आजचे दिनवैशिष्टय - ५

"१९४९ : स्वातंत्र्यानंतर फिल्डमार्शल के.एम. करिअप्पा यांनी पहिले लष्करप्रमुख म्हणून सूत्रे स्वीकारली. हा दिवस लष्करदिन म्हणून ओळखला जातो."

करिअप्पा जेव्हा स्वतन्त्र भारताच्या सैन्याचे प्रमुख म्हणून नेमले गेले तेव्हा त्यांचा हुद्दा 'जनरल' असा होता. फील्ड मार्शल हा हुद्दा त्यांना सन्मानाचे प्रतीक म्हणून त्यांच्या ८७व्या वाढदिवसाला १९८६ मध्ये देण्यात आला. (माणेकशा हे दुसरे फील्ड मार्शल - त्यांना हा हुद्दा १९७१ च्या युद्धानंतर - आणि करिअप्पांच्या बराच आधी - १९७२ मध्ये देण्यात आला.

फील्ड मार्शल (तसेच अ‍ॅडमिरल ऑफ द फ्लीट आणि मार्शल ऑफ द एअर फोर्स) हे हुद्दे बढतीच्या सार्वत्रिक ओळीत येत नाहीत. सर्वोच्च सेनाप्रमुखाला जनरल असा हुद्दा असतो. फील्ड मार्शल हा हुद्दा विशेष मान म्हणून काही निवडक अधिकार्‍यांना मिळतो.

एक अन्य छोटी दुरुस्ती. 'हेलसिंकीमधे अॉलिंपिक कांत्स्यपदक मिळवणारे खाशाबा जाधव (१९२६)'. 'कांत्स्य' नाही, कांस्य.

'१९४२ : वान्सी परिषदेत नाझींनी ज्यूंच्या प्रश्नावरचा अखेरचा उपाय म्हणजे शिरकाण करण्याचा (फायनल सोल्यूशन) निर्णय घेतला.'

ह्याच विषयावर 'Conspiracy' नावाचा एचबीओ-निर्मित चित्रपट यूटयूबवर येथे उपलब्ध आहे.

<१९१३ - पृथ्वीचा एक नैसर्गिक उपग्रह उल्कारूपात नष्ट.>

पृथ्वीला चंद्राशिवाय अजून एक वा अधिक नैसर्गिक उपग्रह आहेत असे ह्यापूर्वी कधी वाचनात आले नव्हते म्हणून कुतूहलातून जालावर अधिक शोध घेतला. ९ फेब्रुवारी १९१३ ह्या दिवशी कॅनडा आणि पूर्वोत्तर अमेरिकेच्या आकाशात अनेक उल्का उत्तर-पश्चिम दिशेकडून दक्षिण-पूर्वेकडे गेलेल्या अनेक लोकांनी पाहिल्या. ह्या दुर्मिळ घटनेचा अर्थ लावण्याचा प्रयत्न अजून चालू आहे आणि त्यावर बरेच साहित्य जालावर उपलब्ध आहे. उदाहरणार्थ येथे पहा.

आजच्या १९ एप्रिलच्या दिनवैशिष्टयामध्ये 'पुण्यस्मरणां'मध्ये पुढील नोंद आहे:
<अप्रसिद्ध संस्कृत ग्रंथ प्रकाशित करणाऱ्या 'काव्येतिहाससंग्रह' या मासिकाचे एक संस्थापक-संस्थापक जनार्दन बाळाजी मोडक (१८४८).>

ही नोद पूर्ण चुकलेली आहे असे वाटते. जनार्द्न बाळाजी मोडक ह्यांचा मृत्यु १८९० मध्ये झाला, १८४८ मध्ये नाही. (तारीख १९ एप्रिल का अन्य कोणती ते मला माहीत नाही. १८४८ बहुधा त्यांचे जन्मवर्ष असू शकेल पण त्याचीहि मला माहिती नाही.) 'काव्येतिहाससंग्रह' हया मासिकाशीहि त्यांचा काही संबंध नव्हता. १८८५च्या पुढेमागे निर्णयसागर छापखान्याने 'काव्यमाला' आणि 'काव्यसंग्रह' अशी दोन मासिके छापण्यास सुरुवात केली होती. त्यांपैकी 'काव्यसंग्रहा'चे संपादन जनार्द्न बाळाजी मोडक करीत असत. प्रारंभानंतर थोडयाच वर्षांमध्ये १८९० साली ते वारले. त्यांच्यानंतर वामन दाजी ओक ह्यांच्याकडे 'काव्यसंग्रहा'चे संपादन देण्यात आले.

