भाग ५ – धर्म, समाज आणि मृत्युकल्पना

It matters not how a man dies, but how he lives. The act of dying is not of importance, it lasts so short a time.
- Samuel Johnson

माणसाने मृत्यूच्या भयापोटी धर्म निर्माण केला आणि ईश्वरही निर्माण केला. जगाच्या काना कोपऱ्यात धर्माच्या नावाखाली लाखो निरपराध व्यक्तींची हत्या झाली , आजही होत आहे . याचा अर्थ धर्म केव्हाच संपला आहे. शंभर वर्षापूर्वी ईश्वराचा मृत्यू झाला आहे अशी हाकाटी नीत्शे या तत्त्ववेत्त्याने केली. आजची अवस्था पाहता खरोखरच असे वाटते की ईश्वराची हत्या झाली आहे.

बाळ सामंत, मरणात खरोखर जग जगते.

धर्माचे अस्तित्व केवळ मृत्यूमुळे आहे . जर जगात मरण नसते तर कुणी धर्माची चिंता केली नसती. मृत्यू कल्पने मुळे तुम्ही अशा काल्पनिक गोष्टीच्या मागे जाता जी तुमच्या मृत्यूनंतर शिल्लक राहील.

- रजनीश

हिंदू धर्मात मृत्यूची कल्पना
हिंदू धर्मात मृत्यूची कल्पना निरनिराळ्या प्रकारे प्रतिबिंबित होते. शरीर आणि आत्मा या दोन निराळ्या गोष्टी असणे , आत्मा अमर असणे आणि पुनर्जन्म ह्या कल्पना मानवाचा मृत्यूवर विजय मिळविण्यासाठी एक प्रयत्न होता.

वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि ।
तथा शरीराणि विहाय जीर्णान - अन्यानि संयाति नवानि देही ॥

हा गीतेतील श्लोक सांगतो की आपण जीर्ण झालेले कपडे बदलतो त्या प्रमाणे आत्मा नवीन शरीर धारण करतो. अशी हिंदू धर्मात पुनर्जन्माची कल्पना आहे. श्रीकृष्ण गीतेत सांगतात – जो जन्माला त्याचा मृत्यू अटळ आहे आणि जो मृत झाला त्याचा जन्म निश्चित आहे. पितरांची पूजा हा पण याच विचाराचा एक भाग होता. या सर्वाचा परिणाम माणसाची मृत्यूची भीती कमी करण्यात झाला.

बौद्ध धर्मात मृत्यूची कल्पना
बौद्ध धर्मात दोन कल्पना मृत्यूशी निगडीत आहेत. पहिली कल्पना 'बदल'. जीवनाच्या मुळाशी बदल आहे. माणूस जन्माला आल्यापासून मृत्यूपर्यंत सारखा बदलत असतो. आपण जे काल होतो ते आज नसतो.

What is change but death of the present?

याचा अर्थ मृत्यू हा पण एक बदल आहे. बाल्यावस्था, तारुण्यावस्था, प्रौढ अवस्था, वृद्धावस्था या नंतर येणारी अवस्था म्हणजे मृत्यू .

मृत्यूनंतर काय? बौद्ध धर्माच्या कल्पनेप्रमाणे पुनर्जन्म. कोणताही जीव निरंतरपणे एका जन्मातून दुसऱ्या जन्मात जात असतो.

(एका बाजूने बौद्ध धर्म आत्मा कल्पनेला विरोध करतो आणि पुनर्जन्मावर विश्वास ठेवतो हा विरोधाभास नाही का?)

इस्लाम धर्मात मृत्यूची कल्पना
कुराणाच्या मताप्रमाणे मनुष्यजन्म हा पहिला आणि शेवटचा जन्म आहे. इस्लाम धर्मात या जीवनानंतर दुसरा जन्म नाही. हे आयुष्य म्हणजे जीवनांनंतर काय होणार याची कसोटी असते. प्रत्येक व्यक्तीस एक संधी असते ज्याचे सोने करणे त्या व्यक्तीच्या हातात असते. मरणांनंतर जीवन निराळ्या प्रकारे चालू राहते.

