भाषांतराचे प्रयोग

दोन्ही आवृत्या आवडल्या. पण जास्त दुसरी. शब्दशः भाषांतर न करताही ,कवितेचा गाभा कसा उलगडून दाखवता येतो , त्याची ही दोन उदाहरणे आहेत.

कविता आणि भाषांतर .. दोन्हीही सुरेख.
मला वाटते, गद्य साहित्याच्या भाषांतरापेक्षा कविता, काव्याचे भाषांतर करणे जास्तं कठीण असेल का?

मूळ कविता वाचून 'तच्चेतसा स्मरति नूनमबोधपूर्वं, भावस्थिराणि जननान्तरसौहृदानि' आठवून गेलं. लिंगनिरपेक्ष डूब दिलेलं.

दोन्ही अनुवाद उत्तम. मलाही पहिली आवृत्ती थोडी अधिक आवडली.

काही किंचित सुचवण्या:

हेच होते सर्व काही, एकदा/तेधवा मज लाभलेले
हात हातीं गुंफुनी मन एकमेकां वाहिलेले
(यात मूळचा अनुप्रास राहत नाही, हे मान्य.)

वाह ! तुमच्या रसिकतेला सलाम ! खूपच सुंदर आहे कविता.आणि तुमची दोन्ही भाषांतरेही अप्रतिम आहेत. मीपण प्रयत्न केलाय. पण तरीपण वाटतंय कविता कवेत घेत आलेली नाही.

" अनामिका तुला कळणार नाही
किती उत्कटतेने मी बघतोय तुझ्या वाटेकडे अपलक,

तू तोच ज्याची वाट बघितली प्रत्येक क्षणी,
की तीच तू जिची आस होती मनी ,
नकळे, नुमजे, स्वप्नांसम धुसर आठवणी,

तुझ्या सोबतीत जगणे आनंदी गाणे होते,
हात घेऊन हातात, लक्ष तारकांनी उजळलेल्या वाटेवर चालणे होते,
हे पक्के स्मरते.

आणि आठवतेय आपले दूर जाणे,
एकत्र वाहत आलेल्या प्रवाहासारखे होतो आपण,
अडखळलो प्रचंड पाषाणाशी आणि झाल्या दोन धारा,
प्रेमाची स्नेहल वात होती, तुटली तेव्हा सांधायला नव्हते हात,
निष्पापपण विरघळले,परिपक्व झालो आपण,
तरी पावित्र्याचा गंध मंद दरवळत राहीला मनात,
बरोबर वाढलो,घडत गेलो,
तू होतीस मैत्रीण माझी की हे मित्र स्मरत नाही आता,
पण आतड्याची ओढ होती एकमेकांना,
हे पक्के स्मरते.

स्मरतेय तृप्तीचे घास भरवले एकमेकांस ,
आणि निद्रेच्या कुशीत विसावलो अनेकदा सोबत,
मी-तू पणाच्या रेषा पुसल्या अन ,
अनाहत, अभंग झाली शरीरे,

तू दिलेस मला तुझ्या डोळ्यातले चांदणे,
तू दिलेस मला तुझ्या चेहऱ्यावरचे उबदार ऊन,
तू दिलेस मला मांसल मिठीचे आश्वासन,
निरोप घेतांना मीही वाहिले माझे अस्तित्व तुझ्या ओंजळीत,

तू परत भेटशील तेव्हा शब्द नाहीत माझ्याजवळ तुझ्याशी बोलायला,
एकटा असतांना मी विचारांच्या निराकार जगात तुझीच प्रतिमा घडवत बसतो,
निस्वप्न निद्रेच्या भीतीने जागेपणीच रंगवतो तुझी स्वप्ने,
तू येशीलच कधीतरी ही खात्री आहे मला,
म्हणून उत्कटतेने मी बघतोय तुझ्या वाटेकडे अपलक,
पापणी लवत नाही, कारण आता परत भेटशील तेव्हा,
हरवायचे नाहीये तुला,
हरवायचे नाहीये तुला.