'काव्येतिहाससंग्रह' ही वेगळीच मालिका आहे. मला निश्चित वर्ष माहीत नाही पण १८८०च्या पुढेमागे विष्णुशास्त्री चिपळूणकरांनी (बहुधा) का.ना. साने ह्यांच्याबरोबर 'काव्येतिहाससंग्रह' मालिका सुरू केली. कालान्तराने दोघांमध्ये मतभेद झाले आणि विष्णुशास्त्र्यांनी 'काव्येतिहाससंग्रह' सोडले. नंतर का.ना.सानेच ती चालवत असत आणि त्यांचेच नावाने आपल्यास तिचा परिचय आहे. (तदनंतर हे 'रावबहादुर' झाले आणि रा.ब.का.ना.साने ह्या नावाने ते अधिक परिचित आहेत.

(स्रोत - चित्रावसंपादित अर्वाचीन चरित्र कोश.)

वरील लिहितांना माझीहि थोडी गडबड झाली असे दिसते. मी माझी माहिती चित्रावसंपादित 'अर्वाचीन चरित्र कोश' ह्याच्या पृ.८७ वर जी माहिती वामन दाजी ओक ह्यांच्याबाबत आहे तीमधून घेतली आहे आणि तेथे मी वर लिहिलेला मजकूर आहे.

चित्रावांची माहिती थोडी दिशाभूल करणारी दिसते. ज.बा.मोडक खरोखरच काही वर्षे 'काव्येतिहास संग्रहा'चे काम करीत होते कारण त्यांच्या संपादकत्वाचा स्पष्ट उल्लेख असलेली आणि का.इ.सं.मधील चार पुस्तके १८८३, १८८६, १८८७ आणि १८८९ मधली मला डीएलआय मध्ये मिळाली आहेत.

दि. २४ मार्च १८५५ : आग्रा आणि कलकत्ता यांदरम्यान तारसेवा सुरू झाली.

ही सेवा ब्रिटिशांच्या दृष्टीने अगदी योग्य वेळी सुरू झाली असे म्हणता येईल. हिच्यामुळे १० मे १८५७ ला उठाव झाल्याझाल्या त्याची वार्ता तारेने दूरदूरपोहोचू शकली आणि शिपायांच्या विरोधात तयारी करण्यास ब्रिटिशांना पुरेसा वेळ मिळाला. ११ मे रोजी शिपाई दार ठोठावीपर्यंत तारवाले तारावर तारा पाठवीत होते. ही सोय नसती तर कदाचित पारडे शिपायांच्या बाजूने झुकू शकले असते. कृतज्ञ ब्रिटिशांनी त्यांचे हे योगदान मानले आणि त्यांच्या नावे जुन्या दिल्लीत ओबेलिस्क उभारला त्याचे हे छायचित्रः

तार ऑफिसने बजावलेल्या ह्या कामगिरीचे वर्णन येथे वाचा

१९२२ : भारतात इन्कम टॅक्स कार्यान्वित.

आजच्या दिनवैशिष्टयातील ह्या नोंदीविषयी अजून काही.

आयकर विभागाच्या ह्या संस्थळावर जो इतिहास दिला आहे तो चाणक्यापासून सुरू होतो आणि मधलेअधले सर्व टप्पे वगळून १९२२ पासून पुनः दिसू लागतो.

INCOME TAX ACT, 1922 (11 of 1922) हा १ एप्रिल १९२२ ह्या दिवसापासून अमलामध्ये आला पण तत्पूर्वी सुमारे ६० वर्षे काही ना प्रकारची आधुनिक आयकरवसूली होतच होती. ह्या संदर्भात मी एका अन्य संस्थळावर २०१० म्॑ध्ये लिहिलेली टीप उतरवत आहे. संपूर्ण टिपेचे भाषान्तर करण्याचा त्रास न घेता ती मुळातूनच देत आहे.

