एकविसाव्या शतकातल्या आफ्रिकेत हृदय आणि रक्तवाहिन्यांचे रोग

एकविसाव्या शतकातल्या आफ्रिकेत हृदय आणि रक्तवाहिन्यांचे रोग :
सद्य उणिवा आणि प्रगतीकरिता कळीची धोरणे

- - धनंजय

(मूळ लेखक : नीमा डब्ल्यू. मिंजा आणि सहकारी. Front. Cardiovasc. Med. 9:1008335. doi: 10.3389/fcvm.2022.1008335)
मूळ लेखाचा प्रत-अधिकार लेखकांकडे; Creative Commons Attribution License (CC BY) अटींनुसार लेखाचा संदर्भ देऊन वापर, प्रसार आणि पुनर्मुद्रण करण्याची अनुमती आहे, आणि तीच अनुमती या लेखालाही लागू होते.

लेखातील प्रमुख मुद्दे आणि निवडक आकडेवारीचा सारांश

थोडक्यात

आफ्रिकेत २१व्या शतकात हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या रोगांचा प्रादुर्भाव आदल्या शतकापेक्षा खूप वाढलेला आहे. एकुणातच पूर्वीपेक्षा संसर्गजन्य रोगांपेक्षा हृदयरोगासारख्या असंसर्गाजन्य रोगांचे प्रमाण वाढत आहे. हृदयरोगाचे प्रकार बदलत आहेत – संसर्गजन्य संधीवातासह होणारा हृद्रोग (rheumatic heart disease) कमी होतो आहे, तर नसांत चरबीची पुटे चढून ऑक्सिजनचा तुटवडा करणारे हृद्रोग (ischemic heart disease) वाढत आहेत. अती रक्तदाब, हृदयाचे स्नायू दुर्बल होण्याचे रोग (cardiomyopathies) पूर्वीही महत्त्वाचे होते, मात्र त्यांची संख्या वाढत आहे. आफ्रिका खंडातील आरोग्ययंत्रणा अजूनही संसर्गजन्य रोगांच्या उपचाराकरिता योजलेली आहे, असंसर्गजन्य रोगांच्या आणि विकारांच्या प्रतिबंधाकरिता आणि उपचाराकरिता नाही. औषधांची किंमत पुष्कळांना परवडत नाही वा ती मिळत नाहीत. आणि धोरणे सुधारण्याकरिता दर्जेदार आकडेवारी आणि संशोधन लागते, ते पुरेसे नाही. या त्रुटी भरून काढण्याच्या दिशेने प्रगती झाली, तर जागतिक आरोग्य संस्थेची २०३०करिताची उद्दिष्टे साधू शकतील, हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या रोगांमुळे होणारे अकालमृत्यू ३३% घटू शकतील.

प्रस्तावना

तीन दशकांपूर्वी आफ्रिकेत अती रक्तदाब, हृद्रोग, वगैरे, असंसर्गजन्य रोगांपासून मृत्यूंचे प्रमाण कमी होते. जागतिक आरोग्य संघटना संसर्गजन्य रोगांच्या, म्हणजे एचआयव्ही, क्षयरोग आणि मलेरिया यांच्या नियंत्रणाकडे लक्ष केंद्रित करत होती. याचा चांगला परिणाम हा, की संसर्गजन्य रोगांचा दर घटला. परंतु दुर्दैवाने त्याच वेळी असंसर्गजन्य रोगांचा, विशेषतः हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या रोगांचा दर खूप वाढला. हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या रोगांचा धोका वाढवणाऱ्या पूर्वप्रकृती, म्हणजे अती रक्तदाब, मधुमेह, वगैरे, वाढत आहेत. रोगांच्या आकडेवारीत संक्रमण होते आहे, त्यात शहरीकरण आणि त्यायोगे अन्न आणि शारीरिक हलचालींच्या सवयींत होणाऱ्या बदलांचा वाटा आहे.

या संक्रमाणामुळे आफ्रिकेतील आरोग्य धोरणाचे लक्ष्याचे केंद्र बदलावे लागणार आहे. याकरिता कुठले आडथळे आव्हानात्मक ठरतील ते समजावे लागतील.