दोन्ही अनुवाद छान आहेत, पण मुक्तछंदातील जास्त आवडला.

मात्र इथे छंदाची चाकोरी थोडी हललेली वाटते..

"कातरी वेळांत दचकून तुज पुन्हा आठवायचे
पडतील फिरुनी गाठी अपुल्या, नक्की, मला ही खातरी
निर्धार आता हाच तोवर ना तुला हरवायचे"

हे कसे वाटते?

"स्तब्ध निमिषी तव स्मृतींचे कवडसे शोधायचे
वळणावरी भेटु पुन्हा, आहे मला ही शाश्वती
निर्धार आता हाच तोवर ना तुला हरवायचे"

भाषांतराचा प्रयोग मस्त जमलेला आहे. मेघनाची दोन भाषांतरे पाहिली. मूळ कवितेच्या शैलीप्रमाणे दुसरे भाषांतर जास्त आवडले. पहिल्या कवितेत गेयतेच्या नियमामुळे थोडा आशय कॅप्चर झाला नाही असे वाटते. विशेषतः "सायलेंट लाँगिंग" जे मूळ कवितेत खूप सुंदर मांडलेले आहे. दुसरे भाषांतर त्या निकषावरही खूप सरस उतरलेय.

हारुन शेख यांचे भाषांतरही मस्त आवडले. कल्पना जरा अजून स्पष्ट केल्यात. वाचताना सुंदररीत्या उलगडत जाते सगळे. अल्पाक्षरापेक्षा अंमळ वेगळा प्रयत्न आवडला.

एकुणात, उत्तम कविता करायची तर मुक्तछंद ट्राय केलाच पाहिजे हे पुन्हा एकदा अधोरेखित करणारा प्रयत्न.

वॉल्ट व्हिटमनची स्फूर्ती घेऊन रचलेल्या कविता छान आहेत.

("भाषांतराचे प्रयत्न" असे का म्हटले आहे, कोणास ठाऊक.)

अनेक वर्षांपूर्वी मी व्हिटमनच्या कवितांनी फार भारावून जायचो. आजकाल तितकासा हेलकावत नाही. मी स्वतः भाषांतराचा प्रयत्न करायला गेलो, पण खरे म्हणावे, तर थोडा कंटाळलोच. भाषांतर करण्यापूर्वी आणि करता-करता मूळ कविता सारखी सारखी वाचावी लागते, गुणगुणावी लागते, मनात घोळावी लागते. तसे करताना मला कंटाळाच आला. इंग्रजीमध्येच मला (मुक्त, होय मुक्त) लय सापडेना.

कालांतराने व्यक्तीची अभिरुची बदलते, त्याचे हे उदाहरण असावे.

अनोळखीच ओझरत... अगा!
आसुसून बघणं माझं ना कळायचं तुला.
स्वप्ना-स्वप्नात झपाटणारं आहेस ध्येय तूच का
आयुष्यभरच्या शोधाचं?
सरता-सरता आठवतंय लख्ख, अख्खं, शुद्ध :
आनंदी एकत्र जीवन आपलं : सवंगडी वाढलो असू.
बागडलो, भिडलो असू. जेवलो असू, निजलो असू एकत्र.
अन् तुझं शरीर ना राहिलं तुझंच, अन् माझं ना माझंच.
क्षणात सुखावतायत मला तुझ्या नजरा, चर्या, काया
अन् बदल्यात घेऊन टाकलेयस माझे हात, दाढी नी छाती...
नाही बोलणं मी तुझ्याशी! पण एकांतात स्मरणं,
वाट पाहत राहाणं, निश्चित पुन्हा भेटणं,
अन् हरवू ना देणं.

---
(ठीकाय, माझी अभिरुची बदलली असली तरी विटमनची कविता आवडू शकण्याइतपत आधीची अभिरुची मी जागवू शकतो.)

