इंजिनिअरिंग क्षेत्र - शिक्षण व्यवस्था

इतर व्यवसायाचे शिक्षण घेतलेला विद्यार्थी जेव्हा बाहेर पडतो तेव्हा तो 'मार्केट रेडी' असतो.

एमबीबीएस बद्दल हे वाक्य असल्यास, असहमत. आजच्या घडीला (गेली २ दशके तरी) अ‍ॅक्चुअल हँड्स ऑन शिक्षण पीजी करायला सुरुवात केल्याशिवाय सुरू होत नाही. इंटर्नशिप पूर्ण केलेला एमबीबीएस विद्यार्थी हा पुढच्या १-२ वर्षांसाठी 'लायब्ररी डॉक्टर' म्हणून काम करतो. अर्थात, लायब्ररीत बसून पीजी एन्ट्रन्सचा अभ्यास करतो. घरात कुणाला आलेला ताप हा कसला आहे, अन त्यासाठी काय उपचार करावेत, अशी, किंवा एकादे इंजेक्शन द्यायची वेळ आली तर याची बहुतेकदा संपूर्ण पंचाइत होते.

तात्पर्य, थियरी पक्की, पण मार्केट रेडी? नो. नॉट आफ्टर (ओन्ली) ग्रॅज्युएशन.

आत्ता सुद्धा अशीच परिस्थिती आहे. बरेच शिक्षक उपकराच असतात. पण पोरांना काहीही पाट्या टाकल्या तरी नोकरी मिळून जाते. कारण परत कंपनी ट्रेनिंग देत असतेच. त्यामुळे शिक्षकांनी काही शिकवलं नाही तरी चालतं. हे दुष्टचक्र सुरु होतं.

बहुतेक परिस्थिती अशीच आहे सध्या. परंतु 'वायर ब्रँचेस' अर्थात आयटी, इलेक्ट्रॉनिक्स, इ. मध्ये तुलनेने इंडस्ट्री रेडीनेस असण्याचे प्रमाण जास्त आहे.

नुकताच कोल्हापुरच्या टाँंमेटो एफएम या वाहिनीवरील एका जाहिरातपर कार्यक्रमात जयन्त पाटिल नामक एका शिक्षणसंस्था चालकाने सांगितले की गेल्यावर्षी इन्जिनियन्ग च्या ४४००० जागा महाराष्ट्रात रिकाम्या राहिल्या . याचा अर्थ काय?
नवीन संयुक्त प्रवेशपरीक्षा अवघड आहे ,हे एक कारण, परन्तु तसेच आयटी व्यतिरिक्त इतर ट्रेड साठी विद्यार्थी उत्सुक नाहीत का?
तसे असेल तर कठीण परिस्थिती आहे. कारण कॉम्प्युटर व आयटी व्यतिरिक्त सिव्हिल , मेकॅनिकल , ईन्स्ट्रुमेन्टेशन ,इलेक्ट्रिकल ह्या ट्रेडच्या स्किल्ड इन्जिनियर्स ची देखील देश-परदेशात प्रचंड मागणीच नव्हे तर तुटवडा असताना या ट्रेडकडे जाण्यास विद्यार्थी नापसन्ती दाखवत असतील तर हे भयावह आणि दुर्दैवी असेल

आयटी क्षेत्राला लाभलेले अनावश्यक ग्लॅमर कमी झाले पाहिजे असे मनापासुन वाटते

हा लेख आधी वाचण्यात आलेला नव्हता, तेव्हा इथे डकवल्याबद्दल धन्यवाद. काही मुद्दे...

