सर्वधर्म(निधर्म)समवाद

बहुतेकसे आस्तिक आणि नास्तिक आपापल्या धर्मात आणि अधर्मात आनंदात असतात असा माझा समज आहे. म्हणजे हिंदू असोत वा ख्रिश्चन, बहुसंख्य असोत वा अल्पसंख्य, बहुतेकसे लोक इतरांना आपल्या धर्मात ओढायला जात नाहीत. नास्तिकसुद्धा मोठे होऊन तसेच होतात, असा माझा समज आहे. (माझ्यासकट) बरेच नास्तिक मी बघितले आहेत. सुरुवातीला एकदम घोषणाबाज नास्तिक असतात. नास्तिकता म्हणजेच काय ती खरी वगैरे प्रवचनं देणं; इतरांना बदलण्याचा प्रयत्न करणं; हिंदू नास्तिक शाकाहारी घरांत जन्माला आले असतील तर मुद्दाम मांसमच्छी खाणं; वगैरे. हिंदू आणि भारतीय लोक आपली भारतीय आणि हिंदू संस्कृतीच काय ती थोर, हे अभारतीय आणि/किंवा अहिंदूंना सांगायचा प्रयत्न करतात. बहुतेकदा असे लोक त्यांना भेटतच नाहीत, मग आपसांतच सांगत राहतात.

सगळेच हळूहळू मोठे होतात; आणि ही घोषणाबाजी वगैरे बंद होते. किंवा आटे-दाल-का-भाव काय हे समजायला लागतं, आणि व्यक्ती व्यवहारी बनतात. असे विषय निघतात ते आपापल्या टोळक्यातच. म्हणजे 'गर्व से कहो हम हिंदू है' हे कुणी एडगर ॲलन पो किंवा स्टीव्हन हॉकिंग अशा कुणाला सांगायला गेलं असेल असं मला वाटत नाही. आणि मी चर्चमध्ये कधी भाषण ऐकायला गेलेच तर तथ्यं म्हणून ते ज्या गोष्टी सांगत आहेत, त्या चूक आहेत हेही मी त्यांना सांगत नाही. अर्थातच, याला अपवाद असतात. कधीमधी असे अपवाद टाळता येत नाहीत. 'हे सगळं आपल्या करमणुकीसाठीच सुरू आहे', असं मला वेळ असेल तर मी स्वतःला सांगते.

---

आम्ही ऑस्टिनात घर घेतलं तेव्हा जवळच दोन चर्चं आहेत, याचा फार विचार केला नव्हता. त्या लोकांचा उपद्रव म्हणजे शनिवार, रविवार, आणि सणासुदीला घराजवळ ट्रॅफिक करतात एवढाच असतो. पण घरी येणाऱ्या जेहोवाहच्या साक्षीदारांना तोड नाही.

घर घेऊन काही महिने जेमतेम झाले असतील. बेल वाजली. मी एकटीच घरी होते. दारावर एक काळा पुरुष होता, त्याच्या दोन पावलं मागे एक काळी स्त्री होती. त्यानं नेहमीचं हाय-हॅलो केल्यावर विषयाला हात घातला.

मला तेव्हा नोकरी करता येत नव्हती. त्यामुळे माझ्याकडे वेळच वेळ असायचा. ते लोक मला ख्रिश्चॅनिटी विकायला आले आहेत हे समजल्यावर मी त्यांना धाडकन घरातच बोलावलं. "या, या, या; बसा, बसा, बसा. पाणी आणू का?" त्यांनी नम्रपणे नकार दिला.

"तुम्ही सुवार्ता ऐकली आहेत का?" अशा अर्थाचं काही तो बुवा म्हणाला. सगळा वेळ जो काही संवाद झाला, त्यात तो बुवाच बोलत होता, आणि बाई फक्त साक्षीदार होती. (जर बुवा आणि मी बोलत होतो; ती फक्त साक्षीदार होती. तर मग जेहोवाह कोण?)

बुवानं मला बराच वेळ बोलून जेहोवाह का कोण देव कसा थोर वगैरे काही सांगितलं. माझा प्रतिसाद कसा होता, हे सांगायची फार गरज नसावी. "तुम्ही लोक उत्क्रांती आणि महास्फोटाचा सिद्धांत वगैरे मानत नाही ना?", हे मात्र मी जरूर विचारलं. आता बुवानं गाडीच बदलली.