मृत्युशय्येवर अनोळखी भासणार्‍यास,

तुला खरच माहित नाही की मी तुला बघतोय?
तु तोच स्वप्निल की तीच स्वप्नशलाका जी मी शोधत होतो
जिच्यासोबत मी आयुष्य आनंदाने जगलो हे नक्की!
आता आठवायचेच तर,
एकमेकांबरोबर बागडणे, विहरणे,
अगदी तरल, प्रेमळ, विशुद्ध, प्रौढ नाते,
माझ्याबरोबर तुझे वाढणे, तुच माझा मित्र अन् मैत्रिणही असणे,
आपले एकत्र खाणे, अन् तुझ्यामाझ्या शरीरांतील द्वैत संपेपर्यंत झोपणे,
तुझे डोळे, चेहरा, स्पर्श मला देत असताना माझी लव, उर, हातांचा परतवा घेणे.
सारे काही आठवते!
सध्या एकाकी असताना किंवा जागी रात्र जागताना - तुझ्याशी बोलता येत नाही!
मला जराही शंका नाही की तु पुन्हा भेटशील - रोज तुझीच वाट पाहतो!
आता हाच ध्यास आहे की तुला गमवायचे नाही!

"जाऊ द्या, आपल्याला काय कळते त्यातले," असे म्हणोन, कवितेत मोठे गम्य असणार्‍या येथील विद्वज्जन रसिकांच्या मांदियाळीत आपले अडाणी तोंड उघडावयाचे नाही, असे ठरविले होते खरे, परंतु एका सतत भेडसावणार्‍या शंकावलीपोटी राहविले नाही, आणि येथील एकाही उपस्थित रसिकवर मातृरक्तास^१ ना हे प्रश्न पडले, ना कोणी हे प्रश्न उपस्थित केले, ना या शंकावलीचे समाधान जेणेंकरोन होऊ शकेल असा काही शेरेवजा मुद्दा कोणी परस्परेकरोन प्रतिपादिला^२, जेणेंकरून शंका अनुत्तरितच राहोन अधिकाधिक भेडसावू लागली, तिचे काही करोन समाधान व्हावे, एतदर्थ^३, 'स्वत: मेल्याशिवाय स्वर्ग दिसत नाही' या न्यायास अनुसरून हाती घेतलेला हा या अडाण्याचा अडाणी (परंतु प्रामाणिक) पृच्छाप्रपंच. गोड मानून घेतला जावा, नि शंकासमाधानही व्हावे, झालेच तर ज्ञानवर्धनही व्हावे, एवढीच माफक अपेक्षा.

स्तन्य माझे, वीर्य माझे - ओठांतुनी ओठांतही
कोण जाणे कोणत्या जन्मात आपण प्राशिले?

१. मूळ कविता स्तन्य आणि वीर्याच्या उल्लेखाकरिता जंगजंग पछाडली, परंतु तीत कोठेही तसले उल्लेख आढळले नाहीत. नेमके कोठे आहेत, त्याकडे कोणी उपस्थित विद्वज्जन निर्देश करू शकेल काय? की कसेही करून 'स्तन्य' आणि (विशेषतः) 'वीर्य' हे शब्द कोल्ड प्रिंटात आणून दाखवायचेच, एतदर्थ^४ केलेला हा आटापिटा^५ आहे?

२. स्तन्य 'माझे', आणि वीर्यही 'माझे'च? हे नेमके कसे शक्य आहे? इतकी स्वयंपरिपूर्णता या विश्वात निदान मानवजातीच्या संदर्भात तरी पाहिलेली नाही. (रामकृष्ण परमहंस नॉटविथष्ट्यांडिंग^६; चूभूद्याघ्या.)