१. इंजिनियर व इतर व्यावसायिक (डॉक्टर, सीए वगैरे) यात मला काही महत्त्वाचे फरक जाणवतात. डॉक्टरांचं उदाहरण घेऊन सांगतो, पण सीएंसाठीही हा मुद्दा लागू व्हावा. ज्या मूलभूत गोष्टींवर डॉक्टर काम करतात ती - म्हणजे शरीर - बदलत नाही. त्यामुळे हातातली उपकरणं थोडीफार बदलली तरी उपचारपद्धती बदलत नाहीत. त्यामुळे अशा बाबतीत एक अपेक्स बॉडी करून डॉक्टरांच्या वागणुकीचं नियंत्रण करणं शक्य होतं. इंजिनियर हे तंत्रज्ञान या सतत बदलत्या गोष्टीवर काम करतात. त्यामुळे मुळातच स्टॅंडर्डायझेशन काही नाही. तेव्हा त्यांना सर्वसाधारण ज्ञान देऊन मग कंपनीत नोकरीच्या वेळी विशिष्ट सिस्टिमची माहिती द्यावी लागते. त्यांच्या स्किलसेटमध्ये नॉलेज ऑफ अ पर्टिक्युलर सिस्टिम नसून नॉलेज ऑफ जनरल सिस्टिम्स असतं.

२. मार्केट रेडी विषयी हाच युक्तिवाद बऱ्यापैकी लागू होतो. बाजारात असलेल्या सर्व विशिष्ट नोकऱ्यांसाठी त्या त्या नोकरीचं ज्ञान असलेला इंजिनियरांचा समुदाय तयार करणं हे अशक्य काम आहे. त्यामुळे मार्केट रेडीची व्याख्या थोडी बदलते. त्या नोकऱ्यांसाठी आवश्यक असलेलं काही मूलभूत तांत्रिक ज्ञान पुरवून वर्षाभरात जॉब रेडी होईपर्यंत पोचवणं हेच उद्दिष्ट ठरतं.

३. आयायटीमध्येही पूर्णपणे पुस्तकी ज्ञानावरच भर होता. त्यात एक-दोन महिने कुठच्यातरी कंपनीत टिवल्याबावल्या करणं, आणि बीटेक प्रोजेक्टमध्ये किंचित काही स्वतःच्या जबाबदारीवर करणं यापलिकडे काहीच नव्हतं.

४. विशिष्ट शिक्षणसंस्था किंवा एकंदरीत इंजिनियरिंग कॉलेजेसमधल्या प्राध्यापकांची पात्रता वगैरे मुद्दे क्षणभर बाजूला ठेवू. जर चांगले इंजिनियर्स निर्माण करायचे असतील तर आत्ताच्या कोर्सवर्कपैकी काही कमी करावं असं मला वाटत नाही. फारतर असं म्हणता येईल की एक वर्षभर कुठच्यातरी कंपनीत सीनियर इंजिनियर्सच्या हाताखाली ट्रेनी म्हणून काम करण्याची जबाबदारी असावी. पण मग प्रश्न असा येतो की हे जर त्याला/तिला ज्या कंपनीत नोकरी करायची गरज असेल तिथेच, त्या नोकरीचा भाग म्हणून पदव्युत्तर झालं तर काय बिघडलं? उलट असा फक्त वर्षाभरासाठीचा ट्रेनी स्वीकारायला कंपन्या तयार होणार नाहीत - कारण त्यांची त्यामध्ये गुंतवणुक असेल. म्हणून हे 'अपुरं' ट्रेनिंग पुरं करून तीच नोकरी पुढे चालू करणं हाच फायदेशीर पर्याय आहे.

इंजिनेरींगात (बी.इ.) मध्ये तरी बेसिक्स पक्के व्हावेत हा उद्देश असावा- त्याचा इंडस्ट्रीशी तितकासा संबंध अपेक्षित नसतो.
उ.दा. मायक्रोप्रोसेसर्स हा विषय बी.इ. मध्ये शिकवतात. त्यात ८०८५/८०८६ हे आद्य प्रोसेसर्स तपशीलवार शिकवले जातात.
आजकाल कुठल्याच कंपनीत ८०८६ वापरून कामं होत नसतील- त्यामुळे त्या ज्ञानाचा प्रत्यक्ष इंडस्ट्रीत काही विषेश उपयोग नाही.