The creator of that Act, James Wilson, who was the Finance Member of the Viceroy's Council, was sent to India for this express purpose. He came to India in 1859 and was dead within 8 months of arrival but left behind, as his creation, Act XXXII of 1860. The following extract about him is taken from the Wikipedia entry on James Wilson at http://en.wikipedia.org/wiki/James_Wilson_(UK_politician)

"In August 1859 Wilson resigned these offices and his seat in parliament to sit as the financial member of the Council of India. He was sent to India to establish the tax structure, a new paper currency and remodel the finance system of India after the revolt of 1857. However, he was in office only a year before he died. In 1860 he refused to leave the stifling summer heat of Calcutta, contracted dysentery and died in August of that year, aged 55.

Strangely enough, even though he contributed greatly to the financial set-up of the British empire in India, he lay buried unknown at a cemetery at Mullick Bazar in Kolkata. His grave was discovered in 2007 by CP Bhatia, an assistant commissioner of Income Tax, while he was researching a book on India's tax history. Due to the efforts of CP Bhatia the tombstone was restored by the Christian Burial Board, thus restoring some dignity to a man that was, in a way, one of the forefathers of the Indian Tax structure."

More information on James Wilson, including a photo of his gravestone, may be seen at http://www.telegraphindia.com/1090811/jsp/calcutta/story_11343895.jsp. His other significant contribution is that he founded in 1843 and edited for its first 16 years the journal 'Economist', which continues to be published till date and is one of the influential journals of the modern times. For this, please see http://en.wikipedia.org/wiki/The_Economist >

(ह्यातील संदर्भांपैकी क्र. २ आता 'मृत' आहे.)

१९२२ चा कायदा १९६१ पर्यंत टिकला. त्यावर्षी १९६१ चा नवा आयकर कायदा अस्तित्वात आला आणि तो आजतागायत चालू आहे. तोहि अनेक दुरुस्त्यांमुळे गुंतागुंतीचा झाला असून नव्या युगासाठी नव्या कायद्याची आवश्यकता जाणवत आहे. नवा कायदा नुसता आयकरासाठी मर्यादित नसून सर्वच 'प्रत्यक्ष कर' (आय, संपत्ति आणि देणगी) एकत्र असलेला Direct Taxes Code अशा स्वरूपाचा असेल अशी अपेक्षा आहे. २०१०पासून ह्याची चर्चा चालू आहे आणि काही खर्डाहि तयार आहे असे कळते. मात्र नवा कायदा येईल का आणि काय स्वरूपात येईल ह्याबद्दल सध्या सर्वच तर्क आहेत.

<२ एप्रिल - १७५५ : सुवर्णदुर्ग किल्ल्यावर इंग्रजांचा कब्जा.>

सुवर्णदुर्ग जिंकणारा इंग्रज कप्तान विल्यम जेम्स इंग्लंडला परतल्यावर त्यच्या पत्नीने ग्रीनिच येथे 'सेवर्नद्रुग कॅसल' नावाचा इमला उभारला, जो 'संरक्षित वास्तु' म्हणून आजवर उभा आहे. ह्या नावाचा इंग्लंडमधील सेवर्न नदीशी काही संबंध नसून 'सुवर्णदुर्ग'चा तो अपभ्रंश आहे. त्यावर मी 'उपक्रम' मध्ये लिहिलेला लेख येथे आहे.

एप्रिल ७ - पुण्यस्मरण : चित्रकार एल ग्रेको (१६१४)

एल ग्रेकोचे प्रख्यात चित्र 'The Burial of the Count of Orgaz' ऐसीअक्षरेमध्ये येथे पहा
'

ह्या प्रसंगाचे १८५४ साली छापलेल्या 'लोखंडी रस्त्याचे संक्षिप्त वर्णन', ले. कृष्णशास्त्री भाटवडेकर ह्या पुस्तकातील वर्णन. (त्यातील १६ एप्रिल १८५४ ही तारीख मुद्रणदोषामुळे पडलेली दिसते कारण पुढे दिलेले तिकिटाच्या उत्पन्नाचे आकडे १८ एप्रिल १८५३ पासूनचे आहेत.):

आजचे दिनवैशिष्टय <१९१६: लो. टिळकांनी महाराष्ट्रात होमरूल लीगची स्थापना केली. बॅरिस्टर जोसेफ हे अध्यक्षपदी.> होते.

बॅरिस्टर जोसेफ नाही, बॅरिस्टर जोसेफ बॅप्टिस्टा. ह्यांना बॅप्टिस्टा काका असेहि म्हणत असत.