आफ्रिकेत हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या रोगांचे ओझे

हृदय आणि रक्तवाहिन्यांचे रोग जगभरात आजाराची आणि मृत्यूची महत्त्वाची कारणे आहेत. परंतु काही श्रीमंत देशांत हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या रोगांपासून होणारे मृत्यू आता घटू लागले आहेत. आफ्रिकेत मात्र गेल्या ३० वर्षांत हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या रोगांचे ओझे ५०% वाढलेले आहे. याकरिता हृदयरोगाच्या धोक्याच्या पूर्वप्रकृती वाढण्याबरोबर लोकसंख्येची वाढ आणि वयोमानाची वाढही कारणीभूत आहे. हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या रोगांमुळे होणाऱ्या मृत्यूंची संख्या सहारा वाळवंटाच्या दक्षिणेच्या आफ्रिकेत सर्वत्रच वाढत आहे, पण त्यातही पश्चिम आणि पूर्व भागांत ही वाढ अधिकच गतिमान आहे – आकृती १ बघावी.

आकृती १ : वय वर्षे ७०पेक्षा कमी वयात हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या रोगांमुळे होणाऱ्या मृत्युंची संख्या (१९९०-२०१९); सहाराच्या दक्षिणेच्या आफ्रिकेत सर्वत्र (क), पश्चिम (ख), पूर्व (ग), मध्य (घ), आणि दक्षिण (ङ) विभागांत. Institute for Health Metrics And Evalationsकडून आकडेवारी.

लोकसंख्या वाढत आहे आणि सरासरी वयोमान वाढत आहे, त्यातून उत्पन्न होणारा धोका सरासरी रक्तदाब कमी करून घटवता यावा; आणि ही उपलब्धी गरीब देशांना अधिक असेल. सहाराच्या दक्षिणेच्या आफ्रिकेत हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या रोगांमुळे होणाऱ्या आजारांची आणि मृत्यूंची प्रमुख कारणे श्रीमंत देशांपेक्षा बरीच वेगळी आहेत. जगभरात म्हणावे, तर ऑक्सिजनचा तुटवडा करणारे हृद्रोग यांपैकी मोठा वाटा (साधारणपणे ५०%) घेतात, पण आफ्रिकेच्या इतिहासात लकवा^१ (विशेषकरून अती रक्तदाबामुळे होणारा लकवा) हे प्रमुख कारण असे. तरी आता आफ्रिकेतही ऑक्सिजनचा तुटवडा करणारे हृद्रोग महत्त्वाचे होऊ लागले आहेत, काही अंदाजांनुसार आता ते प्रमुख कारण झाले आहे. हृन्निष्फलतेची^२ (heart failureची) प्रमुख कारणे अती रक्तदाब, संसर्गजन्य संधीवातासह होणारा हृद्रोग (rheumatic heart disease) आणि हृदयस्नायुबाधा (cardiomyopathies) होत.

आफ्रिकेतील जनसर्वेक्षणांत हृच्चयापचयाच्या (cardiometabolic) धोकाजनक प्रकृती मोठ्या प्रमाणात आढळतात, त्यांच्यावरून गणिती अंदाज केल्यास पुरुषांमध्ये तरी पुढच्या दहा वर्षांत हृदयविकाराचा झटका३ येण्याची सांभावनीयता १२.५-१५.३% आहे. या धोकाजनक प्रकृतींमध्ये अती रक्तदाब, मधुमेह आणि लठ्ठपणा सहाराच्या दक्षिणेच्या आफ्रिकेत प्रमुख आहेत. वजन वरकरणी योग्य असून पोट फुगीर असणे ही प्रकृती वजन अधिक असून पोट सपाट असण्यापेक्षा विशेष काळजीजनक आहे : याने हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या रोगांचा धोका अधिक वाढतो. आफ्रिका अजूनही संसर्गजन्य संधीवातासह होणारा हृद्रोग आणि हृदयांतर्गत व्रणरोग (endomyocardial fibrosis) यांच्याशी झुंजत आहेच; यांचे प्रमाण कमी होत असले तरी आफ्रिकेच्या काही भागांत अजूनही लक्षणीय आहे.

हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या रोगांमुळे होणाऱ्या मृत्यूंपैकी अर्ध्याहून अधिक अकाली, म्हणजे ३०-७० वर्षे वयादरम्यान होतात. सर्वाधिक काम करण्याच्या वयात होणारे हे पंगुत्व, ही वाया गेलेली वर्षे कुटुंब, समाज, देश, या सर्व स्तरांवरच्या अर्थकारणावर दुष्परिणाम करते. आफ्रिकेत आरोग्यावर खर्च अजून कमीच आहे (२०१६ साली सरासरी दर डोई $१०३) आणि जो किमान मानला जातो त्या $४४ दर डोई स्तरापेक्षाही काही देशांत कमी आहे. बहुतेक देशांत आरोग्यविमा सार्वत्रिक नाही, त्यामुळे मोठ्या प्रमाणात वैयक्तिक खर्च करणे गरजेचे होते, त्यातून दारिद्र्य येते, आरोग्यसेवा मिळवण्यात असमानता येते.

आफ्रिकेत हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या रोगांचा धोका वाढवणाऱ्या पूर्वप्रकृती

सहाराच्या दक्षिणेच्या आफ्रिकेत गेल्या दशकात हृदय आणि रक्तवाहिन्यांचे रोग वाढण्याचे कारण धोका वाढवणाऱ्या पूर्वप्रकृतींतली वाढ होय, आणि त्या वाढण्यात भरधाव शहरीकरणाचे कारण मोठे आहे. जगभरात म्हणावे, तर हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या रोगांचा धोका वाढवणाऱ्या चार पूर्वप्रकृती अर्ध्याअधिक ओझ्याच्या वाटेकरी आहेत : अती रक्तदाब, उंचीच्या प्रमाणापेक्षा अधिक वजन (अती वजन निर्देशांक BMI), रक्तात साखरेचे अधिक प्रमाण आणि तंबाखू सेवन. आकृती २ सहाराच्या दक्षिणेच्या आफ्रिकेत आणि त्याअंतर्गत चार क्षेत्रांतले हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या रोगांचे ओझे दाखवते, आणि धोका वाढवणाऱ्या कुठल्या पूर्वप्रकृती त्यात किती योगदान करतात, तेही दाखवते. धोका वाढवणाऱ्या पूर्वप्रकृती ऑक्सिजनचा तुटवडा करणारे हृद्रोग, लकवा, आणि अती रक्तदाबमुळे होणाऱ्या हृद्रोगांना सर्वांत अधिक योगदान देतात, आणि त्या पूर्वप्रकृतींपैकी अती रक्तदाबाचे योगदान सर्वाधिक आहे.

- आफ्रिकेतील वेगवेगळ्या देशांत अती रक्तदाबाचा प्रादुर्भाव १५-७०% इतका आहे. त्यातल्या त्यात अधिक प्रादुर्भाव उत्तर आफ्रिकेत आणि दक्षिण आफ्रिकेत आहे. सर्व मिळून सरासरी घेतल्यास प्रादुर्भाव २७% आहे, पैकी १८% उपचार घेत आहेत, पैकी केवळ ७% लोकांचा रक्तदाब नियंत्रित आहे.

- मधुमेहामुळे येणाऱ्या पंगुत्वाचे प्रमाण १९९० ते २०१७ दरम्यान १२६% वाढले आहे. पण मधुमेहाकरिता चाचणी करायचे प्रमाण कमी आहे, त्यामुळे ५०-६०% मधुमेह रुग्णांचे अजून निदान झालेले नाही.

- अती वजनाचा प्रादुर्भाव वेगवेगळ्या देशांत १३.६-३१% आहे. इजिप्त, लिबिया या उत्तर आफ्रिकी देशांत आणि दक्षिणेकडील नामिबिया, दक्षिण आफ्रिका देशांत अती वजनाचा प्रादुर्भाव त्यातल्या त्यात अधिक आहे, सहाराच्या दक्षिणेच्या देशांपैकी इथियोपिया-एरिट्रिया या देशांत त्यातल्या त्यात कमी आहे. सर्वत्रच ग्रामीण भागांपेक्षा शहरी भागांत अती वजनाचा प्रादुर्भाव अधिक आहे.