पण- बी.ई.तही काही गोष्टी अपेक्षित आहेत ज्यावर कधीच लक्ष दिलं जात नाही (आय.आय.टी.बद्दल कल्पना नाही)
१. Problem solving - एखादा विषय समजला की नाही ते ठरवण्यासाठी आवश्यक. पण आपल्या बहुतेक परीक्षांमध्ये ठराविक थियरी आणि ठोकळेबाज प्रॉब्लेम्स असतात.
उ.दा. Data Structures हा कंप्यूटर सायन्सचा विषय घ्या. त्यातले टिपिकल प्रश्न असतात -
लिंकलिस्ट काय आहे? एक उदाहरण देऊन स्पष्ट करा.
ह्यामुळे काय साध्य होतं? ज्या पोरांनी लिंकलिस्टबद्दल काही थेरी वाचलीये, ते लोक लिहून मार्क मिळवतात.
पण लिंकलिस्ट कशी बनवतात, त्यातले धोके काय, कुठल्या प्रकारच्या प्रॉब्लेम्ससाठी ती वापरावी, किंवा कशा प्रकारे लिंकलिस्ट प्रगत (evolve) होऊन त्याचेच पुढे वेगवेगळे डेटा स्ट्र्क्चर्स बनतात- ह्या अतिशय महत्त्वाच्या गोष्टींबद्दल परीक्षेत काहीच मूल्यमापन होत नाही. त्यामुळे "लिंकलिस्ट" मला "येते"- असा आत्मविश्वास निर्माण व्हायला परीक्षा, असाइन्मेट पूरक नसतात.
मग हाच प्रश्न असा विचारला तर?
पुढीलपैकी ४ उदाहरणांत कुठली लिंकलिस्ट आहे ते सांगा. आणि उरलेल्या उदाहरणांना लिंकलिस्ट बनवण्यासाठी त्यात काय बदल करावे लागतील?
वगैरे.
.
२. लॅब्स- प्रॅक्टीकल्स "लावलेली" असतात. ती करायची. आधीच ठरलेल्या गोष्टी जर पोरांना करायला लावल्या तर काय Creative करणार ती?आणि उत्तर बरोबर आलं तरच पूर्ण मार्क- मग रीडींग्स कॉपी होणारच.
पर्याय म्हणून ३-४ Free Exploring Labs ठेवू शकतो. ज्यात उपलब्ध उपकरणं वापरून पोरं काही निरीक्षणं नोंदवतील. एखादा प्रोजेक्ट करू शकतील. बरेचदा पोरांना विषयात खरंच रस असतो, पण त्यांच्या मनातले प्रश्न हे सिलॅबसमधे बसत नाहीत- आणि त्यासाठीचं प्रॅक्टिकल अस्तित्त्वात नसतं.
आपल्या लॅब्स बर्‍यापैकी गंडल्या आहेत- हे स्वानुभवावरून वाटतं. निदान आहेत त्या प्रॅक्टीकल्सचं वेगळ्या पद्धतीने मूल्यमापन व्हायला हवं.
.
३. इंटर्नशिप्स - नंतरच्या आयुष्यासाठी शिक्षण आणि नोकरी ह्यांना जोडणारा महत्त्वाचा सांधा. पोरांना जो काही Industry readiness मिळू शकतो, त्यात इंटर्नशिपचा खूप महत्त्वाचा वाटा आहे. सगळ्या ब्रँचेसना इंटर्नशिप मिळू शकते का, ते माहिती नाही, पण Elec(trical/Tronics), IT, Computers, Telecom ह्यांना योग्य ती संधी नक्कीच मिळू शकते.

-------------------
ह्याला एक सणसणीत अपवाद म्हणजे शेवटलं वर्ष. त्यात २ elective विषय असायचे. ह्या विषयांना फारसे नियम नव्हते, आणि बरेचदा पोरांची संख्याही कमी असायची. त्यामुळे ह्या विषयांचा अभ्यास free flowing असायचा. शिक्षक मोकळेपणाने बर्‍याच आयडिया ऐकून घ्यायचे. प्रॅक्टीकल्स जरी ठरलेली असली, तरी इकडेतिकडे लुडबूड करायला खूप चान्स होता. ही विषयातली "लुडबूड" खूप काही शिकवून गेली- कारण त्या सगळ्या गोष्टी आम्ही "करून बघूया तरी काय होतंय" म्हणून केल्या होत्या.

