनाविरुद्ध करावे लागतंय!’, असं उत्तर वीस वर्षात एकदाही ऐकलं नाही.
पाळी आलेल्या स्त्रीला अस्वच्छ अपवित्र समजणे याची पाळेमुळे पार खोलवर रुजलेली आहेत. स्त्रियांच्या बाबतीत घडणाऱ्या, निसर्गनेमाने घडणाऱ्या, एका अत्यंत शारीर कार्याला धर्मिक, वैयक्तिक, कौटुंबिक आणि आर्थिक धुमारे फुटले आहेत. कुठून येतात या कल्पना? अगदी लहानपणापासून मनात कोरल्या जातात त्या. आई, मोठ्या बहिणी, शेजारी पाजारी सगळीकडे असतात त्या. आपण फक्त मनानं स्पंज सारख्या त्या टिपून घ्यायच्या.

शाळेत कधी कधी जायचा प्रसंग येतो. मुला-मुलींसमोर ‘वयात येताना’ या विषयावर बोलायला. सगळ्या मुली पाळीला सर्रास ‘प्रॉब्लेम’ असा शब्द वापरतात. प्रॉब्लेम आला/ गेला/ येणार वगैरे. मी गमतीने म्हणतो, ‘अहो पाळी ठरल्यावेळी न येणं, हा खरा प्रॉब्लेम! पाळी येणं हा प्रॉब्लेम कसा?’ मुलींना मी सांगतो, प्रॉब्लेम शब्द वापरू नका. पाळी आली असं म्हणा. मराठीत बोलणे फारच गावठी वाटत असेल तर एम.सी. म्हणा, मेंन्सेस म्हणा; आणखी इंग्रजी फाडायचं असेल तर चम म्हणा; पण प्रॉब्लेम म्हणू नका. प्रॉब्लेम म्हटल्यावर एका अत्यावश्यक नैसर्गिक शरीरक्रीयेविषयी मनात नकारात्मक भावना नाही का निर्माण होतं? पण हा प्रश्न गैरलागूच म्हणायचा. प्रॉब्लेममुळे नकारात्मक भावना नसून; मुळातल्या नकारात्मक भावनेपोटी हा शब्द वापरला जातो. काहीही असो पण हा शब्द वापरू नये असं मला वाटतं. यामुळे मुळातली नकारात्मकता आणखी गडद होते. त्यावर लोकमान्यतेच्या पसंतीची मोहोर उमटते.

ह्या मुळातल्या गैरसमजाचे पडसाद इतरही सर्वमान्य शब्दांमध्ये दिसतात. काही कारणाने पाळीचा त्रास झाला तर पिशवी धुतात/साफ करतात. याचा वैद्यकीय अर्थ पिशवीच्या आतलं अस्तर खरवडून काढून टाकतात. हेतू हा की रक्तस्त्राव थांबावा, तपासणीसाठी अस्तराचा तुकडा मिळावा आणि नव्याने तयार होणारे अस्तर एकसाथ, एकसमान तयार व्हावे. पण हे सारे व्यक्त करणारा शब्दच नाहीये. क्युरेटींग हा इंग्रजी शब्द रूढ आहे पण त्यामागचा हा भाव कुणालाच कळत नाही. सर्रास पिशवी धुणे /साफ करणे वगैरे चालू असतं.

एकदा पाळी हा प्रॉब्लेम ठरला की पुढे सगळे ओघानेच येतं. पाळी म्हणजे शरीरात महीनाभर साठलेली घाण बाहेर टाकण्याची एक क्रिया, हे ही मग पटकन पटते. समाजानी पाळी आणि अपावित्र्याचा संबंध जोडला आहे, यात काही आश्चर्य नाही. मलमूत्राच्या वाटेशेजारीच पाळीची वाट आहे. मलमूत्रविसर्जन ही तर निश्चितच उत्सर्जक क्रिया आहे. चक्क शरीरातील घाण वेळोवेळी बाहेर टाकणारी क्रिया. अज्ञानापोटी समाजाने पाळीलाही तेच लेबल लावलं. खरंतर शरीरातील पेशी सातत्याने मरत असतात आणि नव्याने तयार होत असतात. आपली त्वचा झडते, पुन्हा येते, केस झडतात पुन्हा येतात, लाल पेशींचे आयुष्य १२० दिवसांचे असतं; तसंच काहीसं हे आहे. गर्भपिशवीचे अस्तर ठराविक काळ गर्भधारणेला आधार ठरू शकते. मग ते निरुपयोगी ठरतं. बाहेर टाकलं जातं, पाळी येते. पुन्हा नव्यानं अस्तर तयार होतं. (मासिक चक्रं). मुद्दा एव्हढाच की मासिक पाळी ही उत्सर्जक क्रिया नाही. पण कित्येक स्त्रियांना आणि पुरुषांना असं वाटतं की महिनाभराची सगळी घाण गर्भपिशवीत साठते आणि ती महिनाअखेरीस बाहेर टाकली जाते.

