ओझेम्पिकचा कूटप्रश्न

शरीराला भुकेची जाणीव झाली की आपण खातो. काही वेळाने आपलं पोट भरल्याची जाणीव होते आणि आपण खायचं थांबतो. पोट भरलं आहे ही माहिती मेंदूला एका संप्रेरकामुळे मिळते. त्या संप्रेरकाचं नाव जीएलपी १ (ग्लुकागॉन लाईक पेप्टाइड १). हे तयार झालं की शरीरात इन्सुलिन स्रवतं. जेवणानंतर शरीर आपणहून जीएलपी१ तयार करतं. तसं ते आपसूक तयार व्हायला हवं पण मधुमेहामुळे अनेकदा ही प्रक्रिया जशी घडायला पाहिजे तशी घडत नाही. २०१७ साली नोव्हो नॉर्ड्स्क नावाच्या डेनिश फार्मा कंपनीनं टाईप २ प्रकारच्या डायबेटीससाठी सेमाग्लुटाइड नावाचं एक पेप्टाइड तयार केलं. हा रेणू मानवी शरीरावर जीएलपी १सारखाच परिणाम करतो. त्यामुळे, टाईप २ डायबेटीस असलेल्या लोकांना रक्तशर्करा नियंत्रणात ठेवण्यासाठी औषध म्हणून सेमाग्लुटाइड दिलं जाऊ लागलं. याचा अजून एक फायदा असा, की या औषधामुळे विनासायास वजन कमी करता येतं, कारण हे औषध नियमितपणे घेतलं, तर भुकेची जाणीवच कमी होते. एवढंच काय, एकाच वेळी खूप खाताही येत नाही. औषध सुरू केल्याच्या पहिल्या काही आठवड्यांतच घेणाऱ्याचं वजन, आहे त्या वजनाच्या सरासरी १२-१५ % कमी होऊ लागतं. आणि जोवर औषध सुरु आहे तोवर ते पुन्हा वाढत नाही असंही निदर्शनास आलं. त्यामुळे डायबेटिससाठी दिल्या जाणाऱ्या मात्रेपेक्षा थोड्या जास्त मात्रेत हे औषध वजन कमी करण्यासाठी वापरण्यात येऊ लागलं. सेमाग्लुटाइड अमेरिकेत सध्या ओझेम्पिक आणि विगोवी या दोन ब्रँडनावांनी विकलं जातं. याच प्रकारे काम करणारं पण वजन कमी करण्याकरिता जास्त प्रभावी असलेलं टरझेपटाइड हे मुंजारो या नावानं विकलं जातं. ही माहिती या विषयावरल्या गेल्या काही महिन्यांतील छापील रिपोर्ताजमधून घेतली आहे. मी या विषयातील अभ्यासक किंवा तज्ज्ञ नाही. पण कुटुंबातल्या आधीच्या पिढीत सगळ्यांनाच मधुमेह असल्याने याबद्दल मिळेल ती माहिती वाचण्याकडे माझा कल असतो. या व्हिडीओमध्ये ही औषधं शरीरात कशा प्रकारे बदल घडवतात ते सविस्तर दिलं आहे.