- आफ्रिकेत धूम्रपानाचा प्रादुर्भाव जगातील अन्य भागांपेक्षा कमी असला (१८.५%) तरी आता वाढत आहे. कमी प्रादुर्भावाचा आभास काही देशांमधील आकडेवारीच्या कमतरतेमुळेही असू शकेल, ही शक्यता लक्षात ठेवली पाहिजे. अनेक देश तंबाखूच्या वापरावर काबू करणारे कायदे करीत आहेत, परंतु सरासरी बघता आफ्रिकेत तंबाखूवरच्या कराचा दर जगातल्या अन्य भागांपेक्षा कमी आहे.

आकृती २: चयापचयाच्या धोकादायक प्रकृती आणि हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या रोगांत त्यांचा हातभार, सहाराच्या दक्षिणेच्या आफ्रिकेतली चार क्षेत्रे : मध्य (क), पूर्व (ख), पश्चिम (ग), आणि दक्षिण (घ). सर्व धोकाजनक प्रकृती मुख्यत्वाने ज्या तीन रोगांचा धोका वाढवतात, ते ऑक्सिजनचा तुटवडा करणारे हृदयरोग, लकवा आणि अती रक्तदाबामुळे होणारे हृद्रोग होत, ते तीन रंग प्रत्येक चौकोनात ठळक दिसत आहेत.

आफ्रिकेतल्या हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या रोगांचा आढावा

हृन्निष्फलता : आफ्रिकेत हृदयविकारासाठी इस्पितळात भरती होण्याचे प्रमुख कारण म्हणजे हृन्निष्फलता. हृदयाचे रक्ताभिसारणाचे कार्य कमी पडणे, म्हणजे हृन्निष्फलतेची कारणे अनेकविध असतात – अनेक भिन्न रोगप्रक्रियांची अंतस्थिती हृन्निष्फलता असते. परंतु श्रीमंत देशांत आणि विकसनशील देशांत हृन्निष्फलतेच्या कारणांची क्रमवारी वेगवेगळी असते. श्रीमंत देशांत हृदय-धमनी-रोगाचा विकोप बहुतेक करून हृन्निष्फलतेला कारणीभूत होतो, मात्र सहाराच्या दक्षिणेच्या आफ्रिकेत अती रक्तदाबामुळे होणारा हृद्रोग आणि संधिवात-हृद्रोग ही कारणे प्राथमिक आहेत. अती रक्तदाबामुळे होणारा हृद्रोग हा आजही प्रथम कारण राहिला असला, तरी आता ऑक्सिजनचा तुटवडा करणारे हृद्रोग संधिवात-हृद्रोगाच्या पुढे गेले आहेत (आकृती ३ बघावी). ऑक्सिजनचा तुटवडा करणाऱ्या हृद्रोगांचे निदान पूर्वी नीट होत नसेल, ही आकडेवारीतली त्रुटी असण्याची शक्यता लक्षात ठेवायला पाहिजे. जगातल्या अन्य भागांपेक्षा हृन्निष्फलतेची संसर्गजन्य कारणे, उदा. क्षयरोग, ही अजून आफ्रिकेत लक्ष देण्याइतपत आढळतात. जगात अन्यत्र असतात, त्यापेक्षा आफ्रिकेत हृन्निष्फलतेचे रुग्ण कमी वयस्कर असतात, तरी इस्पितळात येईस्तोवर सरासरी रुग्णाचा रोग जगात अन्यत्र असतो त्यापेक्षा विकोपाला गेलेला असतो.

आकृती ३ - आफ्रिकेत हृन्निष्फलतेच्या कारणांचा कालक्रम; दोन वेगळ्या काळांतली, आणि एक दीर्घकालीन सरासरी अभ्यासप्रकल्पातली आकडेवारी.

