शब्दांचे अर्थ, प्रतिशब्द, पर्यायी शब्द, भाषांतर वगैरे - भाग ५

आध्यात्मिक साक्षात्काराचे वर्णन दिसते. कालातीत अवस्थेचा अनुभव, ज्यामुळे "आलो नाही गेलो नाही" अर्थात जन्ममृत्यू मिथ्या, "मध्ये दिसणे ही भ्रांती" = जग/आयुष्य हे मिथ्या.
तसा अनुभव आल्यामुळे कर्म-कर्मफल या भौतिक पायर्‍यांच्या पलीकडे गेलो. करायचे कर्म शिल्लक राहिले नाही, सबब प्राक्तन अर्थात पूर्वसंचित म्ह. मागील जन्मापासून आलेले कर्मांचे ओझे आता नुरले. त्यामुळेच 'दिसणे हे सरले' म्ह. नेहमीच्या भौतिक नजरेने आता पाहू शकत नाही. वगैरे.

===========================================

इंग्रजी भाषांतर.

The worldly vision fadeth away
As the desires no more hold their sway
Neither have I arrived nor will I depart
'tis nothing but an illusion at heart
To tell the journey between apart

बॅटमना नमस्कार.
बाबुराव पटेल ( मदर इंडिया फेम) यांनी केलेल्या गितेच्या इंग्रजी काव्याची आठवण करून दिलीत.

भटसाहेब & अचरटसाहेबः अनेक धन्यवाद!

अचरटसाहेबः ते गीतेचे इंग्रजी काव्य कुठले?

हे फोटो पुस्तकाचे
( कॅापी राइट १९६२ च्या पुस्तकास नसावे बहुतेक तरी शंका असल्यास फोटो उडवावेत )

मुखपृष्ठ

२)आतील पान

The seeing has receded
Predestiny has conceded
I neither came nor left
And all between was deamt.

सोहिरोबानाथ अंबिये ह्या संतकवींच्या खालील ओळींचे इंग्रजीत भाषांतर कसे कराल?
दिसणे हे सरले

अवघे प्राक्तन हे नुरले

आलो नाही, गेलो नाही

मध्ये दिसणे ही भ्रांती

The vision is gone
What was writ, is withdrawn
I wasn't here, nor have I left
The vision in-between is a mirage.

धनंजय आणि जयदीप चिपलकट्टी यांची भाषांतरे आवडली. कवितेत घालण्याजोगे अजून नवीन शब्द लक्षात आले.

तिन्ही अनुवादकांना माझा नमस्कार!
विशेषतः बॅटमॅन ने त्वरीत केलेला अनुवाद खूप छान!
'अंतरीचा ज्ञानदिवा मालवू नको रे, हरीभजनावीण काळ घालवू नको रे' या ओळींचाही अनुवाद वाचायला आवडेल.

कवितांचे भाषांतर?

ज़माना या शब्दासाठी चपखल इंग्रजी शब्द काय आहे? age वगैरे ठीक आहे, पण "ज़माना क्या कहेगा" या ओळीसाठी काय शब्द असेल?

@ धनंजयः होय, दोहोंत फारसा फरक नाही. बाकी तुम्ही दिलेली उक्ती म्हणजे इंड्यन फ्रेज़च आहे तश्शी इंग्रजीकृत केलेली वाटतेय, ती अगोदरपासूनच तिथे आहे का? आयदर वे अर्थ चपखल आहे, फक्त ओरिजिनबद्दल विचारायचे होते.

@अजो: अर्थ बरोबरच. पॉप्युलेसही चालून जावा.

अवांतरः छोड़ दो आँचलचा रिमिक्स व्हिडिओही मस्त आहे.

मागे धनंजय आणि नंदन बरोबर "इंपरेटिव" चा मराठीत चांगला अनुवाद कसा होऊ शकेल याची थोडी चर्चा झाली होती. ती या भाषांतरचर्चेवरून आठवली. इथे काही दासबोधातल्या ओव्या आहेतः मूळ ओवींतल्या शब्दांची 'इकॉनोमी' राखून त्यांच्या उपदेशपर स्वराचा कसा अनुवाद करता येईल?