मधुमेहाचे किंवा डायबेटीसचे तीन मुख्य प्रकार आहेत. टाईप १, टाईप २ आणि जेस्टेशनल. पैकी, टाईप १ डायबेटीसमध्ये पचनादरम्यान अन्नापासून तयार झालेली, ग्लुकोजच्या रूपातील साखर अवयवांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी लागणारं संप्रेरक - इन्सुलिन - तयारच होत नाही. स्वादुपिंडात इन्सुलिन तयार करणाऱ्या पेशी असतात. टाईप १ डायबेटीसमध्ये, शरीरच त्या पेशी मारून टाकतं (याला इंग्रजीत ऑटोइम्यून डिसऑर्डर म्हणतात). टाईप १ डायबेटीस लहान वयातच होतो. टाईप २ डायबेटीसमध्ये, इन्सुलिन तयार होण्याचं प्रमाण कमी असतं आणि/किंवा शरीराच्या पेशींची इन्सुलिन वापरण्याची क्षमता, इन्सुलिनशी असलेल्या सततच्या संपर्कामुळे कमी होते. त्यामुळे शरीरात पुरेसं इन्सुलिन असूनही, पेशी ते नीट वापरू शकत नाहीत. टाईप २ डायबेटीसला 'ॲडल्ट ऑनसेट डायबेटीस' असंही म्हणतात कारण हा बहुतेकवेळा तिशीपस्तीशीच्या पुढे होतो. जीवनशैली आणि खाण्यापिण्याशी या आजाराचा संबंध आहे आणि या दोन्ही गोष्टींमध्ये सुधारणा केल्या तर टाईप २ डायबेटीस सहज नियंत्रणात ठेवता येतो. तिसऱ्या प्रकारचा जेस्टेशनल डायबेटीस, हा ज्या बायकांच्या कुटुंबात मधुमेह आनुवंशिक आहे, बहुतकरून त्यांना गरोदरपणात होण्याची शक्यता असते. बाळाला पोटात आईचं रक्त मिळत असल्यानं आणि त्यात ग्लुकोजचं प्रमाण जास्त असल्यानं अशा प्रकारचा डायबेटीस असलेल्या आयांची बाळं जन्मतःच सरासरीपेक्षा जास्त वजनाची भरतात.

१९२२ साली कॅनडातल्या लेनर्ड नावाच्या एका चौदा वर्षांच्या टाईप १ डायबेटिक मुलाला, जनावरांच्या स्वादुपिंडांमधून काढून शुद्ध केलेलं इन्सुलिन दिलं गेलं. त्याची गगनाला भिडलेली रक्तशर्करा चोवीस तासांत योग्य पातळीवर आली. फ्रेडरिक बँटिंग नावाच्या सर्जननं कुत्र्यांवर प्रयोग करून १९२१मध्ये इन्सुलिनचा अर्क तयार केला होता. त्या प्रयोगाची पुढची पायरी म्हणजे लेनर्डवरील हा प्रयोग. अशा प्रकारे इन्सुलिन तयार करता येऊ शकतं हा शोध लागायच्या आधी, टाईप १ डायबेटीस असलेले लोक आजार झाल्यानंतर फार जगत नसत. आहारातील सगळी कर्बोदकं (ज्यांपासून ग्लुकोज सहज तयार होऊ शकतं असे पदार्थ) बंद करूनही त्यांचं आयुष्य काहीच वर्षं वाढवता यायचं. शरीरात इन्सुलिनच नसल्याने खाल्लेल्या अन्नातील साखर अवयवांपर्यंत पोहोचायची नाही. असे रुग्ण मग खंगून मरून जायचे. इन्सुलिनही शरीरातलं एक संप्रेरक आहे; आणि मानवी शरीराच्या बाहेर इन्सुलिन तयार करून ते रुग्णांना द्यायची यंत्रणा नसती, तर माझे वडील बेचाळीस वर्षं टाईप १ डायबेटीसबरोबर गुण्यागोविंदाने नांदू शकले नसते. वयाच्या बाविसाव्या वर्षी, काही जखम झाल्याचं निमित्त होऊन त्यांना डायबेटीस आहे हे लक्षात आलं. या विषयावर संशोधन करणाऱ्या पुण्यातील डॉ. याद्निकांनी त्यांचा डायबेटीस टाईप १ आहे हे ओळखून त्यांना लगेचच इन्सुलिनचं इंजेक्शन घेण्याचा सल्ला दिला. वेळीच योग्य उपचार घ्यायला सुरुवात केल्यामुळे त्यांच्या पुढच्या आयुष्यात निर्माण होऊ शकणाऱ्या अनेक तब्येतीच्या समस्या तिथेच मिटल्या.