अशा बायकांसाठी वेगळी झोपडी, वेगळी जागा, वेगळं अन्न चार दिवस बाहेर बसणं, पूजाअर्चा, देवळात जाणं बंद, पाचव्या दिवशी अंघोळ करणं, पाळीच्या वेळी धार्मिक कार्यात सहभागी न होणं या सगळ्या रूढी आणि परंपरा याचाच परीपाक आहेत. जात कोणतीही असो, धर्म कोणताही असो याबाबतीत सर्व धर्म भलतेच समान आहेत.
पाळीच्या या चार दिवस विश्रांतीचं समर्थन करणारीही जनता आहे. ‘तेवढंच त्या बाईला जरा सूख, जराशी विश्रांती...’ वगैरे. म्हणजे एरवी श्वास घ्यायलाही फुरसत नाही एवढा कामाचा रामरगाडा! अपावित्र्यातून निपजलेली ही विश्रांती; आदरभावातून, ऋणभावनेने मिळालेली नाही ही. घराला विटाळ होऊ नये म्हणून ही बाकी घरानी केलेली तडजोड आहे. त्या बाईप्रती आदर, तिच्या कामाप्रती कृतज्ञता, तिच्या घरातील सहभागाचा सन्मान कुठे आहे इथे? नकोच असली विश्रांती. हे बक्षीस नाही, बक्षिसी आहे ही! उपकार केल्यासारखी दिलेली ही बक्षिसी बाईनी नाकारायला हवी.
का होतं, कसं होत वगैरे काहीही जीवशास्त्र माहीत नसताना पाळी हा प्रकार भलताच गोंधळात टाकणारा होता, आदिमानवाला आणि त्याच्या टोळीतल्या स्त्रियांना. महिन्याच्या महिन्याला रक्तस्त्राव होतो, चांद्रमासाप्रमाणेच की हे, निश्चितच दैवी अतिमानवी योजना ही. जखम-बिखम काही नाही, वयात आल्यावर स्त्राव होतो, म्हातारपणी थांबतो, गरोदरपणी थांबतो...! किती प्रश्न, किती गूढ, किती कोडी. पण म्हणून आजही आपण आदिमानवाचीच री ओढायची म्हणजे जरा जास्तच होतंय!

पाळी येण्यामागचं विज्ञान समजलं, पाळीवर परिणाम करणाऱ्या गोळ्याही निघाल्या. पण आपण याचा उपयोग सजगपणे करणार नाही. आपण या गोळ्या आपल्या शरीराबद्दलच्या, पाळीच्या अपावित्र्याच्या पारंपारिक कल्पना दृढ करण्यासाठी वापरणार! वा रे आपली प्रगती! वा रे आपली वैज्ञानिक दृष्टी!
पण समाजानं जरी अपावित्र्य चिकटंवलं असलं तरी ते तसंच चालू ठेवलं पाहिजे असं थोडंच आहे? निसर्गधर्मानुसार आलेली पाळी चालत नाही आणि औषध घेऊन पुढे गेलेली चालते, हे ठरवलं कोणी? ही बंधनं विचारपूर्वक नाकारायला नकोत? ‘देहीचा विटाळ देहीच जन्मला; सोवळा तो झाला कवण धर्म? विटाळा वाचून उत्पतीचे स्थान, कोण देह निर्माण, नाही जगी’ असं संत सोयराबाईनी विचारलं आहे.