माझा अंदाज असा की मी त्याच्या लेक्चरबाजीला बधत नाही, याचा अर्थ त्यानं काढला की तो काय म्हणतोय हे मला समजत नाही. आणि मला समजत नाही कारण ही भाषेची अडचण आहे.

"तुझी मातृभाषा इंग्लिशच का?"
"नाही, पण आता मी द्विभाषिक म्हणून खपून जाईन."
"तुझी मातृभाषा कुठली, नाव सांग मला." आणि हातातलं टॅबलेट काढून सरसावला.
आता आली पंचाईत. तो कितीही ज्ञानी, तपस्वी, आणि देवाची कृपा असणारा मनुष्य असला तरी 'ठ' हा उच्चार कुठून त्याला समजणार होता. शेवटी त्यानं हार मानली. माझ्याच हातात टॅबलेट दिलं आणि म्हणाला, "दाखव यात कुठे तुझी भाषा आहे ते! आमच्याकडे जगातल्या सगळ्या भाषांमध्ये समजावून सांगणारे व्हिडिओ आहेत."

तेव्हा मी थोडी लहान होते आणि त्यामुळे मोठीही होते. त्यामुळे 'जगातल्या सगळ्या भाषा वगैरे गमजा मारू नकोस. विकिपिडियालासुद्धा हे मिरवता येणार नाही', वगैरे विचारच माझ्या मनात आला नाही. म्हणजे मी लहान होते. पण लहान लोकच असले डायलॉक मारतात, म्हणजे हा डायलॉक न मारल्यामुळे मी मोठीही होते. अज्ञानात मोठेपण वगैरे. असो.

तर मी मराठी दाखवली. मग त्यानं मला एक व्हिडिओ दाखवला. त्यात एक बाबाजी मराठीत, किंवा तत्सम भाषेत देवाच्या थोरवीबद्दल सांगत होता. "कां की त्यांना माहीत नाही ..." या पलीकडे ख्रिस्ती-मराठीशी माझा परिचय नाही.

मला भविष्यकाळ दिसत नाही, हे सिद्ध करण्याची ही संधीच आहे. "ही अशी भाषा चॅटजीपीटी वापरेल बहुतेक", असं मी तेव्हा म्हणाले नाही. "हे खूप काही गमतीशीर बोलत आहेत, यापेक्षा तर तुझी इंग्लिश मला जास्त समजत्ये", मी त्याला म्हणाले. मला इंग्लिश समजत्ये यावर त्याचा विश्वास बसत नव्हता.

तोवर मला कंटाळा यायला लागला. परदेशी आहेत म्हणजे इंग्लिश येत नाही, हा वंशवाद काळ्या माणसाकडून ऐकून घेतल्यानंतर माझं पोटही भरलं होतं. मी त्यांना वाटेला लावलं.

---

गेल्याच महिन्यातली गोष्ट असेल. शनिवारी सकाळी छान हवा होती. मी नुकतीच फार्मर्स मार्केटातून घरी आले होते. चिकार भाज्या आणि बेकरी-पदार्थ आणले होते. ते सगळे फ्रिजमध्ये, जागेवर ठेवले आणि लक्षात आलं की माझं वॉलेट दिसत नाहीये. हं, वॉलेटमध्ये मोजून एक डॉलर होता; बँकेच्या ॲपमधून क्रेडिट कार्ड रद्द करायचं; नवा लायसन्स काढायचा; त्यानंतर नवीन लायब्ररी कार्ड आणायचं. ह्या सगळ्यांत फार तर अर्धा दिवस आणि थोडे पैसे जातील. ठीक. जगबुडी आल्यासारखा कालवा करायची गरज नाही. बेल वाजली. दोन अनोळखी स्त्रिया. काळ्या-गोऱ्या मिश्रवंशाची बाई बोलायला लागली; आणि काळी बाई तिच्या दोन पावलं मागे उभी होती.

मी दरवाजा उघडला तर डाव्या बाजूनं उन्हाची तिरीप थेट डोळ्यांवर. मी डावा हात सॅल्यूट केल्यासारखा भुवईला भिडवला.