सीएंच्या बाबतीत "मार्केट रेडीनेस" हेच सर्वोच्च ध्येय आहे. सिलॅबस ठरवणे, परीक्षा घेणे, पेपर तपासणे ही सर्व कामं सीएच (इन्स्टिट्यूटमार्फत) करतात. बाह्य जगात जे असेल त्याप्रमाणे सिलॅबस वारंवार बदलला जातो. परीक्षेची काठिण्यपातळी कमीजास्त होत रहाते. तीन वर्षाची आर्टिकलशिप प्रॅक्टिसिंग सीएच्या हाताखाली करायला लागते. अक्षरशः भांडं ठोकावं तसं आर्टिकलशिपच्या काळात ठोकून घेतलं जातं.

(एवढं करून शिक्षणाची किंमत अतिशय कमी आहे - तीन्ही परीक्षा मिळून उणेपुरे पंधराएक हजार रुपये**.)

म्हणूनच - घासकडवींच्या मुद्दा क्र. १ शी असहमत आहे. बदल होतात, आणि गेल्या काही वर्षांत तर अमूलाग्र बदल झालेले आहेत. उदा. भारतीय अकाउंटिंग स्टँडर्ड्स जाऊन (आंतरराष्ट्रीय) आय एफ आर एस येणं, गावभरचे अप्रत्यक्ष कर जाऊन येऊ घातलेला जी एस टी, चोपड्यांमधल्या अकाऊंट्सपासून क्लाऊड बेस्ड ई आर पी सिस्टिम्स, ऑडिटिंगमध्ये व्हाऊचरवर हिरव्या टिका मारणं जाऊन/कमी होऊन आलेलं सिस्टिम्स ऑडिट, वगैरे.

फरक एवढाच आहे, की आपण जगाबरोबर राहिलं नाही तर जग आपल्याला पोत्यात घालून सोडून देईल हे सीएंना पुरेपूर कळलेलं आहे, आणि त्यासाठी ते संस्थात्मक पातळीवर प्रयत्न करतात.

सीए कोर्समध्येही "नॉलेज ऑफ जनरल सिस्टिम्स" दिलं जातं. सीए फायनलला आठ विषय आहेत. पास होणारा मनुक्ष एक किंवा जास्तीत जास्त दोन विषयांत पुढे स्पेशलायजेशन (पक्षी: करियर) करतो. याचा अपेक्स बॉडी निर्माण करण्याशी संबंध नसावा.

___________________
** विद्यार्थ्याने आपल्या पसंतीने लावलेले क्लासेस वगळता. २००६चे आकडे, आता बदलले असतील कदाचित.

(प्रतिसाद under modification आहे. बूच मारू नये.)

मार्केट रेडिनेस चा मुद्दा अनेकांनी मांडलेला आहे. याच्यावर थोडीशी पि़क टाकतो.

"तुमच्या कॉलेजात जे शिकवलं जातं ना त्याचा प्रत्यक्ष जगात काहीही उपयोग नसतो. शेवटी प्रॅ़क्टिकल ज्ञानच महत्वाचे." असा डायलॉग माझ्या ओळखीच्या चौथी पास असलेल्या एका व्यक्तीने मोठ्या फुशारकीने मारला होता. असा डायलॉग मारण्यामागे तिचे कर्तृत्व फक्त एवढेच की की त्या व्यक्तीचा मुलगा एंजिनियर झाला होता व त्या व्यक्तीच्या गोतावळ्यात/नातेवाईकांत इंजिनियरिंग कुणीही केलेले नव्हते. व त्यावेळी इंजिनियर असणे म्हंजे सॉलिड प्रतिष्ठेचे होते. १९९० च्या आसपास ची गोष्ट आहे.

माझ्या परिचयातील आणखी एक व्यक्ती की जी स्वतः १००% अंगठेछाप आहे (म्हंजे स्वतःची सही करता येत नाही.) पण स्वकर्तृत्वावर व्यापारी झालेली आहे व अत्यंत यशस्वी व्यापारी (म्हंजे कोट्याधीश) झालेली आहे त्या व्यक्तीने सुद्धा "एवढं शिकताय तुम्ही लोक पण त्याचा काय उपयोग आहे ?" असा प्रश्न विचारला होता. व माझ्या समोर दुसर्‍या व्यक्तीने तिथेच त्यांना "तुम्ही शिकलेले असतात तर असं बोलला नसतात" असा डायलॉग मारून गप्प बसवले होते.