हे असलं काही बोललं की प्रतिपक्षाची दोन उत्तरं असतात. एक, पुरुषप्रधानतेमुळे बायकांचे मेंदू पुरुषांच्याच ताब्यात असतात; आणि दुसरं समजा घेतल्या गोळ्या आणि ढकलली पाळी पुढे तर बिघडलं कुठं?
पहिल्या प्रश्नाचं उत्तर असं की ही समाजरचना अमान्य करण्याचे पहिलं पाऊल म्हणून या गोष्टीकडे बघा. गोष्ट साधीशीच आहे. ठामपणे सांगीतल तर पटणारी आहे. स्वतःला पटली असेल तर ठामपणे सांगता येतेच पण मुळात स्वतःचीच भूमिका गुळमुळीत असेल तर प्रश्नच मिटला.
‘घेतल्या गोळ्या तर बिघडतं काय?’ या प्रश्नाचं उत्तर असं की, म्हातारी मेल्याचं दुःख नाही पण काळ सोकावतो! आई करते म्हणून थोरली करते आणि ताई करते म्हणून धाकटी! डोकं चालवायचंच नाही असं नकळत आणि आपोआप होत जातं
हे सारं कुठेतरी थांबायला हवं. स्वताःच्या आणि परस्परांच्या शरीराकडे निरामय दृष्टीने स्त्री-पुरुषांना पहाता यायला हवं. कुणीतरी कुठूनतरी सुरुवात करायला हवी.
डॉ. शंतनू अभ्यंकर, वाई.
जि. सातारा.
पिन ४१२ ८०३
मो.क्र.९८२२०१०३४९

ही दुसरी पोस्ट.

पत्रकारितेत field वर काम करत असताना आलेला सगळ्यात वाईट अनुभव(2006) - Etv ला लोक पत्र लिहून आपल्या समस्या सांगायचे..मदत करा..एका शनिवारी असं एक पत्र सरांनी दिल, सांगितल बघ काय story होते का? मी पत्र लिहिणाऱ्यांना फोन केला,पत्ता घेतला.. त्यांच्या घरी गेले..त्यांच्या घरी आत जाणार तेवढ्यात दरवाजात त्या माणसाने मला विचारलं " तुम्हांला पाळी आहे का आज? आम्ही देवीच खूप पाळतो..चालत नाही म्हणून.." अचानक आलेल्या ह्या प्रश्नाला काय उत्तर द्यायच, सुचलं नाही.. "नाही" असं बोलून घरात गेले..तो माणूस त्याची समस्या सांगत होता, पण माझं डोक सटकलेलं की कोणी आपल्याला असा प्रश्न विचारू कसा शकतो.. हा अपमान आहे..तरी बाईट घेतला, visuals घेतले..ऑफिसला येऊन सरांना घडलेला प्रसंग सांगितला..ते म्हणाले, "तू तिथे थांबायला नव्हतं पाहिजे..तिथेच त्याला बोलून दाखवायच होत.. त्याची story पण करू नकोस..पण अस ऐकून घ्यायच नाही.". हे ऐकल्यावर इतकं हायस वाटलं.. आपले सर आपल्या बाजूने उभे राहिले.. काही दिवसांनी त्याच माणसाने आमच्या सरांना पत्र लिहून माझ्यावर आरोप केला की मी story करायला आले..पण दाखवली नाही.. मी पैसे खाले..हे पत्र पण सरांनी मला दाखवलं... कीव आली त्या माणसाची! हसू पण आलं...पण तेव्हा साठे सर होते ज्यांनी ह्या पलीकडे जाऊन आपण काम करत रहायचं हे शिकवलं...

स्मृती इराणींमुळे ही जुनी चर्चा पुन्हा आठवली.

Will you take sanitary napkins soaked in blood to a friend’s home: Smriti Irani on Sabarimala row

शर्मिला कलगुटकर यांनी स्मृती इराणी यांना दिलेलं उत्तर (फेसबुकचा दुवा)-

---

मॅडम,

नमस्कार. काही वर्षांपूर्वी आम्हाला मासिक पाळी येते, त्यामुळे पोटात , कंबरेत जबर दुखते. पायातून क्रॅम्प जातात. ओटीपोटातून कळा येतात. भयंकर ब्लिडिंग होतेय, हे मित्रांना सांगण्याची हिंमत नव्हती. आम्हाला त्यात लाज वाटायची. पण आमच्या या शारिरिक क्रियेकडे विटाळ म्हणून न पाहता ती नैसर्गिक प्रक्रिया म्हणून पाहा, हे सांगण्याचा सहजपणा आम्ही जाणीवपूर्वक मिळवला आहे. आमच्या सहकार्य़ांना, मित्रांना प्रसंगी त्रास होत असेल तेव्हा तो मोकळेपणाने सांगण्याचं धाडस आमच्याकडे आता आहे. मासिक पाळी असताना रक्ताने भरलेले पॅड घेऊन शेकडो बाया या शहरात, देशात काम करत असतात. पोटाची भ्रांत मिटवण्यासाठी डोक्यावर रणरणत्या उन्हात ओझी वाहतात. बाळाला दूध पाजतात. दणकून फिल्डवर्क करतात.धावत्या गाड्या पकडतात.रात्रीची जागरण प्रवास करतात. रांधतात, राबतात. डेडलाईनवर काम करतात. तुमच्या तोडीस तोड काम करत असतात. त्यामुळे त्या शेकडो हजारो ठिकाणी या पॅडससह जातात. तुम्ही ज्या हिडीस शब्दांत शंका उपस्थित केली तेवढी मात्र त्या करत नाहीत.