धमनीविलेपनामुळे (atherosclerosis) होणारे हृदय आणि रक्तवाहिन्यांचे रोग : सहाराच्या दक्षिणेच्या आफ्रिकेत १९९० ते २०१७ काळात धमनीविलेपनामुळे होणाऱ्या हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या रोगांचे समाजावरचे ओझे, म्हणजे पंगुत्वाचा हिशोब करत वाया गेलेली आयुष्याची वर्षे मोजलेले ओझे, १५४% वाढले आहे, असे गणित जागतिक रोग ओझे (Global Burden of Disease) संघटनेने केले आहे. आकडेवारीच्या कमतरतेमुळे हा आकडा मोघम असू शकेल, ही शक्यता लक्षात ठेवायला हवी.

- हृदय-धमनी-रोग : हे गेल्या तीस वर्षांत खूप वाढले आहेत. जगत अन्यत्र असतात, त्यापेक्षा आफ्रिकेतले रुग्ण कमी वयस्कर असतात. निदान होण्यात उशीर होणे, औषधांचा वा उपचारांचा तुटवडा किंवा ते न परवडणे, यामुळे रोग झाल्यावर मृत्यूंचे प्रमाण अधिक असते.

- लकवा : जगात लकव्यामुळे होणाऱ्या मृत्यूंचे प्रमाण गेली वीस वर्षे घटत आहे, पण ही घट आफ्रिकेत दिसत नाही. वरीलप्रमाणेच रुग्ण कमी वयस्कर असूनही निदान होण्यात उशीर होणे, औषधांचा वा उपचारांचा तुटवडा किंवा ते न परवडणे, यामुळे रोग झाल्यावर मृत्यूंचे प्रमाण अधिक असते.

एचआयव्ही आणि हृदय आणि रक्तवाहिन्यांचे रोग : सहाराच्या दक्षिणेच्या आफ्रिकेत एचआयव्ही/एड्स रोगाचे ओझे जगात सर्वाधिक आहे. परंतु गेल्या काही दशकांत एचआयव्ही रोगाचा उपचार खूप सुधारला आहे, अकालमृत्यू कमी झाले आहेत. जुनाट झालेला एचआयव्ही रोग हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या रोगांचा प्रादुर्भाव वाढवतो. म्हणून आता एचआयव्ही तसेच हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या रोगांचे नियंत्रण एकत्र सुसूत्र करण्याची आवश्यकता आहे.

हृदयाचे स्नायू दुर्बल होण्याचे रोग (cardiomyopathies) : आफ्रिकेत हृन्निष्फलतेचे हे एक ज्ञात कारण आहे, परंतु याबाबत संशोधन आणि आकडेवारीची अधिकाधिक आवश्यकता आहे.

संधिवात-ज्वर आणि हृद्रोग : हा संसर्गजन्य रोग क्रमवारीत खाली जात असला, तरी अजूनही महत्त्वाचा आहे.

हृदयाच्या विकृत लयीचे रोग (arrhythmia) : सहाराच्या दक्षिणेच्या आफ्रिकेत यांचा प्रादुर्भाव कमी दिसतो, तो आकडेवारीच्या कमतरतेमुळे आहे, असे अभ्यासातून दिसते.

आफ्रिकेतील विशेष हृद्रोग, हृदयांतर्गत व्रणरोग : हा रोग जगात अन्यत्र नगण्य प्रमाणात आढळतो, त्यामुळे आफ्रिकेतल्या या विशेष हृद्रोगावर फारच कमी संशोधन झालेले आहे. अनेक वेगवेगळ्या संसर्गजन्य रोगांचा विकोप हे याचे कारण असू शकते. आफ्रिकेच्या आर्थिक प्रगतीमुळे हा रोग कमी होऊ लागला आहे.

गरोदरपणा आणि हृद्रोग : हृद्रोगाचा आधीच प्रादुर्भाव असल्यास गरोदरपणा आल्यास माता-बालक दोघांच्या जीवाला धोका असतो. आफ्रिकेत गरोदरपणाच्या आरोग्यसेवा आणि हृदयाच्या आरोग्यसेवांचा समन्वय साधणे आवश्यक आहे.