ब्रायन कप्लान (माझे आवडते लेखकांपैकी एक) हे "Case against education" हे पुस्तक लिहित आहेत. शिक्षणाच्या बद्दल जेव्हा पॉलिसी च्या दृष्टीने विश्लेषण केले जाते तेव्हा त्यात सिग्नलिंग मॉडेल चा वापर केला जातो. १९८१ मधे मायकेल स्पेन्स यांनी लिहिलेला सिग्नलिंग चा सुप्रसिद्ध पेपर. त्या पेपरमुळे अनेक घडामोडींमागची कारणमीमांसा सुस्पष्ट करण्याच्या दृष्टीने महत्वाचे पाऊल पुढे टाकले गेले. ब्रायन कप्लान यांच्या पुस्तकाचा प्लॉट हा या मॉडेल चा आधार घेऊन पुढे जातो -

The book's basic plot:

1. The labor market heavily rewards educational credentials even though academic curriculum is seriously disconnected from the jobs people actually do. The best explanation for this strange fact is that education is a strong signal of pre-existing worker productivity. (chapter 1)
2. While the return to education is often overstated, it remains high after making various statistical adjustments. Degrees in useless subjects really do substantially raise wages. (chapter 2)
3. Education signals a package of desirable employee traits: intelligence of course, but also conscientiousness and conformity. Many people dismiss the signaling model on a priori grounds, but educational signaling is at least as plausible as many widely accepted forms of of statistical discrimination. (chapter 3)
4. Empirically distinguishing signaling from human capital is notoriously difficult. But literatures on the sheepskin effect, employer learning, and the international return to education confirm that signaling is moderately to highly important. (chapter 4)
5. How much education should you get? The human capital-signaling distinction isn't important at the individual level, but the policy implications are enormous. (chapter 5)
6. The non-pecuniary benefits of education are over-rated, and the non-pecuniary costs (especially boredom) are under-rated. There's a massive selection bias because the kind of people who hate school rarely publicize their complaints. (chapter 6)
7. The most important implication of the signaling model is that we spend way too much money on education. Education spending at all levels should be drastically reduced, and people should enter the labor force at much younger ages. (chapter 7)
8. The education we offer should be more vocational. Especially for weaker students, vocational education has a higher private and social return than traditional academic education. (chapter 8 )

हे सगळे सांगायचा उद्देश हा की सर्वसामान्यपणे तुमच्यामाझ्या माहीतीतल्या प्रत्येकाच्या घरात, नातेवाईकांत शिक्षणाबद्दल असे बोलले जाते - की शिक्षण तुम्हाला मार्केट रेडी करीत नाही. कॉलेजात जे शिकता ते फारसे प्रत्यक्ष काम करताना उपयोगी पडत नाही. देअर इज अ गॅप बिट्वीन थियरी अँड प्रँक्टीस वगैरे. पण सामान्य पणे असं म्हणारी व्यक्ती ही आपल्या मुलांना व्होकेशनल मधे घालतेच असे नाही. व त्यामागची कारणे ही सिग्नलिंग शी निगडीत असतात. By undergoing that expensive education (instead of vocational training) the student sends a signal in the market that the student has the intelligence, perseverance, staying power, willingness to confirm, commitment, etc etc. यातले काही ट्रेट्स एकदुसर्‍यासारखे च आहेत.

सिग्नलबद्दलचे विश्लेषण बरोबर आहे, पण मला वाटते गब्बर हॅज मिस्ड द पॉइंट.

अ‍ॅक्चुअली शिक्षण मुळातच निरुपयोगी आहे का? असा प्रश्न नाहिये धाग्यात. प्रश्न हा आहे, की डिग्री घेईपर्यंतचे 'प्रोफेशनल' शिक्षण हे त्यानंतर ताबडतोब त्या व्यक्तीकडून अपेक्षित असलेल्या 'प्रोफेशन'ची जबाबदारी एकट्याने स्वतंत्रपणे झेलण्याइतपत तयारी करवून देते की नाही? जर नाही, तर सध्याच्या शिक्षणपद्धतीत कोणते बदल अपेक्षित आहेत?