शरीरात टोचून घेता येणारं इन्सुलिन, टाईप १ डायबेटीस असणाऱ्या लोकांसाठी जितकं महत्वाचं आहे, कदाचित तितकंच ओझेम्पिक हे टाईप २ डायबेटीस असणाऱ्या लोकांसाठी महत्वाचं ठरेल असं गेल्या दोन वर्षांतल्या ओझेम्पिकच्या वापरातून समोर येऊ लागलं आहे. अशा प्रकारचे रेणू तयार करणाऱ्या फार्मा कंपन्या, त्यांचा फायदा करून देणारे डॉक्टर, आहारावर नियंत्रण ठेवण्यापेक्षा औषधांवर भिस्त ठेवणारे रुग्ण - या सगळ्यांचा विचार केला, तरी या औषधांचे फायदेच जास्त आहेत असं म्हणावं लागेल.

भुकेची जाणीव बंद झाल्यामुळे डोक्यातला गोंगाट कसा कमी झाला याचं हृद्य वर्णन पॉल फोर्डच्या 'वायर्ड'मधल्या या लेखात येतं. तो म्हणतो, मुंजारो घ्यायला लागल्यावर, (भुकेच्या जाणिवेने) सतत किंचाळणारा त्याचा मेंदू अचानक शांत झाला. ती शांतता गोंधळवून टाकणारी होती. ती पोकळी आता इतर कशानं भरावी असाही प्रश्न त्याला पडला. त्याचं वजन कमी होत असतानाही त्याला सतत व्याकुळतेनं ग्रासलं असल्याचं तो सांगतो. लठ्ठपणाशी झगडणाऱ्या लोकांना त्याला नेमकं काय म्हणायचं आहे ते नक्कीच कळेल. मुंजारो घेण्याआधी, पॉल अनेक वर्षं वजन कमी करायच्या पारंपरिक पद्धती वापरत होता. दिवसभरातल्या उष्मांकांचा हिशेब लिहीत होता. रोज सकाळी वजनकाट्यावर उभा राहत होता आणि मुख्य म्हणजे, मनातल्या मनात भुकेशी एक मूक लढाई लढत होता. असं करून त्यानं वजनातून शंभर पाऊंड कमी केले. पण लवकरच त्याचं वजन पुन्हा वाढलं.

लठ्ठ, विशेषतः अतिस्थूल, व्यक्तींकडे पूर्वग्रहानं बघितलं जातं. असे लोक आळशी असतात, त्यांचा जिभेवर ताबा नसतो, त्यांच्यात चांगल्या सवयींचा किंवा चिकाटीचा अभाव असतो असं सरसकट मत व्यक्त केलं जातं. अशी एखादी व्यक्ती भेटली, की तिच्या कुटुंबात लठ्ठपणा आणि डायबेटीसची आनुवंशिकता असू शकेल असा विचार न करता, अनेकदा त्या व्यक्तीबद्दल प्रतिकूल मत बनवलं जातं. कधीकधी, त्यांना आधीच माहिती असलेल्या गोष्टी त्यांच्या भल्यासाठी म्हणून त्यांना पुन्हा ऐकवल्या जातात. अलीकडेच आलेला ब्रॅन्डन फ्रेझरचा 'व्हेल' हा सिनेमा, ज्यासाठी त्याला सर्वोकृष्ट अभिनेत्याचं ऑस्करही मिळालं, एका अतिस्थूल आणि समलिंगी पुरुषाची गोष्ट सांगतो. त्या सिनेमाचा हेतू नक्की काय आहे हे मला अद्याप समजलं नाही, पण त्यात एका अतिस्थूल व्यक्तीचं आयुष्य विकृत कुतूहलानं जगासमोर मांडलं आहे असं तो सिनेमा बघताना मला वाटलं आणि मी तो पूर्ण बघूही शकले नाही.

मनोबलाचा अभाव किंवा स्वभावदोष हे जर लठ्ठपणाचं मूळ कारण असतं, तर आठवड्याला एक इंजेक्शन घेऊन, सहजपणे वजन कमी झालं असतं का? स्थूल असणे हे वैयक्तिक अपयश आहे आणि स्थूल नसणे हे यशस्वी असण्याचं लक्षण आहे असं मानणाऱ्या जगात ओझेम्पिकनं हा प्रश्न उपस्थित केला आहे. स्थूलतेवरचा इलाज जर एक औषध असेल तर स्थूलता हा एक आजार आहे आणि सतत लागणारी भूक हे त्याचं लक्षण आहे असंही म्हणता येईल. असा विचार केला तर अतिस्थूल व्यक्तींकडे तुच्छतेनं न बघता सहभावानं, सहानुभूतीनं बघता येऊ शकेल.

