झक मारणे: झक, झक्कू आणि झकास

व्यवस्थापकः या धाग्यावरील मुळ विषयाशी समांतर चर्चा विस्तारत चालल्याने, तिला अधिक वाव मिळावा व संदर्भ म्हणून शोधणे भविष्यात सुलभ जावे म्हणून येथील पुढिल प्रतिसादाचे रुपांतर नव्या चर्चा प्रस्तावात करत आहोत.

======

झक मारणे म्हणजे मासे मारणे असा काहीसा अर्थ यापुस्तकात दिलेला आहे, एव्हढा सरळ अर्थ मनात ठेऊन कधीही ही शिवी दिलेली आठवत नाही - येथील प्रतिसादातून

अ.द. मराठेंच्या पुस्तकातील संदर्भा बद्दल धन्यवाद. झक मारणेचा (मूळ) अर्थ सरळ असेल असे मलाही वाटले नव्हते (मनुष्यप्राण्याच्या डोक्यात काय काय वेगळ वेगळ येतं, त्याला कोणकाय करणार ? :) ) तपशिलात केवळ अधिकची माहिती म्हणजे, हा वाक्प्रयोग महाराष्ट्रा प्रमाणे उत्तरभारतात तेही खूप जूना असावा; महाराष्ट्रात तेराव्या आणि उत्तर भारतातील सोळाव्या शतकातील संत साहित्यातही शब्दोल्लेख आढळतात असे वाटते ( संनिंदेचे नसते विवाद नको म्हणून नामोल्लेख टाळतो आहे, खाप्रे.ऑर्ग चाळता येईल) मोल्सवर्थात शब्दाच्या स्रोताचा उलगडा न होणारा उत्तर भारतीय शब्द असा उल्लेख येतो. ऑनलाईन इंडोआर्यन भाषा समूहाच्या शब्दकोशात मला हा शब्द मिळाला नाही, हिब्रू भाषेत झक या शब्दाचा अर्थ शुद्ध आणि खूपचांगला असा आहे आणि तोच अर्थ पुढे अरेबिक आणि बहुतांश युरोपीय भाषात दिसतो-पण भारतीय व्यवहारातील वाक्प्रयोगाशी जूळत नाही. (एका युरोपीय भाषेतील एका अर्थ छटेचा अपवाद पण ते लोक भारतात १७व्या शतकाच्या सुरवातीच्या आधी आले नसावेत आणि त्यांचा भारतातील प्रभावही फारसा नव्हता). अ.द. मराठे म्हणतात त्या प्रमाणे झक हे 'नाम' असण्याचा संभव वाटतो पण वचन स्त्री लिंगी आहे तेव्हा मास्यांच्या प्रजातिचे नाव असण्याची शक्यता नाकारता येत नसली तरी एखादा पक्षी वगैरे सुद्धा असु शकतो - बोली भाषांच्या अभ्यास मागे पडतो त्यामुळे न जाणो बोली भाषेतून व्युत्पत्ती असल्यास कळण्यास मार्ग नाही -का रण आपण पक्ष्यांच्या बाबतीत स्त्रीलिंगी उल्लेख अधिक करून करतो, मांजर आडवे जाणे पाल मारणे अशा प्रकारची अंधश्रद्धा म्हणजे हातून झक मारली गेली की काम नीटसे होत नाही असे काहीसे असू शकेल. प्राण्याची जात राहिली नाही पण म्हण शिल्लक राहिली असेही काहीसे होऊ शकते.

मोल्सवर्थात पाठी मागे झक्कू लावणे आणि झकास हे शब्दप्रयोग आढळले नाही. झक्कू लावतात म्हणजे काय लावतात ? झक मारणे एवढ्याही प्रेमाने वापरला जात नाही त्यामुळे झकास या शब्द व्युपत्तीचे कुतूहल वाटते. अद मराठेंनी झष या माश्याच्या प्रजातीच्या संस्कृत नामा कडेही निर्देश केला आहे. त्या सोबत झासा देणे हा वाक्प्रचार मला आठवला.