अशा शेकडो महिलांना या पॅडस् मध्ये वापरण्यात येणाऱ्या प्लॅस्टिकमुळे जंतुसंसर्ग होतो. तो गर्भाशयापर्यंत जातो. सातत्याने मूत्रमार्गाचा संसर्ग होऊन या देशातील साडे अकरा टक्के महिलांची गर्भाशय काढावी लागतात. याची तुम्हाला कल्पना आहे काय, त्यासाठी तुम्ही काय केलंय..मासिक पाळीच्या काळात घरगुती हिंसा, बलात्काराला सातत्याे तोंड देणाऱ्या बायांशी तुम्ही कधी बोलला आहात. या देशातल्या अनेक राज्यांमध्ये सार्वजनिक शौचालये नाही. पॅड बदलण्यासाठी जागा नाही, उपलब्धता नाही. जी शौचालये आहेत तिथे कचरा टाकण्याची जागा नसल्याने सॅनेटरी नॅपकिन त्याच ठिकाणी फेकले जातात. त्या रक्ताळलेल्या पॅडस काढण्याचं काम याच देशातल्या कचरावेचक महिला करतात हे तुम्हाला माहित आहे का.

मासिक पाळी हा केवळ लैंगिकतेशी, प्रजननक्षमतेशी जोडलेला मुद्दा नाही. त्याच्याशी अनुषंगाने असलेल्या शेकडो गोष्टी या स्त्रियांच्या आत्मसन्मानाशी निगडित आहे याची तुम्हाला कल्पना आहे का..
आजही पॅड वापरण ही या देशातल्या मोठ्या वर्गातल्या महिलांसाठी चैनेची बाब आहे. कारण 260 रुपयांचे पॅड महिन्याला वापरण्याइतका पैका त्यांच्याक़डे नाही. शेकडो आश्रमशाळांमध्ये वयात येणाऱ्या मुलींना महिन्याला देण्यात येणारे चार पॅड त्या पाच दिवसाला एक या हिशेबाने वापरतात. यात अनेकींच्या शाळा सुटतात. पोटातल्या वेदनांनी कळवणार्या मुली, महिला पेनकिलर खाऊन कामंकरतात. त्यातून वंधत्वापासून गर्भाशय निकामी होण्यापर्यंतच्या शेकडो शारिरिक तक्रारी उद्भवतात. आज जे पॅड परदेशातून येतात त्यांची विल्हेवाट लावण्याची कोणतीही व्यवस्था या शहरात नाही. कचर्याच्या गाड्यातून डम्पिंगवर जाणाऱ्या पॅ़डस हाताने वेगळ्या करणाऱ्या बाया खरजेने भरलेल्या आहेत. परदेशातून येणाऱ्या या पॅडच्या किंमती आजही अवास्तव आहे. जीएसटी रद्द व्हावा यासाठी उपोषण करावं लागतं हे दुर्देव...

या देशातल्या कोणत्याही ठिकाणी निर्भिडपणे, सन्मानाने, एकटं, कुणाही सोबत जाण्याचा, संवाद साधण्याचा,सार्वजनिक ठिकाणी प्रवेश मिळवण्याचा हक्क हा संविधानाने दिलेला आहे. तरीही तो अनेक वर्ष नाकारण्यात आला. मंदिरात कुणी जावे कुणी जाऊ नये, कसे जावे, कोणते कपडे घालावे, कसे घालू नये हा पूर्ण संपूर्ण वैयक्तिक प्रश्न आहे ते स्वातंत्र्य ज्याचं तिला, त्याला असायलाचं हवं..पॅ़ड घेऊन मित्राच्या घरी जाणाऱ्याही शेकडो स्त्रिया आहेत. तुमच्या बोलण्याचा अर्थ मी सरळ लावला आहे (बिटविन दि लाईन )मध्ये याचा एक वेगळा अर्थही निघतोच.

यापुर्वी वेळोवळी तुम्ही उधळलेली मुक्ताफळं अनुभवल्यानंतर तुम्ही म्हणता ते खरंच आहे.
हम बोलेगा तो बोलोगे की बोलता है !

आवरा ! Happytobleedmindwell