या बातम्यांमध्ये मला रस वाटायचं अजून एक कारण आहे. आधी टाईप २ डायबेटीस, नंतर अतिस्थूल व्यक्ती असं करत करत आता ओझेम्पिक एका वेगळ्याच वर्गाचं लाडकं झालं आहे. तो वर्ग म्हणजे सोशल मीडियावर वावर असलेल्या प्रसिद्ध आणि श्रीमंत व्यक्तींचा. गेल्या वर्षभरात अमेरिकेतल्या काही प्रसिद्ध व्यक्तींनी सेमाग्लुटाइडचं गुणगान गायलं आहे. इलॉन मस्कनं विगोवी वापरून सोळा किलो वजन कमी केल्याची कबुली ट्विटरवर दिली. अलीकडच्या काळात हॉलिवूडमधल्या अनेक तारकांनी इतक्या झपाट्यानं वजन कमी केलं की २०२३च्या ऑस्कर समारंभाची सुरुवातच जिमी किमेलनं ओझेम्पिकवर विनोद करून केली. श्रीमंत आणि प्रसिद्ध व्यक्ती अशा प्रकारे वजन कमी करतात, त्यामुळे आपल्याला काय फरक पडणार आहे? असा विचार मनात येणं साहजिक आहे. पण तरुण पिढी (विशेषतः किशोरवयीन मुली आणि तरुण स्त्रिया) जी समाजमाध्यमं वापरतात (टिकटॉक, इन्स्टाग्राम) त्या माध्यमांवर ओझेम्पिकनं, आणि ओझेम्पिक घेऊन झटपट बारीक झालेल्या लोकांच्या चकचकीत चित्रांनी शिरकाव केला आहे.

आपण कसे दिसतो यावरून आपली पारख होते हे आदिम सत्य आहे. ज्याला इंग्रजीत हार्ड-वायर्ड असणे म्हणतात, तसं 'दिसणं' हा माणूस जोखण्याचा पहिला निकष आहे. ही प्रक्रिया ज्या वयात पहिल्यांदा घडू लागते, आणि ती जशी उलगडते त्यात आजूबाजूच्या मोठ्या माणसांचा फार हस्तक्षेप नसतो. आपल्या मुलाला/मुलीला दिसण्याबद्दल विशेष गंड असेल तरच हे विषय घरात बोलले जातात. हल्ली लहान मुलींना त्या सुंदर आहेत असं सांगायचंच नाही अशी एक प्रथा सजग पालकांनी पाडली आहे. त्यामुळे मुलींना सुंदर दिसणं महत्त्वाचं आहे असं वाटणार नाही हा त्याच्या मागचा उद्देश. याचा फायदा नक्कीच होत असावा. पण हायस्कूल - कॉलेजमध्ये अशा प्रकारचं भावनिक संरक्षण मिळणं कठीणच. त्यामुळे त्या वयातले नियम, निकष ग्राह्य धरून आपल्या रूपाची परीक्षा होतेच.

या परीक्षेतून कुणीही सुटत नाही. अगदी सार्त्रसुद्धा! मध्यंतरी सार्त्रबद्दल लिहिलेली काही पुस्तकं मी वाचली. सार्त्रबद्दल लिहिणारे लोक तो किती कुरूप होता (आणि तरी त्याला किती गर्लफ्रेंड्स होत्या) याचा उल्लेख केल्याशिवाय राहत नाहीत. सार्त्र तिरळा होता, बुटका होता, त्याची दृष्टी कमकुवत असल्याने तो सोडा-वॉटर चश्मा लावायचा आणि तरी तो बायकांना आकर्षक वाटायचा असं मी किमान दोन पुस्तकांमध्ये वाचलं आहे. त्याच्या कुरूप असण्याचं इतकं भरभरून वर्णन वाचलं नसतं, तर मी हौसेनं जाऊन सार्त्रचा फोटोही बघितला नसता. निदान सार्त्रसारख्या विचारवंतावर तरी ही वेळ येऊ नये! यातून नक्की काय निष्कर्ष काढावा याचाही मी विचार केला इतपत मला ते मजेदार वाटलं. म्हणजे, कुरूप पुरुष सार्त्रसारखे विचारवंत झाले, तर ते आपोआप आकर्षक होतील का? किंवा मी असं कुणाबद्दलच वाचलं नाहीये की अमुक अमुक पुरुष एकदम मदनाचा पुतळा होता पण तो मठ्ठ असल्यानं स्त्रियांना आकर्षक वाटत नसे. एकूण काय, दिसायला चांगली नसूनही किंवा सर्वसाधारण सौंदर्याच्या व्याख्येत न बसतादेखील एखादी व्यक्ती धडाधड जोडीदार मिळवत असेल, तर ती उल्लेखनीय बाब होते एवढं नक्की!