प्रत्येक व्यक्तीच्या मृत्यूची वेळ अल्लाहने ठरविलेली असते. चांगल्या आचरणाच्या व्यक्ती अल्लाहने ठरविलेल्या मृत्यूच्या दिवसाची वाट पाहतात. अशा प्रकारे इस्लाममध्ये मृत्युकल्पना एक सहज नैसर्गिक घटना आहे. मृत्यूनंतर आत्मा कयामतच्या दिवसाची वाट पहात राहतो.

जगाच्या अंताच्या वेळेला कयामत असे म्हटले जाते. त्या दिवशी प्रत्येक आत्मा आपल्या कबरीतून उठून ईश्वरापुढे जाऊन उभा राहील . त्या दिवशी प्रत्येक व्यक्तीला त्याच्या चांगल्या कर्माचे बक्षीस किंवा वाईट कर्माची शिक्षा मिळेल. ज्याचे पुण्य अधिक तो स्वर्गात जाईल आणि ज्याचे पाप अधिक तो नरकात जाईल. सत्कर्म करणाऱ्याला स्वर्गातून देवदूत येऊन बरोबर घेऊन जाईल. पापी माणसाला नरकातील दूत येऊन घेऊन जातील. नरक अतिशय भयंकर आणि विक्राळ आहे.

ख्रिश्चन धर्मात मृत्यूची कल्पना.
इस्लाम धर्मातील कयामत दिवसाप्रमाणे ख्रिश्चन धर्मात judgement day सांगितला आहे. त्या दिवशी मृतांचे आत्मे ईश्वरासमोर नेले जातील. प्रत्येकाला त्याच्या कर्माप्रमाणे नरकात जावे लागेल किंवा स्वर्गात जाता येईल. judgement day हा काळाचा अंत असेल.

आपण हे पाहू शकतो की हिंदू धर्म आणि बौद्ध धर्म यात मृत्यूनंतरच्या कल्पनांची समानता आहे. त्याच प्रमाणे इस्लाम आणि ख्रिश्चन धर्मात समानता आहे.

अंत्यसंस्कार
अनादि काळापासून मानव यावर विश्वास ठेवत आला की मृत्यूनंतर अस्तित्व पूर्णपणे संपत नाही. यामुळे एखादवेळेस मृत्यूची भीती कमी होत असावी. अतिप्राचीन काली दफन करताना शवाबरोबर पुढील प्रवासासाठी अन्न ठेवले जायचे . यामुळे मृताचे दफन किंवा दहन हा विधी सर्व धर्मात एक धार्मिकविधी मानला गेला आहे. प्रत्येक धर्माचे याविषयी निराळे तंत्र आहे. स्मशानयात्रा ही सर्वच धर्मात निघते.

समाज आणि मृत्युकल्पना
रिचर्ड डॉकिन्स यांनी उत्क्रांतीचे जीवशास्त्र या विषयावर The Selfish Gene या नावाचे एक पुस्तक लिहिले आहे. या पुस्तकात जो सिद्धान्त मांडला आहे त्यानुसार मृत्यू ही कल्पना पूर्णपणे निरर्थक होऊन जाते.

डॉकिन्स यांच्या सिद्धांताप्रमाणे प्रत्येक जीव हा जनुकांचे (Gene ) एक वाहन/ साधन असते. या वाहनाचे काम जनुकांचे रक्षण करणे आणि जनुके प्रसारित करणे हे असते. जिवाच्या जगण्याचे एकच उद्दिष्ट असते – जनुकाचा प्रसार करणे!

एकदा का हे उद्दिष्ट साध्य झाले – जनुकाची प्रत नवीन वाहनात घातली गेली – नवीन जीव निर्माण झाला आणि तो वाढू लागला की वाहनाचे – साधनाचे काम संपते. यामुळेच चाळिसाव्या वर्षापासून एजिंग प्रोसेस – वार्धक्य प्रक्रिया – चालू होते. जुन्या जनुकाच्या प्रतीबरोबर वाहन मोडकळीस जाते. त्यानंतर त्या वाहनाच्या – जिवाच्या जगण्याचा अर्थ संपलेला असतो.

