संस्कृत दिनाच्या शुभेच्छा!

. 'अवकाशातील एखादी महाप्रचंड वस्तु पृथ्वीवर जर आदळली तर सगळी मानवी संस्कृतीच नष्ट होणार आहे आणि त्याबरोबरच संस्कृतहि नष्ट होणार आहे' इतक्या मर्यादित अर्थाने हे विधान स्वीकारायची माझी तयारी आहे पण तत्पूर्वी जवळच्या भविष्यात तरी संस्कृतला मरण दिसत नाही.>
+++१ अगदीच औचित्यपूर्ण!

संस्कृत भाषा हा भारतीय साहित्याच्या, तत्त्वज्ञानाच्या व अन्य सांस्कृतिक अंगांना, परंपरांना जोडणारा अति-महत्त्वाचा धागा आहे. तो नष्ट होतोय असे वाटत असेल तर अशा सहृदय सुजाण लोकांनी तो जपावा अशीच धारणा ठेवावी. बाकी कोल्हटकर काकांनी केलेल्या औचित्यपूर्ण मांडणीनंतर काही बोलावे असे उरत नाही!

संस्कृत ही अजून मृत झालेली नसली तरी त्याच मार्गावर आहे, याबद्दल दुमत नसावे, असे वाटते. संस्कृतला मृत भाषा म्हणण्याऐवजी नामशेष होणारी भाषा म्हणणे सयुक्तिक ठरेल. दोन्हीमध्ये बोलीभाषा संपलेली असेल. आता या दोघांमध्ये फरक काय? तर नामशेष भाषा ही अस्तित्वात राहील फक्त संशोधन अथवा धार्मिक कारणासाठी. (अपवाद: हिब्रू, जवळजवळ नामशेष झालेल्या या भाषेचे उच्चाटन झाले.)

पण नामशेष होऊ घातलेली संस्कृत ही भारतातली पहिलीच किंवा एकमेव भाषा नाही. उदा. आसामची अहोम, अंदमानची अका-बो, अका-कारी या नामशेष झाल्या आहेत.

मग अशी परिस्थिती असताना संस्कृतचेच इतके प्रेम का दिसते? श्री कोल्हटकर यांनी म्हटल्याप्रमाणे काहीजण संस्कृतचे आंधळे अभिमानी असतात. काही जण ही भाषा शिकलेले असतात त्यामुळे त्यांना संस्कृतबद्दल प्रेम वाटते. दुसरा मुद्दा असा की संस्कृत ही "धार्मिक भाषा" आहे, वेद त्यात लिहिले आहेत, धर्मकार्य करण्यासाठी संस्कृत भाषा वापरली जाते.

>> जवळच्या भविष्यात तरी संस्कृतला मरण दिसत नाही.
तसे झाले तर उत्तमच, पण आज न उद्या हे अटळ आहे. मी कोणी भाषातज्ञ नाही, पण गंमत म्हणून हे वाचा.

अवांतर: संगणक क्षेत्रातल्या भाषांची यादी बघा: यापैकी किती आज वापरात आहेत? १०० वर्षानी किती वापरात असतील आणि किती विस्मरणात जातील? मग संस्कृतचे तसे झाले तर काय फरक पडतो?

मला फक्त इतकेच म्हणायचे आहे, की बदल हा निसर्गातला नियम आहे. संस्कृत वाचवण्याचा प्रयत्न जरूर करावा, पण संस्कृत ही बोलीभाषा म्हणून संपली तरी हरकत नाही, दुसरी कुठलीतरी भाषा त्या जागी येईलच. मग संस्कृतचे ग्रंथ फक्त म्युझियममध्ये किंवा संशोधन संस्थेतच दिसले तरी काय हरकत आहे?

नवी माहिती संपादितः
>>कारण 'बोलण्याची भाषा' अशा अर्थाने ती कधी 'जिवंत'हि नव्हती. जे जिवंतच नव्हते ते मरणार कसे?
ही माहिती चूक आहे. भारतीय जनगणनेनुसार २००१ मध्ये संस्कृत ही मातृभाषा असणारे १४,१३५ लोक होते. संदर्भ

या निमित्ताने अवांतर परंतु एका एव्हरग्रीन विषयाला तोंड फोडतो.