"तुला आनंदाची बातमी ऐकायला आवडेल का?" यापेक्षा आणखी जास्त हिंटची मला गरज नव्हती.
"फुकट देणार असाल तर!" माझं वॉलेट गायब झाल्याप्रीत्यर्थ हा जोक होता हे यांना देव सांगेल का?नसेल सांगणार तर उपयोग काय त्याचा?
बोलणारी स्त्री थोडी हसली.
"जगात आनंद मानण्यासारखं, दिलासा वाटण्यासारखं बरंच काही आहे!"
"तुम्हाला बहुतेक कुणी इस्रायल-हमास यांच्या युद्धात निष्पाप लोक मरत आहेत; तिथे फक्त ड्रेनेजची व्यवस्था उध्वस्त झाल्यामुळे साध्याशा पावसाचं पाणी साठून रोगराई येण्याची भीती आहे, वगैरे सांगितलं नाही का?" आणि खरं तर दिलासा कसला, नवं, फक्त कार्ड बाळगण्याचं वॉलेट असल्यामुळे रोकड फार नव्हती; शिवाय फार्मर्स मार्केटातले लोक बऱ्यापैकी प्रामाणिक वाटतात त्यामुळे किमान तिथे पडलं असेल तर लायसन तरी परत मिळेल, कागदी घोडे नाचवावे लागणार नाहीत हा? मुळात वॉलेट हरवलंच कशाला, नंतरचा दिलासा देण्यासाठी? म्हणजे 'गब्बर से तुम्हे एक ही आदमी बचा सकता है' म्हणणार हे लोक वर?

"ते तर सगळं वाईटच आहे. पण देव ..."
"हां, आता कसं आपण मुद्द्यावर आलो. तुम्ही ते ख्रिश्चन लोक असणार." ख्रिसमसही जवळ आलाय, शेवटचं वाक्य मी बहुतेक मनातच ठेवलं होतं.
"नाही, आम्ही 'ते' लोक नाही. देवाचं..." मला अनोळखी बाईच्या बोलण्यात अवतरण जाणवतंय. म्हणजे मी अतिहुशार आहे का पॅरॅनॉईड?तोवर तिनं तिच्या झोळीतून कसलं तरी पँफ्लेट काढायला सुरुवात केली होती.
"बरोबर आहे तुमचं सगळं. पण मी देव मानत नाही. मला गरज नाही. तुम्हाला गरज असेल देवाची, पण मला नाही." आता ती बोलणारी, हुशार, मिश्रवंशीय बाई गोंधळली होती.
"तू हे पुस्तक वाचलं आहेस का?"
"काय फरक पडतो? तुम्हाला उत्क्रांतीबद्दल कितपत माहिती आहे? तरीही तुमचं बरं चाललंय ना? का उत्क्रांतीची माहिती असल्याशिवाय बिनसतंय तुमचं काही?"
"देव महत्त्वाचा असतो..."
"असं पाहा, मी उन्हात गेले तर माझ्या कातडीत मेलॅनिन तयार होतं; मेलॅनिनमुळे त्वचेचं रक्षण होतं. आणि मी फार उन्हात बाहेरच जात नाही. त्यामुळे मी सनस्क्रीन विकत घेत नाही. ज्या गोष्टीची गरज नाही, ती गोष्ट घ्यायचीच कशाला? तसंच माझ्यासाठी देवाचं. मला गरज नाही देवाची. तुम्हांला गरज असेल तर जरूर देवावर विश्वास ठेवा. समजा, मला देवाची गरज पडलीच तर नर-देवावर मी नाही विश्वास ठेवणार. देव असायचीच तर किमान माझ्यासारखी असू देत, परकी कशाला हवी? तुम्हीही स्त्रियाच आहात; तुम्ही किमान तेवढी मागणी करून पाहा. त्यातून मला देव हवाच असेल तर मी तुमचा 'इंपोर्टेड' देव का मानू? माझ्या मूळ धर्मातही चिकार देव आहेत. मी त्यांतला कुणी निवडेन."
मिश्रवंशीय बाईला हार मानायची होती, पण कशी हार मानायची ते समजेना.।
"असं पाहा, तुम्हाला तुमचा वेळ फुकट घालवायचा असेल तर जरूर मला उपदेश करा. पण मी काही तुमची गिऱ्हाईक नाही आणि बनण्याची शक्यताही नाही. त्यापेक्षा तुम्ही इतर कुणी भाबड्या लोकांना पकडून गिऱ्हाईक बनवा. तुमच्या वेळेचा तो थोडा तरी सदुपयोग होईल."