उत्क्रांतीच्या नियमांनुसार अशा जिवाने जगत राहणे निरर्थक झालेले असते. असे वाहन मोडीत काढण्यातच फायदा असतो. अशी मोडकळीत निघालेली वाहने चालू ठेवण्यात समाज फार खर्च करीत असतो.

समाजात वीस ते पासष्ट वयोगटातील व्यक्ती आर्थिक उत्पादन कार्यात क्रियाशील असतात. याउलट वृद्ध नागरिक आणि लहान मुले संसाधनांचा फक्त वापर करीत असतात, उत्पादन करीत नाहीत. यामुळे ज्या समाजात वृद्धांचे प्रमाण वाढत जाते त्या समाजात GDP वाढ दर कमी होत जातो. पश्चिम युरोपीय देशात हे साफ दिसून आले आहे. याशिवाय सर्व पश्चिम युरोपमधील प्रगत देशात सामाजिक कल्याणाच्या (social security) योजना आहेत. याअंतर्गत वृद्धांवर समाज खूप खर्च करीत असतो.

अशा तऱ्हेने मृत्यू केवळ लांबवित जाणे समाजाच्या हिताचे नसते.

करोना काळातील अनुभव
ज्या काळात युरोपमध्ये करोनाचा कहर चालू होता त्या वेळी हॉस्पिटलमधल्या अतिदक्षता विभागातील खाटा भरून गेल्या होत्या. तरीही जेव्हा नवीन रोगी येतच राहिले तेव्हा कोणाला वाचवायचे आणि कोणाला मरू द्यायचे हा प्रश्न डॉक्टरांच्या समोर उभा राहिला. त्या वेळी डॉक्टरांनी तरुणांना वाचवून वृद्धांना मरू देण्याचा निर्णय घेतला गेला. समाजाच्या दृष्टीने वृद्धांचा समाजासाठी उपयोग नसतो.

निसर्ग आणि मृत्यू
निसर्गाच्या दृष्टीने मृत्यू ही आवश्यक घटना आहे. अशी कल्पना करा की एखाद्या प्राण्याच्या किंवा कीटकाच्या बाबतीत काही कारणांनी मृत्यू नाहीसा झाला. शास्त्रज्ञ सांगतात की काही महिन्यांत पृथ्वीवरील इतर जीवसृष्टी नष्ट होऊन जाईल . वैविध्य जाणे हे निसर्गनियमाच्या विरुद्ध आहे. यासाठी निसर्गाने मृत्यूची व्यवस्था केली आहे.

मानवी शरीरात लाखो पेशी रोज मरत असतात. महिन्यापूर्वीचे आपण आणि आजचे आपण यात शारीरिकदृष्ट्या फरक झालेला असतो. आपण मरणाचा रोजच अनुभव घेत असतो. ते आपल्याला जाणवत नाही इतकेच.

कवींच्या दृष्टीतून
अवधचे नवाब वाजिद अली यांचे हे दोहे कुंदनलाल सैगल आणि भीमसेन जोशी यांच्या भैरवीने अजरामर झाले आहेत. हे दोहे वाजिद अली यांनी लखनौ सोडताना लिहिले. पण गर्भितार्थ स्पष्ट आहे. त्यांच्या दृष्टीतून लखनौ सोडणे हा मृत्यूच होता.

बाबुल मोरा नैहर छूटो ही जाए |
चार कहार मिल मोरी डोलिया सजावें
मोरा अपना बेगाना छूटो जाए |
अँगना तो पर्बत भया और देहरी भयी बिदेश
ये घर बाबुल आपनो मैं चली पिया के देश |

माझे घर माझ्यापासून सुटत चालले आहे. चार लोक माझी डोली सजवून मला घेऊन चालले आहेत. माझी जवळची माणसे माझ्यापासून दूर जात आहेत. काल ज्या अंगणात मी बागडलो ते पर्वतासारखे झाले आहे. मी आपल्या प्रियकराच्या घरी जात आहे.