इंजिनिअरांची अशी संघटना नाही.

आहेत. Institute of Engineers, The Institution of Electronics and Telecommunication Engineers (I.E.T.E.) ISA, तसेच परदेशात Professional Engineers अशा अनेक संघटना आहेत. इंजिनिअरवर नियंत्रण करण्यापेक्षा त्यांचा मुख्य उद्देश असतो की त्यांच्या मेंबर्सचा इंटरेस्ट सांभाळणे आणि त्यांचा फायदा बघणे. मग ते स्वतःची स्टॅण्डर्ड काढतात, लॉबिंग करतात वगैरे.

इंजिनिअरिंग व इतर क्षेत्रांतल्या शिक्षणातला एक महत्त्वाचा फरक म्हणजे त्या कोर्सेस मध्ये फील्डवर्क चे प्रमाण खूप जास्त असते. इंजिनिअरिंगच्या शिक्षणात हे फिल्डवर्क फार फार कमी असते.

भारतात मूलभूत संशोधन फार कमी प्रमाणात होते. IIT, COEP, VJTI, BITS वगैरे प्रसिध्द कॉलेजात किती पेपर्स पब्लिश होतात आणि कितीकिती पेटंट्स मिळाली आहेत, हाच एक संशोधनाचा विषय होईल. मुख्य प्रॉब्लेम म्हणजे कॉलेज आणि इंडस्ट्री यांच्यात विचारविनिमय फारसा होत नाही, त्यामुळे इंडस्ट्रीत काय पाहिजे, नवीन शोध काय लागत आहेत आणि ते कसे वापरात येत आहेत, हे लक्षात न घेताच कॉलेजात शिक्षण दिले जाते.

त्यामुळे इतर व्यवसायाचे शिक्षण घेतलेला विद्यार्थी जेव्हा बाहेर पडतो तेव्हा तो 'मार्केट रेडी' असतो. इंजिनिअर तसा नसतो.

इंजिनिअरिंग कॉलेज हे नोकर तयार करण्याचे कारखाने आहेत, हे पटले तर असा प्रश्न पडणार नाही. प्रत्येक कंपनीमध्ये प्रॉडक्ट, प्रोसेस हे वेगवेगळे असतात, त्यामुळे कोणीही नवीन आला तरी त्याला हे शिकावेच लागते. इंजिनिअर घेताना कंपनी त्यांची रिस्क कमी करायला बघते. जर कोणी इंजिनिअर असेल तर त्याला/तिला किमान थियरी तरी माहीत आहे, त्यामुळे तो/ती काम करायला लवकर तयार होईल, असा विचार असतो. To quote Nikola Tesla: “If Edison had a needle to find in a haystack, he would proceed at once with the diligence of the bee to examine straw after straw until he found the object of his search. I was a sorry witness of such doings, knowing that a little theory and calculation would have saved him ninety per cent of his labor.”

शिक्षणातला दुसरा मोठा फरक म्हणजे शिकवणारे शिक्षक

पुन्हा तोच मुद्दा. बहुतेक शिक्षक फक्त शिक्षण क्षेत्रातले असल्याने बाहेरच्या जगात काय चालले आहे, त्याची त्यांना फारशी कल्पना नसते किंवा त्यांना त्याच्याशी काही देणेघेणे नसते. चांगले शिकवायला शिक्षक उदास असतात आणि काहीतरी नवीन शिकावे असा विचार करायला विद्यार्थी उदास असतात. त्यामुळे बहुतेक सगळे पाट्या टाकायचे काम करतात. काही-काही चांगले शिक्षक असतात, नाही असे नाही, पण बहुतेक वेळा ते अपवाद म्हणूनच.