=========
येथून खालील भाग अद्ययावत केलेली शब्दमाहिती आणि संदर्भ

*काम चालू*

* च्यक् दंतोष्ठ उच्चारन ( चक ~ शक (शंका))
* चक करणे , चेक करणे (इंग्रजी) , (चक + सू = चक्षू ?) चॉक (चेक केल्याची खूण करणे), >> चेक करून झाल्या नंतरचा सर्व व्यवस्थीत असल्याचे उच्चारण = चक (jake अमेरीकन इंग्रजी= all right; satisfactory.) >> चेक्स > चेस (पाठलाग शिकार)> झष >> चकवा (हिंदी चकमा) = झकवा /चासा> झासा
** च्येस>> च्यस >> च्यश >> यश ?
** चकव्ह्यू >> चक्र व्यूह ? (Chock चोक करणे चा इथे संबंध असेल ?)
** चकास् shining >> झकास ?
** चक>जक>जग ?
** चेकेर >> चेक्र ?
** चकला (पंजाबी = चक्र), चक्की
=====
* चक आंतर्भूत असलेले विचारात घेण्या जोगे इतर मराठी शब्द
** चकची पूर्ण मोल्सवर्थ एंट्री: चक (p. 265) [ caka ] m (चक्र S Discus of विष्णु, an emblem of authority; or from शक Founder of an era.) Awe, reverential fear, impressed admission of authority. Ex. मामलतदार नवा होता परंतु एका अपराध्याचें शासन होतांच सर्वांवर त्याचा चक बसला. 2 A regulation, law, rule, prescribed method (Ex. नित्य नवें सांगूं नका एक चक बांधून द्या त्याप्रमाणें मी वर्त्तेन): also a regular course or an established practice (Ex. त्या मंडळीचा प्रातर्स्नान करण्याविषयीं बारा वर्षें एकसारखा चक चालला आहे): also a customary perquisite, fee, right, due (Ex. माझा दोन रुपये चक येणें आहे). 3 Combination, concert, union, general agreement. Ex. दाहाचा चक असल्यास त्याजवर कोण्हाचें ही चालत नाहीं. 4 The cover over an आखें or side of a beast-load of tobacco. 5 (Common amongst the officials of Government. Check.) A reprimand or an admonition. v ये, ठेव, घाल. 6 An estate or a farm, a quantity of assigned land. Hence applied to any long, far-stretching, and uniform extent of land (under culture or cultivable).

** वचक (या अर्थाने मोल्सवर्थ मध्ये चक या शब्दोपयोगाचे उदाहरण आहे Ex. मामलतदार नवा होता परंतु एका अपराध्याचें शासन होतांच सर्वांवर त्याचा चक बसला.)
** वेचक, जाचक, रोचक, उचकणे, विचका, भोचक, बोचकारणे, मोचक, लचक
** चकाट्या पिटणे मराठी
======
संदर्भ;
* मत्स्य का वैदिक स्वरूप - Sanskrit Documents

* झष = गवत वाढलेले जंगल ?

* चकमा पुं० २. सनसनी फैलानेवाला कोई ऐसा कार्य, जो किसी दुष्ट उद्देश्य से लोगों का ध्यान किसी अवास्तविक या झूठी बात की ओर आकृष्ट किया जाय (स्टन्ट)।

* चंक्रमण पुं०[सं०√क्रम् (गति)+यङ, द्वित्वादि+ल्युट-अन] [वि० चंक्रमित] १. धीरे-धीरे टहलना। घूमना। सैर करना। २. बहुत अधिक या बार-बार घूमना। ३. घूमने, चलने या सैर करने का स्थान। (बौद्ध)।

* चंगुल (?) -३. किसी व्यक्ति के प्रभाव अथवा वश में होने की वह स्थिति जिसमें से निकलना सहज न हो। मुहावरा–(किसी के) चंगुल में फँसना=पूरी तरह से किसी के अधिकार या वश में पड़ना या होना।

* चक्कल वि० [सं०√चक्क (पीड़ित होना)+अलन्] गोल। वर्तुल।

* चक्कवत पुं०=चक्रवर्ती (राजा)।(यह शब्द केवल पद्य में प्रयुक्त हुआ है)

* चक् [ cak ] [ cak ] Root cl. [1] P. Ā. [ °kati ] , [ °kate ] , to be satiated or contented or satisfied Lit. Dhātup. iv , 19 ; to repel , resist Lit. ib. ; to shine , Lit. xix , 21 ( cf. √ [ kan ] and [ kam ] .)

*खाप्रे. ऑर्ग वरील संदर्भ

* विचकाक्ष एक राजा, जिसने मांसभक्षण का त्याग किया था [म. अनु. १७७.७१]
* कीचक दुर्योधन पक्षीय राजा
* रुचक n. (सू. इ.) इक्ष्वाकुवंशीय भरुक राजा का नामान्तर ।
* अंगाचे चकदे काढणें = अतिशय हाल करणें, अंगावर जखना करणे, अंगाचे मांसाचे लचके काढणें, भयंकर छळ करणें, त्रास देणें. (मराठी शब्द जाचक इथे लक्षात घेता येईल.)

=====
वेगळा अर्थ सूचीत करणारे शब्द
* चख पुं० [सं० चक्षुस्] आँख। पुं० [अनु०] झगड़ा। तकरार। पद-चख-चख=कहा-सुनी या बक-बक। झगड़ा और तरकार। पुं०= नीलकंठ (पक्षी)। २.= गिलहरी।

======
*अद्याप संबंध न उलगडलेले शब्द

**खर्चक / खर्चीक ; वाचक; याचक; योजक
=====
* संबंध नसलेले दुसरी व्यत्पत्ती असलेले

**पंचक (पंच/पाच)
** चाकू
** दह्याचा चक्का