सध्या संस्कृत ही मातॄभाषा म्हणून नवीन कोणी बोलत/शिकत असेल असे वाटत नाही> हे विधान बरोबर आहे. पण ह्यावरून ती'मृत'आहे असा तर्कहि काढता येत नाही कारण 'बोलण्याची भाषा' अशा अर्थाने ती कधी 'जिवंत'हि नव्हती. जे जिवंतच नव्हते ते मरणार कसे? (हे विधान मी 'अभिजात' मानल्या जाणार्‍या उत्तरकालीन संस्कृतच्या संदर्भात करीत आहे. तिच्या वैदिक आणि आर्ष ह्या पूर्वरूपाबाबत कोणासच काही नीट माहीत नाही, यद्यपि मतमतान्तरे बरीच आहेत.)

अभिजात संस्कृत ही कधीच बोलीभाषा नव्हती हे नक्की का? अभिजात संस्कृतातली काव्यनिर्मिती अन नाटकनिर्मिती पाहता काही अंशी तरी नक्कीच बोलीभाषा असावी असे वाटते. याबद्दल नेमके काही वाचायला आवडेल.

जिथे जिथे र्‍हस्वदीर्घाचा संबंध येतो, तिथे तिथे मराठी नि संस्कृताच्या नियमांत फरक आहे.
बरं, संस्कृतातला नियम मराठीच्या बरोब्बर विरोधी आहे, इतकंच आहे? तसंही नाही. संस्कृतात 'गणित'साठी वेगळा नियम आणि 'न्यायाधीश'साठी वेगळा नियम.
त्यामुळे परिभाषा काढून पुरणार नाही, भेदभावही काढावा लागेल.

अतिशय जबरी प्रतिसाद!!!! पूर्ण सहमत.

वरील प्रतिक्रियेसंदर्भात काही दुरुस्त्या व खुलासे:

१) ऋग्वेदात 'त्यं' असे वापरले जाते: उदा: प्रति त्यं चारुमध्वरं गोपीथाय प्र हूयसे । मरुद्भिरग्न आ गहि॥ ऋग्वेद १.१९.१

२)प्रमाणीकृत भाषा वापरणे स्त्री-शूद्रादिंना निषिद्ध ठरवली गेली हे नाटकांतून दिसतंच! : नाटकांतून आणि अन्य जॉन्राज्-मधूनही दिसतं!

३) दिनकर गांगलांसारखी मंडळी तुम्ही म्हणता साधारण तशाच भूमिकेसाठी अत्याग्रही आहेत. : मला शुभानन गांगल म्हणायचं होतं! ;)

४)शुद्धलेखनादिना न जुमानणाऱ्या अवधी-मैथिली-ब्रज या अल्लड बोलींचा वापर जो व्यवहारात होता तो भक्ती चळवळीतून अधिक ठळक दिसून येऊ लागला. :

तसेच काव्यशास्त्रपर ग्रंथातूनदेखील या बोलींचा वापर दिसून येऊ लागला. सुरुवातीच्या माहाराष्ट्री अपभ्रंशादि बोलीची जागा अवधी-मैथिली-ब्रज वगैरे बोलींनी घेतली!

उत्तम प्रतिसाद! अतिशय आवडला.
याला एकच सहमतीयुक्त पुरवणी जोडतो:

संस्कृत हा भारताचा अमूल्य ठेवा आहे.

यावर अजिबातच आक्षेप नाही अन् हा ठेवा अमूल्य आहे यात जराही संदेह नाही. फक्त,

तिचे काटेकोर व शास्त्रशुद्ध व्याकरण ही या भाषेची शक्ती होती. तिचे हे शास्त्रशुद्धत्व अनेकांनी गौरविले आहे. ते तसे सन्मान्य आहेच. पण हीच कठोर नियमचौकट तिच्या क्षयाचेही कारण ठरली. ते कठोर नियम पाळणे व समजणे अवघड होऊन बसले म्हणून संस्कृतचा वापर कमी झाला.

याच्याशी सहमती नोंदवून असे म्हणावेसे वाटते, की हे माहित असतानाही मराठीला कठोर नियमांच्या कचाट्यात अडकवताना किंवा त्याचा अत्याग्रह धरताना हा बोध लक्षात घेणे गरजेचे आहे. त्यामुळे एखादे लेखन प्रमाण आहे की नाही यावरून ती भाषा लिहिणा-बोलणार्‍याचे वर्गीकरण "श्रेष्ठ-कनिष्ठ" असे होऊ नये याच्याशीदेखील तुम्ही सहमत असाल असे वाटते.