की येथे 'माझे' या शब्दाच्या एकाच पंक्तीतील लागोपाठच्या दोन उल्लेखांत अर्थच्छटेचा काही सूक्ष्म फरक आहे? म्हणजे, (निवेदक आहे की निवेदिका, यानुसार), स्तन्य आणि वीर्य यांपैकी कोणतेतरी एक 'निवेदका/दिकेच्या शरीरातून स्रवलेले' या अर्थी 'माझे', तर दुसरे हे 'निवेदक/दिका त्यावर मालकीहक्क सांगू पाहतो/ते' या अर्थी 'माझे', असे काहीतरी?

३. स्तन्याचे एक वेळ ठीक आहे, पण वीर्य ओठांत? यक्क!

(की येथे - जाऊ दे! 'ओठां'च्या स्थाननिश्चितीच्या संदर्भात कोणताही अप्रस्तुत प्रश्न येथे प्रस्तुत करू इच्छीत नाही. केवळ, संस्कृतात ओठांसाठी 'अधर' ही शब्दयोजना रोचक आहे, एवढेच निरीक्षण या निमित्ताने येथे नोंदवू इच्छितो.)

४. पुढील पंक्तीतील 'प्राशना'च्या उल्लेखाबाबतही अशीच काही शंका आहे. म्हणजे, स्तन्याच्या बाबतीत ठीकच आहे; वीर्याच्या संदर्भातही त्या उल्लेखास आक्षेप असा नेमका काही नाही (कारण हा शेवटी ज्याच्यातिच्या आवडीनिवडीचा प्रश्न आहे; त्यास आक्षेप घेणारे आम्ही नेमके कोण?), परंतु त्यातून जे एक चित्र डोळ्यांसमोर उभे राहते, ते नेमके तसेच उभे राहाणे अपेक्षित आहे किंवा कसे, याचा विचार कवीने/कवयित्रीने/भाषांतरकर्त्याने/भाषांतरकर्त्रीने करावयास हवा, असे राहूनराहून वाटते. त्याउपर, हे चित्र तसेच अभिप्रेत आहे किंवा कसे, याबाबत काही स्पष्टीकरण उपलब्ध केले गेल्यास कवितेच्या आस्वादाच्या^७ (तसेच जॉन्र-निश्चितीकरणाच्या) दृष्टीने ते उपयुक्त ठरावे, असेही सुचवू इच्छितो.

सांगण्याचा मुद्दा: 'स्तन्य', 'वीर्य' असे शब्द कोल्ड प्रिंटात आणण्यास तत्त्वतः कोणताही आक्षेप नाही. (हे दोन्ही वैध मराठी शब्द आहेत, अत एव योग्य त्या संदर्भात त्यांच्या शीतमुद्रणास^८ वस्तुतः कोणासही काही प्रत्यवाय^९ असण्याचे काही कारण वरकरणी दृग्गोचर^१० होत नाही.) मात्र, संदर्भ अथवा गरज असो वा नसो, असे शब्द ओढूनताणून कसेही करून वापरण्याचा अट्टाहास (त्यासही नेमका आक्षेप असा नाही - शेवटी व्यक्तिस्वातंत्र्य आहे - पण...) अनाकलनीय वाटतो. विशेषतः भाषांतर करताना, आणि तशातही मूळ मजकुरात असा कोणताही उल्लेख निदान थेट तरी नसताना, असे करण्याचे प्रयोजन कळत नाही. शिवाय, अप्रत्यक्षरीत्या का होईना, असा उल्लेख हा या ठिकाणी सुसंदर्भ आहे असे आर्ग्युमेंटापुरते जरी मानले, तरी साटल्य नावाचीही काहीतरी चीज असते, असे सुचवावेसे वाटते. अर्थात, हाही ज्याच्यातिच्या आवडीनिवडीचा प्रश्न आहे, म्हटल्यावर याही बाबतीत आक्षेप असा नेमका काही नाही.