त्या हसून निघाल्या. काही झालं तरी मी पडले उदारमतवादी, त्यांची थोडी तरी सोय बघायला नको का!

त्या गेल्यावर मी थोडा विचार केला, आणि बाहेर जाऊन गाडीचा दरवाजा उघडला. ड्रायव्हर-सीटच्या खालीच पाकीट दिसलं. जगात देव आहे, आणि तिची माझ्यावर कृपा आहे. सकाळी तिनं माझ्या डोक्याला डोकं घासलं तेव्हा मी चालढकल न करता तिला दरवाजा उघडून दिला. तिला म्यांवही करावं लागलं नाही.

---

ऑस्टिनमध्ये आम्ही तसे नवे होते. बऱ्या अर्ध्यानं पाश्चात्त्य पद्धतीनुसार इंटरनेटवरून कुठूनतरी ह्यूमनिस्ट ग्रूपचा पत्ता काढला. मला नोकरी करता येत नव्हती; त्यामुळे नवीन ओळखी वगैरे होण्यासाठी म्हणून मी तिथे काही वेळा गेले होते.

हे लोक बरेचदा कुठल्याशा रेस्टॉरंटच्या पॅटिओवर वगैरे भेटायचे. एक मोठंसं टेबल असायचं. तिथेच पेयपान, चरणं वगैरे व्हायचं. काही लोक तिथेच जेवायचे. गप्पा मारायच्या आणि मग आपापल्या घरी.

मी नयी होते, तेव्हा मी विचारलं. "तुम्ही सगळेच नास्तिक लोक का?". तर एका उतार-मध्यमवयीन स्त्रीनं उत्तर दिलं, "हा नास्तिकांचा गट नाही. आम्ही ह्यूमनिस्ट आहोत." म्हणजे काय, वगैरे प्रश्न मी विचारले नाहीत. कारण नंतर लगेच तिच्यापेक्षा आणखी थोड्या वयस्कर पुरुषानं त्याच्या पेल्यावर काटा मारून सगळ्यांचं लक्ष वेधून घेतलं आणि बोलायला सुरुवात केली. तो त्या मीटप गटाचा प्रमुख होता. त्यानं नव्या लोकांचं स्वागत वगैरे केलं. 'आपण ह्यूमनिस्ट आहोत, आणि धार्मिक लोकांच्या वाढत्या प्रभावाचं काही करायला पाहिजे' अशा छापाचं काही तो बोलला. शिवाय, थोड्या वेळानं सगळ्यांनी जागा बदलायच्या आणि नव्या शेजाऱ्यांजवळ बसून त्यांच्याशी गप्पा मारायच्या असं जाहीर केलं.

त्या गटात बरेच वयस्कर लोक होते. एक विद्यार्थीही होता. पण या गटप्रमुखानं, स्टीव्हनं, Austin Judgemental Map दाखवल्यावर त्याच्या भावना दुखावल्या. तो कधीही परत न येण्यासाठी निघून गेला.

या लोकांच्या अनेक चर्चा धर्म कसा वाईट आहे, याबद्दल असायच्या. म्हणजे आता इतक्या वर्षांनंतर मला आठवतात त्या चर्चांपैकी. बाकी आठवण्यासारखं काहीच नसायचं. दोनेकदा तिकडे गेल्यावर मी बऱ्या अर्ध्याला म्हणाले, "हे लोक फार बोअर काही गप्पा मारतात. मला त्यात काही रस नसतो. आपल्या वयाचे कुणीच लोक तिथे नसतात. असतात ते बरेचसे म्हातारे लोक. आणि त्यांच्याकडे बोलण्यासाठी फार काही नसतं."

हे त्यानं तिकडे सांगितलं का कसं माहीत नाही. त्याच सुमारास 'ले मिझराब्ल' नावाचा संगीतचित्रपट प्रदर्शित झाला होता. या गटातल्या स्त्रियांनी तिथे एकत्र जायचं आणि 'ह्यू जॅकमनला बघून उसासे टाकायचे' असं ठरवलं. जरा काही बदल म्हणून मीही गेले. सॉरी, नो सॉरी, ह्यू जॅकमनकडे बघून उसासे ... ओक्के!