वाजिद अली

ठन गई! मौत से ठन गई
जुझने का मेरा इरादा न था
मोड पार मिलेंगे इसका वादा न था
रास्ता रोक कर वह खडी हो गयी
यों लगा जिंदगीसे बडी हो गयी
मौतकी उमर कया है, पल दो पल भी नही
जिंदगी सिलसिला आज कल की नही
मौत से बेखबर जिंदगीका सफर
शाम हर सुरमई, रात बंसीका स्वर
बात ऐसी नही की कोई गम ही नही
दर्द आपने पराये कूछ कम भी नही
नाव भवरोंकी बाहोमे मेहमान है
पार पानेका मगर कायम हौसला है
देख तेवर तुफाँ का तेवेरी तन गयी
मौत से ठन गयी

अटल बिहारी वाजपेयी

परतीच्या प्रवासासाठी

बॅग कशी भरायची ते आता मला कळलं आहे II,
फापटपसारा आवरून सारा आता सुटसुटीत व्हायचं आहे
या साठी, त्या साठी, हे हव ते हव , जाईन तिथे तिथलं काही हे हवं ते हवं
हव्याचा हव्यास प्रयत्नपूर्वक सोडायचा आहे,
बॅग कशी भरायची ते आता मला कळलं आहे II

अपेक्षांच्या ओझ्याखाली आजवर त्रस्त होतो,
आयुष्याच्या होल्डऑलमध्ये काय काय कोंबत होतो
त्या वेळी ठीक होतं, आता गरज सरली आहे,
बॅग कशी भरायची ते आता मला कळलं आहे II

आपण कमी पडलो याचं शल्य आता विसरायचं आहे,
मान अपमान, ‘मी’ ‘तू’ यातून बाहेर पडायचं आहे
रिक्त मुक्त होत होत अलगद उठून जायचं आहे,
बॅग कशी भरायची ते आता मला कळलं आहे II

कवि अज्ञात

Because I could not stop for death
He kindly stopped for me
The carriage held but just our selves
And immortality

He slowly drove, he knew no haste
And I had put away
My labour and my leisure too
For his civility

We passed the school where the children strove
At recess- in the ring
We passed the fields of gazing grain
We passed the setting sun

Or rather he passed us
The dews drew quivering chill
For only gossamer my gown
My tippet and my tulle ^१

We passed before a house
That seemed swelling on the ground
The roof was scarcely visible
The cornice in the ground^२

Since then it is centuries
And yet feels shorter than a day
I first surmised horse’s heads
Were bound towards eternity

१. indication that poet was not prepared for this journey in the cold, she was dressed in only thin gown. We are never prepared for the journey?
२ indication of tomb

Emily Dickinson

उंबरठ्यावर
सखे आता तो क्षण आला,
अखेर या सराइतच थांबायचं आहे तुला
आणि मी पुढे जाणार आहे.
रेखीव रस्ता नसलेल्या त्या संदिग्ध प्रदेशात
प्रदेश तर काळोखाचाच
पण आतापर्यंतच्या प्रवासात
तू दिलेलं चांदणं माझ्या पडशीमध्ये तुडुंब आहे.
पडत्या पावलाच्या सभोवार
त्याचं शिंपण करीत मी पुढे जाईन
चांदणं संपेल ही चिंता सखे, करू नकोस
कारण एक अत्युच्च आनंदाचा असा
क्षण येईल जिथे चालणेच संपेल
आणि तिन्ही कालांच्या प्रयागावर
लक्ष संबंध असलेले
माझे आहेपण
संबंधहीन अशा नाहीपणात
सागर लाटेसारखं सहजपणे विसर्जित होईल
सखे डोळ्यात आसवं कशाला
तुला ठाऊक आहे ना ?
उंबरठ्यावरील अश्रूंचे थेंब
पांथस्थाच्या मार्गावर...
कुसुमाग्रज

(लेखमाला समाप्त)