मात्र, केवळ हौसेखातर^११ हे किंवा असे शब्द कोल्ड प्रिंटात आणण्यास आक्षेप असा काही नाही, असे एकदा म्हणून झाल्यावर, तरीही, असे शब्द अट्टाहासाने वापरताना आजूबाजूच्या संदर्भात त्यातून प्रतीत होणार्‍या अर्थाचाही विचार जरूर व्हावा, अन्यथा आम्हांसारख्या काव्यनिरक्षरांकरिता असा प्रकार हा केवळ हास्योत्पादक ठरतो, असे कळकळीने सुचवावेसे वाटते.

(बाकी, मूळ कवितेचे भाषांतर करण्याचा प्रयत्न अन्य काही सदस्यांनीही केलेला आहे, तो बहुधा चांगलाच असावा. कवितेतले - या ठिकाणी मूळ कवितेतले आणि तिच्या भाषांतरांतलेसुद्धा, आणि एकंदरीतच काव्यप्रांतातले - काहीही गम्य नसल्याकारणाने, त्या संदर्भात कोणतेही बरेवाईट मत प्रदर्शित करण्यास आम्ही असमर्थ आहो. मात्र, वरील बाबतीत प्रामाणिकपणे जे जाणवले, ते मांडले. चूभूद्याघ्या.)

========================================================================================================================================
तळटीपा:

^१ मराठीत: 'माई का लाल'.

^२ मराठीत: 'मांडला'.

^३ 'एतदर्थ'करिता मराठीत 'याकरिता' असा शब्द सामान्यतः प्रचलित एवं रूढ आहे, याची आम्हांस पूर्ण कल्पना आहे. परंतु जित्याची खोड! कारण शेवटी आम्ही भटेच, त्याला काय करणार? (- पु.ल.)

^४ वरील ^३ पहा.

^५ आ ला कोलटकर?

^६ परमहंसांना पाळी येत असल्याबद्दलची किंवदंता ऐकलेली आहे; खरेखोटे तेच जाणोत. परंतु त्यांना स्तन्यही येत असल्याबाबत निदान ऐकलेले तरी नाही. बाकी, परमहंस हे पुरुष होते, असे सांकेतिक शहाणपण (मराठीत: 'कन्व्हेन्शनल विज़्डम') असल्याकारणाने, त्यांना बहुधा वीर्यही येत असावे, असे येथे केवळ गृहीत धरले आहे; प्रत्यक्ष पुराव्याअभावी याविषयी कोणताही निर्वाळा देऊ शकत अथवा इच्छीत नाही. (चूभूद्याघ्या.)

^७ नॉट द्याट वुई आर एव्हर लाइकली टू आस्वादोफाय धिस सो-कॉल्ड कविता, अस बीइंग 'ब्ल्याक लेटर ईक्वल टू बफेलो' काइंड ऑफ फेलोज़ इन दि प्रांता ऑफ कविताज़, बट इन दि होप द्याट समबडी सम डे माइट जस्ट फाइंड सच अ स्पष्टीकरण टू बी यूज़फूल, एनलायटनिंग अँड अम्यूज़िंग (दो नॉट नेसेसरिली इन द्याट ऑर्डर)... वुई रिमेन, युअर्स ट्रूली, एट सेटेरा.

^८ मराठीत: 'कोल्ड प्रिंटात आणणे'.

^९ मराठीत: 'हरकत'.

^१० याचा अर्थ जमल्यास - आणि तेवढीच खाज असल्यास - शब्दकोशात शोधावा. प्रत्येक शब्दाचा अर्थ देत बसण्याचा आम्हांस तूर्तास कंटाळा आलेला आहे. (च्यामारी, भटे असलो म्हणून काय झाले?)

^११ शेवटी हौसेला मोल नाही, हेच खरे. या संदर्भात, 'भाडखाऊ लोकशाही, भारतीया तूच मर' ही अन्य एका थोर कवयित्रीची अशीच एक अजरामर काव्यपंक्ती राहूनराहून आठवते.