लठ्ठपणा सौंदर्यासाठी पूरक नाही हे सर्वमान्य आहे. पण बारीक व्यक्तींमध्येही बारीक असण्याच्या विविध पातळ्या आहेत ज्या गाठण्यासाठी अनेक तरुण व्यक्ती अघोरी उपाय करताना दिसतात. लठ्ठपणा आणि चंगळवादी/बेबन्द जीवनशैलीमुळे येणारे आजार यांचा थेट संबंध नाकारता येणार नाही. आधीच लठ्ठ असलेले लोक चुकीच्या जीवनशैलीमुळे उद्भवणार्‍या आजारांना बळी पडणं अधिक संभवतं, पण ह्याचा व्यत्यास नेहमीच खरा असतो असं नाही. तरीही लठ्ठ लोकांबाबतचे असे पूर्वग्रह अगदी वैद्यकीय तज्ज्ञही बाळगताना दिसतात. काही लोक भविष्यात आजार होऊ नयेत म्हणून वजन कमी करायचा किंवा ठेवायचा प्रयत्न करतात. किंवा, असा काही आजार झाल्यावर तो बळावू नये म्हणून वजन कमी करायचा प्रयत्न करतात. आणि काही सुंदर दिसण्यासाठी, सुडौल बांध्यासाठी, किंवा समाजातल्या तत्कालीन सौंदर्याच्या निकषांमध्ये बसण्यासाठी वजन कमी करायचा प्रयत्न करतात. अर्थात, वजन कमी करणारी प्रत्येक व्यक्ती यातील एकाच ध्येयानं पछाडली असेल असं नाही. पण कोणत्याही हेतूनं वजन घटवल्यानंतर आपण आधीपेक्षा सुंदर दिसतो आहोत अशा प्रतिक्रिया हटकून मिळतात. कमरेला, बाह्यांना ढगळ होणारे आधीचे कपडे सुखावतात. फोटो काढून घेण्याचा उत्साह वाढतो. एवढंच काय, पण आपल्या नवीन शरीरामुळे आपल्या मित्र-मैत्रीणीना आपल्याबद्दल मत्सर वाटतो अशी एक सुप्त जाणीवही होते.

ज्याचा लेखात आधी उल्लेख झाला आहे तो पॉल फोर्ड अतिस्थूल होता आणि डायबेटिकही आहे. मुंजारोनं या दोन्ही आजारांशी होणारा त्याचा संघर्ष कमी केला म्हणून त्याच्याबद्दल सहानुभूती वाटली. पण मर्लिन मनरोच्या कपड्यांत शिरता यावं म्हणून कुणी ओझेम्पिक घेत असेल तर त्या व्यक्तीला अशीच सहानुभूती मिळेल का?

कोणतीही वैद्यकीय समस्या नसताना केवळ बारीक दिसण्यासाठी औषध घेणं योग्य आहे का?

ज्या प्रसिद्ध व्यक्ती आज ओझेम्पिक घेताहेत, त्या याआधीही बारीक होण्यासाठी शरीरावर वेगवेगळे प्रयोग करत असत. लायपोसक्शनसारखे काही पर्याय लोकांना आधीही उपलब्ध होते. पण त्यात जोखीम होती, मोठे खर्च होते. आता ज्यांची महिन्याला हजार डॉलर खर्च करायची तयारी आहे, त्यांना ओझेम्पिकमुळे अल्पशी शारीरिक जोखीम पत्करून स्वप्नवत शरीर मिळवता येणार आहे.