प्रमाण लेखनाचे नियम असणे हे चांगले आहेच, फक्त ते काळाप्रमाणे बदलते असावे, त्याचे सार्थ सुलभीकरण चालु असावे असे माझेही मत आहे.

भारीच माहितीपूर्ण प्रतिसाद.
बादवे - शुभानन गांगल यांच्या मते काहीतरी 'शून्य नियम' व्हायला हवेत (म्हणजे बहुतेक कुणीही कसंही लिहावं! किंवा काय ते त्यांनाच ठाऊक!). तसं काही माझं म्हणणं नाही. नियम सोपे असावेत आणि ते पाळण्याकरता संस्कृतच्या ज्ञानाची आवश्यकता नसावी, असं माझं म्हणणं.
बाकी - संस्कृतला दोष नाहीच. दोष आपल्या भाषेला साजेसे आणि सोईस्कर नियम न करणार्‍या नि त्यामुळे लेखनात काहीही चालवून घेणार्‍या आपल्याला.

आज ही कविता वाचनात आली नि त्या संदर्भात हा वाद आठवला. कविता देण्याचा मोह अनावरः

परंपरा
आ‌ई आहे आपली
सर्वांचीच

कबूलाय
तिच्या पोटातच आपण वाढलो
मानतो मी

पण बाहेर आलो
की नाळ तोडावीच लागते
की नाही?

जन्मभर ती
कमरेला गुंडाळून
हिंडायला तर येत नाही?

परंपरा
आ‌ई आहे आपली
सर्वांचीच

तिचंच दूध आपण प्यालो
आनंदानं
आणि बिनतक्रार

त्यात डीडीटीचं
आणि डायॉक्‍सिनचं प्रमाण
कमीजास्त असलं

तरी गोड मानून घेतलं आपण
जन्मभर ते दूध
पुरणार नाही

असं वाटलंवतं कुणाला?

परंपरा
आ‌ई आहे आपली
सर्वांचीच

तिच्याच मांडीवर आपण खेळलो
हागलो मुतलो
मार खाल्ला तिचा

हट्ट केले तिच्यापाशी
रुसलो तिच्यावर
झोपलो तिच्या कुशीत
ती कूस पण एक दिवस
सोडावी लागेल
असंही वाटलंवतं कधी?

वेगळ्याच बिछान्यावर आपल्याला
झोपावं लागेल एक दिवस
भलत्याच एकाद्या बा‌ईच्या कुशीत

असं स्वप्नात तरी आलंवतं कधी?

परंपरा
आ‌ई आहे आपली
सर्वांचीच

पण आ‌ई असली प्रत्यक्ष
म्हणजे सख्खी अगदी
सावत्र बिवत्र नाही

तरी ती मेली
की लगेच तिला स्मशानात ने‌ऊन
आपण जाळतोच की

आजारी असली
तरी शुश्रूषा करतो तिची
पाय दुखत असले तिचे

तर चेपतो पाय
पण मेली
की लवकरात लवकर तिला

घराबाहेर कशी काढायची
हा एकच विचार
सगळ्यांच्या डोक्‍यात असतो

मयत किती वाजता निघणार
आणि कुठून
हाच खरा सवाल असतो

अमरावतीच्या आतेबहिणीला
कळवलं की नाही
मामा येस्तंवर थांबायचं की नाही

खांद्यावर न्यायचं
की शववाहिनी बोलवायची
की हातगाडी आणायची
डेथ सर्टिफिकेट आणलं की नाही
वर्तमानपत्रात बातमी दिली की नाही
मजकूर कोण लिहिणाराय

अग्निसंस्कार करायचे तिच्यावर
विधिपूर्वक
की नुसतीच विजेच्या भट्टीत घालायची

भटजीला किती दक्षिणा द्यायची
फोटो एनलार्ज करायला दिला की नाही
किती कॉपीज सांगितल्या