जन्मजात हृद्रोग (congenital heart disease) : आफ्रिकेत जन्मजात हृद्रोगांचा प्रादुर्भाव जगात अन्यत्र असतो, त्यापेक्षा कमी आहे. हे आकडेवारी उपलब्ध नसण्यामुळे असायची शक्यता आहे. ज्या बालकांना जन्मजात हृद्रोग असतो, त्यांच्यात प्रगत उपचारांच्या अभावामुळे मृत्यूंचे प्रमाण फार असते.

आफ्रिकेची २०३०पर्यंत हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या रोगांचे नियंत्रण करायची संभवनीय प्रगती

सन २०१५मध्ये संयुक्त राष्ट्रसंघाने उद्दिष्ट ठरवले की २०३०पर्यंत हृदय-नसांच्या रोगांमुळे होणाऱ्या अकालमृत्यूंची संख्या ३३%ने घटवावी. आफ्रिकेतल्या देशांतली सध्याची धोरणे चालू राहिली तर या उद्दिष्टाच्या दिशेने कितपत वाटचाल होईल? याबाबत क्षेत्रनिहाय आणि देशनिहाय अंदाज आकृती ४मध्ये बघावा. बहुतेक देशांमध्ये मृत्यूंचे प्रमाण घटवण्यात प्रगती होईल, पण उद्दिष्टाच्या मानाने पुरेशी होणार नाही. काबो वेर्दि आणि एरिट्रिया या देशांत दर घटण्याऐवजी काहीसा वाढेल. कोमोरोस आणि विषुववृत्तीय गिने या देशांत फारसा बदल होणार नाही. उद्दिष्टाशी सुसंगत प्रगती केवळ दक्षिण आफ्रिका आणि आल्जेरिया या देशांची होईल.

तर आफ्रिका खंडात उद्दिष्ट साधण्याकरीता काय त्रुटी वा अडथळे आहेत, आणि कुठली धोरणे प्राथमिकतेने राबवावी, हे विचार करण्यालायक आहे.

आकृती ४: यथास्थित धोरणांनी २०१५ ते २०३० काळात ३०-७० वयोमानाच्या लोकांत हृद्रोगापासून होणाऱ्या अकालमृत्यूंच्या प्रमाणांतले बदल. आफ्रिकेतील ५ क्षेत्रे आणि देशनिहाय अंदाज

आफ्रिकेत हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या आरोग्याकरिता त्रुटी

*. संशोधनाची आणि उच्च दर्जाची आकडेवारी जमवणाऱ्या यंत्रणेची उणीव आहे. धोरणे योजण्यासाठी आणि योजलेल्या धोरणांचे परीक्षण करण्यासाठी ही आवश्यक असते.
*. लोकसंख्येच्या मानाने डॉक्टरांची संख्या कमी आहे, आणि विशेषज्ञ-तज्ज्ञांबाबत ही उणीव फारच अधिक आहे. वैद्यकीय महाविद्यालयांचा अपुरा दर्जा आणि डॉक्टरांचे परदेशगमन याबाबत कारणीभूत आहेत.
*. हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या रोगांकरिता आरोग्यसेवा सामान्य आवाक्यात नाहीत, त्याची काही करणे येणेप्रमाणे
- बहुतेक देशांच्या अर्थसंकल्पांत अपुरी तरतूद
- सार्वत्रिक आरोग्यविम्याचा अभाव
- हृदय आणि रक्तवाहिन्यांचे रोग टाळण्याकरिता आणि रोगाच्या उपचाराकरिता दीर्घकाळसाठी लागणारी औषधे परवडण्यासारखी नसणे.
- हृदय आणि रक्तवाहिन्यांचे चित्रण आणि शस्त्रक्रियेच्या सोयी अपुऱ्या असणे.
*. शिक्षणाची, विशेषकरून आरोग्यविषयक ज्ञानाची पातळी कमी असणे. यामुळे रोग फार विकोपाला गेल्यावर रुग्ण उपचारासाठी जातात.
*. सरकारे किफायतशीर सामाजिक स्वास्थ्याची धोरणे राबवण्यात कमी पडतात.