अमेरिकेत लठ्ठपणा आणि गरिबी यांचा थेट संबंध बघायला मिळतो. ज्यांच्याकडे पैसे नाहीत अशा लोकांच्या खिशाला जे अन्न परवडतं, त्याचे उष्मांक श्रीमंतांच्या आवाक्यात असलेल्या अन्नापेक्षा जास्त असतात. त्यामुळे अमेरिकेत तरी, गरीब लोकांमध्ये टाईप २ डायबेटीस असण्याचे प्रमाण जास्त आहे. असं असताना, ज्यांना वैद्यकीय कारणांनी ओझेम्पिक घ्यायची गरज नाही त्यांनी औषधाचा तुटवडा तयार करून किमती वाढवणं योग्य आहे का? या प्रश्नाचं हो किंवा नाही असं उत्तरच देता येऊ नये अशा जगात आपण राहतो. पैसे असलेल्यांसाठी जर औषध उपलब्ध आहे, तर ते पैसे देऊन विकत घेण्यात काय चूक आहे?

गेलं दशकभर तरी, फॅशन उद्योगात एक प्रकारची क्रांती घडवण्याचं काम स्त्रियांनी केलं आहे. रनवेवर चालणाऱ्या हडकुळ्या मॉडेल बघून किशोरवयीन व्यक्तींच्या मनात सौंदर्याबद्दल अवास्तव कल्पना तयार होतात. त्यातूनच मग तरुण व्यक्ती ॲनोरेक्सियासारख्या मनोविकारांना बळी पडतात. यावर झालेल्या संशोधनामुळे आणि 'बॉडी पॉझिटिव्ह' चळवळींमुळे अलीकडे फॅशन उद्योगानं सगळ्या प्रकारची (उंच, बुटकी, जाड, बारीक, गौर, कृष्णवर्णीय, तरुण, मध्यमवयीन, म्हातारी) शरीरं रनवे आणि जाहिरातींमध्ये सामावून घेतली आहेत. हे केवळ एखाद्या आदर्शवादी चळवळीमुळे झालं आहे असं नक्कीच नाही. स्त्रियांची क्रयशक्ती वाढली; अनेक स्त्रिया कुटुंबव्यवस्थेला नाकारून एकट्या राहू लागल्या; लोकांचं सरासरी आयुर्मान वाढलं आणि लिंगभेद आणि वर्णभेद कमी झाले. या सगळ्याचा परिणाम असा की आपलं उत्पादन या सगळ्या वर्गांना आवडलं तरच खप वाढेल हे फॅशन उद्योग आणि त्याला पूरक असलेल्या व्यवस्थांच्या लक्षात आलं. अशी समता भांडवलशाहीच्या पथ्थ्यावर पडत असल्यानं का असेना, पण सत्याहत्तर वर्षांची हेलन मिरेन पीपलच्या मुखपृष्ठावर दिसली आणि अलीकडेच, ८१ वर्षांची मार्था स्ट्यूअर्ट स्पोर्ट्स इलस्ट्रेटेडच्या मुखपृष्ठावर स्वीमसूटमध्ये झळकली! ॲशली ग्रॅहम, रॉबिन लॉली यांच्यासारख्या रनवेच्या साच्यात न बसणाऱ्या स्त्रिया रनवेवर दिसू लागल्या. भारतातही, एकेकाळी साईझ झिरो झालेली करीना कपूर आता बारीक दिसण्यापेक्षा निरोगी असण्याचं महत्त्व पटवून देताना दिसते.