शुद्ध नेटके ल्याहावे, लेहोन शुद्ध शोधावे
शोधोन शुद्ध वाचावे, चुको नये

अति वाद करूं नये, पोटीं कपट धरूं नये
शोधल्याविण करूं नये, कुळहीन कांता

समईं यावा चुकों नये, सत्वगुण सांडूं नये
वैरियांस दंडूं नये, शरण आलियां

(ह्या फक्त नमुन्यादाखल घेतल्या आहेत)

एक्जॉटि़क आणि फॉरिन यांत नक्की काय फरक आहे?

जे जे आपल्या देशातलं/संस्कृतीतलं/भाषेतलं नाही; त्याबद्दल वाटणारं परकेपण/दूरस्थपणा/भीती + त्यापासून सावधान राहण्याचा इशारा + त्याच वेळी त्यातल्या काही गोष्टींच्या नावीन्याबद्दल (अजनबी = अरेबिकमध्ये फॉरेनर^१) किंवा वैचित्र्याबद्दल (स्ट्रेंज!) वाटणारं आकर्षण - याचं प्रतिबिंब भाषेतही पडलेलं दिसून येतं. 'फॉरेन' हा ढोबळ विदेशीपणा दाखवणारा शब्द, पण 'एक्झॉटिक' हा त्यापैकी जे आकर्षक, वेगळं वाटतं ते दर्शवणारा शब्द असावा, असं वाटतं. (याच संदर्भात स्ट्रेंजर^२,३, आऊट-लँडिश हे शब्दही पहा.)

'फॉरेन' हा foris या लॅटिन शब्दावरून आला आहे. शब्दशः अर्थ दाराबाहेरचा.^४ (संस्कृत दार - रशियन द्वेर - लॅटिन foris ही सारी प्रोटो-इंडो-युरोपियनची अपत्ये.)

'एक्झॉटिक'चीही व्युत्पत्ती साधारण तशीच असली (exo-), तरी हा शब्द तुलनेने नवीन आहे. शेक्सपिअरच्या नाटकांत 'फॉरेन' अनेकदा आढळतो, पण 'एक्झॉटिक' अजिबात नाही^५. 'एक्झॉटिक'चा इंग्रजीत शिरकाव १६२०च्या आसपास, म्हणजे शेक्सपिअरच्या मृत्युनंतर काही वर्षांतच झालेला दिसून येतो.

तेव्हा व्युत्पत्तीच्या दृष्टीने 'एक्झॉटिक' हा 'फॉरेन'चा उपसंच म्हणता येईल; पण ज्या काळात तो इंग्रजीत रूळला, तेव्हाच्या घडामोडी लक्षात घेतल्या तर एक्झॉटिकला जी 'हौ एक्सायटिंग!' छटा आहे, तिचा काही प्रमाणात उलगडा होऊ शकेल.

सतराव्या शतकाच्या सुरूवातीचा काळ म्हणजे युरोपियनांच्या दृष्टीने नवीन खंडांत बस्तान बसवण्याचा आणि बाजारपेठा पादाक्रांत करण्याचा काळ. त्यातही याचे नेतृत्व स्पेन-पोर्तुगाल या कॅथलिक देशांकडून उत्तरेतल्या प्रॉटेस्टंट देशांकडे - इंग्रजांपेक्षाही डचांकडे - आले होते. (पहा: डच रिव्होल्ट). ईस्ट इंडिया कंपनीची स्थापना (१६००), डच ईस्ट इंडिया कंपनी (१६०२), ऑस्ट्रेलियाचा शोध (१६०६), जेम्सटाऊन वसाहत - मेफ्लॉवर (१६०७-१६२०), मॅनहॅटन बेटावर फोर्ट अ‍ॅमस्टरडॅम उभारणे (१६२५) ह्या घटना याच काळातल्या.