एकदा तिथे सत्र होतं, आपण निधर्मी का बनलो हे सांगायचं. बऱ्याच लोकांनी पुरुषांनी ख्रिश्चन धर्माची नालस्ती केली. मग मी हात वर केला.

"माझा धर्मावर आणि धार्मिक लोकांवर तसा फारसा आक्षेप नाही. म्हणजे ख्रिश्चन धर्मावर. तुम्ही जी काही वर्णनं सांगत आहात, त्याचा मला काहीच त्रास झालेला नाही. मला माझ्या हिंदू धर्माचाही फार त्रास झालेला नाही. पण मला हिंदू पुरुषांचा काही अंशी उपद्रव झाला आहे. हे लोक जरा उदारमतवादी असते तर मी नास्तिक झाले नसतेही!"

"तुम्ही लोक ज्या काही गोष्टी तक्रारी म्हणून सांगत आहात, घरून धर्माची सक्ती झाली; धर्म स्वीकारला नाही तर नरकात जाल, छापाच्या धमक्या वगैरे, यात काय अडचण आहे. बोलणाऱ्यांना बोलू देत की! कुणीही तुमच्या व्यक्तिगत आयुष्यात घुसल्याचं तुम्ही सांगत नाही. तुमच्या ओळखीच्या, प्रेमाच्या लोकांच्या खाजगीपणावर धर्म हल्ला करत आहे, असं तुम्ही म्हणत नाही. मग असू देत की धर्म! काय बिघडवलं आहे तुमचं त्यानं?"

"तुम्ही एकजात सगळ्या पुरुषी आणि सुखवस्तू तक्रारी करत आहात. तुमच्या शरीरांवर कुणी हक्क गाजवत नाहीये. ते लोक कुणी उत्क्रांती मानत नाहीत तर काय फरक पडतो, याबद्दल कुणी काही म्हणत नाही आहात...." मी पाच-सात मिनिटं काय ते बोलले असेन. त्यानंतर मी त्या गटात कधीच गेले नाही.

बरा अर्धा त्या गटात कधीमधी जातो. आमच्याकडे एक या नास्तिक लोकांच्या गटाचा कपही आहे. मेटलिक ब्लू रंगाचा, दंडगोल आकाराचा, किमान २०० मिली पेय मावेल इतका मोठा. मला तो कप कुरूप वाटतो. बरा अर्ध्याला आवडतो तो कप. तो वापरतो तो कप नियमितपणे.

या नास्तिक लोकांचा मेळावा साधारण दिवाळीच्या आसपास लास व्हेगासमध्ये भरतो, तिथे तो गेली काही ‌वर्षं जात आहे. 'American Atheist' नावाचं नियतकालिक त्याच्या नावानं घरी येतं. तो ते कधी वाचतानाही दिसत नाही.

२०२२च्या जूनमध्ये अमेरिकी सर्वोच्च न्यायालयानं निकाल दिला की गर्भपात हा अमेरिकी स्त्रियांचा घटनादत्त अधिकार नाही. त्यानंतरच्या अंकाच्या मुखपृष्ठावर मोठी बातमी होती. मिसिसिपी राज्यात गाड्यांच्या नंबरप्लेटवर काय तरी देवाचं वाक्य लिहिण्याची सक्ती होती, ती आता असणार नाही!

माझी एक मैत्रीण म्हणते, "स्त्रीद्वेषाच्या बाबतीत सर्वधर्मसमानता आहे." नास्तिक काही निराळे असतील असं का मानायचं?

---

'धर्मामुळे कशी जगात युद्धं होत आहेत; तरीही लोक धर्माचरण सोडत नाहीत' अशा अर्थाचं आवाहन घेऊन 'लेख लिहा' असा निरोप माझ्यापर्यंत पोहोचला. तेव्हापासूनच हा विषय डोक्यात होता.

आणखी एका संवादात मला अमेरिकेतले पारंपरिक - गोरे, वंश‌वादी, गरीब, वगैरे - लोक भेटतात का, अशी विचारणा झाली. या दोन्हींमुळे 'ते सगळे सारखेच' हे आठवलं.