योग्य तो व्यायाम आणि आहार घेऊन आपण जसे आहोत तसेच सुंदर आहोत - हा बॉडी पॉझिटिव्हिटीचा नारा होता. पण ओझेम्पिकनं या चळवळीलाही सुरुंग लावला. पूर्वी जाड असलेल्या काही इन्फ्लुएन्सर ओझेम्पिकमुळे बारीक झाल्या असे आरोप त्यांच्यावर केले जातात. आणि नुसत्याच बारीक झाल्या नाहीत, तर त्यांना लाभलेलं नवं शरीर त्या अभिमानानं मिरवू लागल्या. त्यामुळे त्यांच्या लाखो चाहत्यांना विश्वासघात झाल्यासारखं वाटलं. असं वाटणं साहजिक असलं तरी स्वतःच्या शरीराबद्दल घ्यायचा निर्णय ही वैयक्तिक बाब आहे. हे पटकन लक्षात येऊ नये इतकी समाजमाध्यमांवर वैयक्तिक आणि सार्वजनिक यांतली सीमारेषा धूसर झाली आहे.

एखाद्याच्या शरीराचं त्यानं स्वतःहून असं वस्तूकरण करावं आणि त्यामुळे समाजातल्या ठरावीक लोकांवर (विपरीत) परिणाम व्हावा हे आधुनिक काळातलं नवीन दुःख आहे का? अर्थातच नाही. आजची समाजमाध्यमं आणि शरीरप्रतिमा (body image) याचा विचार करत असताना, एकदम १९३९ सालच्या ‘गॉन विथ द विंड’ सिनेमातल्या एका दृश्याची आठवण झाली. सिनेमाच्या सुरुवातीलाच येणार्‍या या दृश्यात मॅमी नावाची लठ्ठ, कृष्णवर्णीय दासी तिच्या शेलाट्या, गोऱ्या आणि नाजूक मालकिणीच्या, म्हणजेच स्कार्लेट ओ हाराच्या कॉर्सेटच्या नाड्या, जिवाच्या आकांतानं आवळते आहे असं दिसतं. ते दृश्य अनेक अर्थांनी बोलकं आहे. आणि ते माझ्या इतक्या लख्खपणे लक्षात राहण्याचं कारणही कदाचित मी तो सिनेमा पंधरा सोळाव्या वर्षी बघितला होता हे असावं. सिनेमा, फॅशन मासिकं, किंवा टीव्हीसारख्या प्रत्येक नवीन माध्यमानं सुंदर शरीर कसं असावं हे आपल्याला सातत्यानं सांगितलं आहे. पण आजच्या माध्यमांनी आपल्या आयुष्यातली जास्त जागा व्यापली आहे हेही तितकंच खरं आहे. तसंच, माध्यमांचं लोकशाहीकरण झाल्यानं, स्मार्टफोन आणि डेटा असलेल्या कुणाही व्यक्तीला इन्फ्लुएन्सर होण्याची स्वप्नं बघता येतात आणि ती कुणाच्याही मदतीशिवाय पूर्णही करता येतात. हे जरी एका बाजूनं मुक्त करणारं असलं, तरी अशा प्रकारच्या स्वातंत्र्याचाही पिंजरा होऊ शकतो याची जाणीव असायला हवी. माध्यमांच्या अशा पिंजऱ्यात बघणारे आणि दाखवणारे असे सगळेच अडकलेले असतात.

कुठल्यातरी सिनेमात एक अतिशय चिकट संवाद ऐकला होता. एखादी गोष्ट, नाण्याचा छापा-काटा करून का ठरवायची? कारण जेव्हा नाणं हवेत असतं तेव्हा आपल्याला नक्की काय हवं आहे ते लक्षात येतं. गेली काही वर्षं डाएटच्या जागी 'वेलनेस', 'प्लस साईझ'च्या जागी 'बॉडी पॉझिटिव्ह', असा शब्दसौम्यीकरणाचा (euphemism) खेळ खेळल्यानंतर लोकांच्या हाती ओझेम्पिक नावाचं नाणं आलं. जे हवेत उडवल्यावर, आपल्याला क्रॉप टॉप घालण्यासाठी, बिकिनीतले फोटो काढण्यासाठी आणि ते सगळे चकचकीत करून इन्स्टावर टाकण्यासाठी वजन कमी करायचं आहे - हे त्या सगळ्यांच्या एकदम लक्षात आलं. त्या चकचकीत फोटोंच्या भडीमारात मागच्या काही वर्षांच्या बॉडी पॉझिटिव्हिटीचा विसर पडायला वेळ लागणार नाही!