काल एका मनुफॅक्चरींग इंजिनीअर शी गप्पा मारल्या. किती किती वेगळ्या दृष्टीकोनातून हे लोक वस्तू बघतात. एखादी "fine line" सुद्धा चुकत नाही त्यांच्या नजरेतून. मला हे सर्व शिकावेसे वाटले. गणितात त्रिमीती शेप डोक्यात (कल्पनेत) फिरवण्यास जे "spatial cognitive skill" लागते ते शिकण्यास खूप अवघड जात असे. तेच स्किल इथे आवश्यक आहे. पण फार आकर्षक ब्रॅन्च वाटली.

इतर संघटित व्यावसायिक क्षेत्राप्रमाणे (असंघटित असूनसुद्धा!) इंजिनिअरिंग क्षेत्रही तितक्याच प्रमाणात बदनाम झालेले आहे, हे नाकारता येत नाही. बांधकाम वा सिंचन घोटाळ्यातील लाचखोरीच्या प्रकरणात अडकलेल्या अधिकाऱ्यामध्ये इंजिनीअर्सची संख्या कदाचित जास्त असेल. त्यामुळे धागाकर्त्यांना अभिप्रेत असलेल्या इंजिनीअर्स संघटनेतून काहीही साध्य होणार नाही, असे मला वाटते. कारण डॉक्टर्सची IMA ही संघटना, चार्टर्ड अंकौंटंट्सची संघटना वा इतर व्यावसायिकांची संघटना एखाद्या ट्रेड युनियनप्रमाणे आपल्या सभासदांच्या पदरी काय पडते याचाच विचार करण्यात मश्गूल असतात व मग इतरांचे काहीही झाले तरी त्याचे त्यांना पर्वा नसते.
यातून मार्ग काढण्यासाठी इंजिनियरिंग डिग्रीच्या पहिल्या वर्षापासूनच त्यांच्यावरील सामाजिक जबाबदारीची, उत्तरदायित्वाची कल्पना देणे उचित ठरेल. इंजिनिअर्ससाठी असलेली (व आता धूळ खात पडलेली) आचारसंहितेचा (code of conduct) परिचय करून दिल्यास सामाजिक भान असलेले इंजिनिअर्स भविष्यकाळात तयार होतील.

अभियांत्रिकी हे विज्ञान-तंत्रज्ञान व समाज यांना जोडणारे एक महत्वाचे क्षेत्र आहे. इंजिनीअरची कळत न कळत केलेली एखादी क्षुल्लक चूकसुद्धा फार महागात पडते. त्यातून वित्तहानी, जीवीत हानी होऊ शकते. व संपूर्ण व्यवसाय बदनामीच्या फेऱ्यात अडकतो.

अभियांत्रिकी व समाज यातील दुवा शोधताना साहजिकच खालील काही प्रश्नांचा विचार करावा लागेलः

• समाजाच्या उन्नतीसाठी अभियांत्रिकीचे योगदान काय असू शकेल?
• एखाद्या विशिष्ट समस्येवर तातडीचे उपाय शोधण्यासाठी इंजिनिअर्स कशाप्रकारे मदत करू शकतील?
• समस्यावर उपाय सुचविताना जुने तंत्रज्ञान व नवीन तंत्रज्ञान यांचा तौलनिक अभ्यास करून नेमकी माहिती पुरविणे शक्य होईल का?
• इंजिनिअरिंगच्या आवाक्यात न आलेल्या समस्या कोणत्या आहेत?

ही यादी अशीच वाढविता येईल. हे प्रश्न केवळ इंजिनिअरिंग विषयक ध्येय – धोरणांशी संबंधित असून त्याच्याशी आपला संबंध नाही, ही पळवाट योग्य नाही. याचप्रमाणे इंजिनिअरिंगची गुणवत्ता कशी राखता येईल हा विचार कायमचे मनात घोळत असल्यास इंजिनिअर्स या समाजासाठी भरपूर काही करू शकतील असे मला वाटते.

या देशाच्या मातीशी बाधिलकी असणाऱ्यांनी मात्र पुन्हा एकदा आपण नेमके काय करत आहोत, काय करायला हवे होते, व काय केल्यास या समाजाचे ऋण फेडता येईल याचा विचार करून योग्य कृती केल्यास आपलाही समाज उन्नत स्थितीला नक्कीच पोचू शकेल.