या 'किनारा तुला पामराला' वृत्तीचा परिणाम केवळ व्यापारी आणि सत्ताधीश वर्गावरच झाला नाही, तर सामान्य लोकांनाही बाजारात अप्रूपाच्या गोष्टी आढळून यायला लागल्या. मसाले, मौल्यवान धातू, कधीही न पाहिलेले प्राणी आणि वनस्पती, बटाटे, चहा अशा अनेक गोष्टी. या गोष्टी परक्या असल्या तरी त्यांच्याबद्दल औत्सुक्य अधिक असावं आणि ती छटा दर्शवणार्‍या 'एक्झॉटिक'चा इंग्रजीत परिणामी चंचुप्रवेश झाला असावा, असा तर्क लढवता येऊ शकेल.

अर्थात, आजच्या जागतिकीकरणाच्या जमान्यात 'एक्झॉटिक' गोष्टी फॉरेन असतीलच असं नाही. एके काळी Toblerone ची चॉकलेटं ज्या मराठी मध्यमवर्गाला एक्झॉटिक वाटत; त्याला कदाचित महाराष्ट्रातलीच एखादी अनवट पाककृती (खापरोळ्या?/कळण्याची भाकरी?/चिकन भुजिंग?) एक्झॉटिक वाटत असेल.

तळटीपा:

१. अरेबिकमध्ये غريب (घरीब) म्हणजेही स्ट्रेंज/फॉरेन. तुर्की भाषेत त्याचाच garip (उच्चारी: गरीप) होतो आणि त्याला मूळ अर्थासोबतच गरीब (poor) ही छटाही येऊन मिळते. कदाचित 'पोटासाठी भटकत जरी दूर देशी फिरेन' अशा परदेशातून आलेल्याच्या निष्कांचन समूहाला उद्देशून ती आली असेल. मराठी/हिंदी/उर्दूमध्ये 'अर्थात' मुदलाऐवजी व्याज आलेलं दिसतंय :).

२. फ्रेंच L’Étranger चे इंग्रजीत The Outsider किंवा The Stranger असे भाषांतर होते. (पहा: फ्रेंच अल्जिरियन नायक असणारी कामुची कादंबरी. La tendre indifférence du monde इत्यादी.)

३. इजिप्तमधून पहिल्यांदा मिडीयन (सध्याचे पश्चिम सौदी अरेबिया) प्रांतात पळून आलेला मोझेस जेव्हा तिथल्या पुजार्‍याच्या मुलीशी लग्न करून यथावकाश जेव्हा बाप बनतो, तेव्हा त्याने काढलेल्या उद्गारांचं भाषांतर सध्याच्या इंग्रजीत "I have become a foreigner in a foreign land" किंवा "I have become a stranger in a strange land." असं होतं.

त्या मुलाचंही नाव तो Gershom असं ठेवतो. हिब्रूत Ger = stranger/परका (अरेबिक घैर/غير, मराठी गैर ह्या नकारार्थी प्रत्ययाचा प्रत्यय) + shom = तिथला.

४. फोरास रोडचे नावही याच अर्थाने (foris-दाराबाहेर-ख्याली) लॅटिनोद्भव असावे काय? शक्यता कमी वाटते.

५. "O wonder! How many godly creatures are there here! How beauteous mankind is! O brave new world, that has such people in't."

हे 'द टेम्पेस्ट'मधले प्रसिद्ध उद्गार. यातला 'brave' कदाचित एक्झॉटिकच्या अर्थछटेजवळ जातो. एरवी शॉर्टकट म्हणून, त्या काळात हा अर्थ दर्शवण्यासाठी सरसकट एखाद्या गोष्टीच्या नावात 'इंडिया'ची भर घातली जात असे - त्याचीही उदाहरणं शेक्सपिअरच्या नाटकात काही ठिकाणी दिसतात.

६. 'अपूर्वाई'तल्या या ओळींपैकी ही शेवटची ओळ एक्झॉटिकपणाची भावना अचूक पकडते, असं वाटतं:

बोटीच्या डेकवर आलो. रुमाल फडफडत होते, डोळ्याला लागत होते. आलिंगने दिली - घेतली जात होती. काही हिंदी कचांनी गोर्‍या देवयान्या आणल्या होत्या. त्यांच्या चेहर्‍यावर 'गोल्डन जर्नी टु समरकंद'मधल्या प्रवाशांचे कुतूहल होते.

ही प्रतिक्रिया इथे हलवली आहे.