जिथं ती मेली
तिथं तेवत ठेवलेल्या दिव्यात पुरेसं
तेल आहे की नाही

वगैरे वगैरे वगैरे
अनेक प्रश्‍न उद्भवतात
ती मेली की

आणि नंतरही
- कावळा तिच्या पिंडाला
चटकन शिवला की नाही

बॅंकेतलं तिच्या नावावरचं खातं
बंद केलं का

अस्थिविसर्जन कुठं करायचं

पण ती मेली
की बॉडी घराबाहेर कशी काढायची
कुजू लागायच्या आत

हाच प्रश्‍न महत्त्वाचा असतो

पण परंपरेच्या बाबतीत
ती मेली
की नुसतीच कोमात आहे

आणि कोमात असेल
तर ती कोमातच राहणार अशी
कायमची

की त्यातनं बाहेर पडायची
शक्‍यता आहे
हे मोठ्यामोठ्या तज्ज्ञांनाही
सांगता येत नाही
तिला डेथ सर्टिफिकेट द्यायलाही चट्‌कन
तयार होत नाही कुणी

आणि याच अवस्थेत ती
जिवंत राहणार असेल
तर तिला अशीच जिवंत ठेवायची

इन्डेफिनिटली
कृत्रिम उपायांनी
(तो सगळा खर्च कुणी करायचा)

की सगळ्या नळ्या काढत्या घ्यायच्या
व जरूर असेल
तर सु‌ईमधून एक सूक्ष्म बुडबुडा

तिच्या रक्तात सोडायचा
याबद्दल निर्णय घेणंसुद्धा
सोपं असत नाही

पण एकादा
एवढा गुरफटलेला असतो
आपल्या आ‌ईत

मातृप्रेम
एवढं तीव्र असतं त्याचं
की त्याला हे सहन नाही होत

आपल्या आ‌ईचं हे असं मरणं
घराबाहेर जाणं
आपल्याला सोडून

आ‌ई मेली
हे कबूलच करत नाही तो
आणि कुणाला सांगत-कळवत पण नाही

तिचं मढं
तसंच घरी ठेवून देतो
त्याला वास यायला लागला तरी

किंवा जास्त हुशार असला
तेवढं कौशल्यही असलं त्याच्यापाशी
तर त्या मढ्यात पेंढा भरून
हिचकॉकसाहेबांच्या
सायकोमधल्या
अँथनी पर्किन्सप्रमाणं

तिला झोपवतो रोज रात्री
बिछान्यात तिच्या
मस्तपैकी रज‌ई बिज‌ई अंगावर पांघरून

उठवतो सकाळी
वेणीफणी करतो तिची
गप्पागोष्टी करतो तिच्याबरोबर

तासन्‌तास
तिचा आवाजसुद्धा स्वतःच काढून
स्वतःशीच बोलत कधी खेकसत स्वतःवर

कडेवर घे‌ऊन हिंडवतो तिला घरभर
या खोलीतून त्या खोलीत
जिन्यातनं खाली वर

रॉकिंग चे‌अरवर बसवून ठेवतो तिला
तळघरात
तिच्या अंगावर छानपैकी शाल घालून

कुठचीही तरुण
आणि अगदीच अप्सरा नाही
पण दिसायला बरी

आणि मुख्य म्हणजे पेंढा
न भरलेली
अशी बा‌ई बघितली त्यानं

की त्याच्यातली आ‌ई
खवळून उठते
ही बया ही शिंदळ ही रांड

आता आपल्या सोन्याला
अळुंचो मळुंचो करणार

आणि आपल्याला कचऱ्यात काढणार

या भीतीनं

आ‌ई लोणचं करते
त्या रांडेचं
स्वैपाकघरातली एक सुरी घे‌ऊन

तिच्या भोंदू शरीरात
चिरंतन पेंढा नसून
दुसरा कसलातरी द्रव पदार्थ

भडक रंगाचा व चिकट
ओतप्रोत भरलाय
हे सिद्ध करून दाखवते

ती एक उभं तळं आहे
रक्ताचं
त्वचेनं आच्छादलेलं

आणि तिला कुठंही भोक पडलं
कापलं
किंवा भोसकलं

की त्यातनं या एकाच कंटाळवाण्या पदार्थाशिवाय
दुसरं काहीच बाहेर येत नाही
ेहे आपल्या लाडल्याला दाखवून देते

बंद जागेत कोंडलेल्या
पाकोळीप्रमाणं
सुरी सैरावैरा भिरभिरते

शेवटच्या सीनमध्ये
चिरंजीवांना
वेड्याच्या इस्पितळात ठेवलेलं असतं

जिथं बाळकोबा
आणि मातोश्री
संपूर्णपणं एकरूप झालेले असतात

अँड देन दे लिव
हॅपिली
एवर आफ्टर

- अरुण कोलटकर