प्रगतीकरिता कळीची प्रमुख धोरणे

*. रोगप्रतिबंधाची किफायतशीर धोरणे राबवावीत, त्यात तंबाखूवर नियंत्रण, साखरेवर आणि प्रक्रिया केलेल्या तयार पदार्थांवर कर, यांसारखी धोरणे आहेत. याकरिता देशांतर्गत तज्ज्ञांकडून पुढाकार हवा.
*. अती रक्तदाबाचा प्रतिबंध करण्याची धोरणे राबवावीत, जनसामान्यांत चाचणी मोजमाप करून रुग्ण लवकर ओळखावेत, त्यांचा उपचार व्हावा.
*. आरोग्याबाबत उच्च दर्जाची आकडेवारी जमवणाऱ्या यंत्रणा स्थापाव्यात, ती आकडेवारी प्रसिद्ध व्हावी.
*. वैद्यकीय आणि आरोग्यविषयक प्रशिक्षणाच्या सोयी वाढवाव्यात.
*. हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या आरोग्याकरिता आणि उपचाराकरिता सोयी सहजप्राप्य कराव्यात :
- सार्वत्रिक आरोग्यविम्याची सोय, अर्थसंकल्पात पुरेशी तरतूद असावी.
- प्राथमिक प्रतिबंध, आरोग्यविषयक सल्ला, वगैरे, कामे सहायक संस्थांकडे द्यावीत, आवश्यकता भासल्यास आरोग्य विशेषज्ञ-तज्ज्ञांशी संपर्क साधायचे मार्ग असावेत.
- हृदय आणि रक्तवाहिन्यांच्या आरोग्याकरिता आणि उपचाराकरिता उच्च दर्जाच्या पायाभूत सुविधांमध्ये गुंतवणूक करावी.
- वैद्यकीय आणि आरोग्य कर्मचाऱ्यांना उत्तम प्रशिक्षणाची संधी हवी, आणि मायदेशात राहाण्याकरिता आर्थिक वा अन्य प्रोत्साहन असावे.

तळटिपा :

^१. लकव्याला इंग्लिशमध्ये stroke म्हणतात. यात मुख्यतः दोन (किंवा तीन) प्रकारचे रक्तवाहिन्या-संबंधित विकार येतात – रक्तस्राव, रक्ताची गुठळी तयार होणे, किंवा इतरत्र तयार झालेली रक्ताची गुठळी मेंदूतल्या रक्तवाहिन्यांमध्ये अडकणे. गुठळी तयार झाल्यास मेंदूला होणारा रक्तपुरवठा कमी होतो.

². हृनिष्फलतेला इंग्लिशमध्ये heart failure म्हणतात. या परिस्थितीत हृदयाचे स्नायू रक्त अभिसरणाकरिता ढकलण्यात पुरेसे कार्यक्षम नसतात. यामुळे रक्त जिथून हृदयाकडे येत असते, तिथे साचते - फुप्फुसात साचले, तर श्वासोच्छ्वास कठिण होतो, दम लागतो. उर्वरित शरीरात रक्त साचले, तर यकृत, पाय, वगैरे, अवयव सुजतात. शिवाय हृदय ज्या ठिकाणी रक्त पोचवत असते, तिथे जरूरीइतका प्राणवायू पोचत नाही. व्यायाम, किंवा रोजव्यवहारातील कामे करण्यासाठीही बळ कमी पडू शकते. हृदयाच्या अनेक वेगवेगळ्या रोगांची अंतिम स्थिती हृनिष्फलता असते. कार्यक्षम हृदय कोणत्या का कारणाने निष्फल होण्याची प्रक्रिया क्वचित काही दिवसांत घडू शकते, तरी सामान्यतः अनेक वर्षांत विकोपाला जाते, तडकाफडकी होत नाही.

³ . हृदयविकाराच्या झटक्याला इंग्लिशमध्ये heart attack म्हणतात. यात हृदयाच्या काही भागाला होणारा रक्तपुरवठा अचानक कमी होतो. कमी रक्तपुरवठा झालेला भाग अशक्त होऊन रक्त पंप करण्याचं काम कमी करतो; मात्र सर्वसाधारणपणे हे त्यानंतर होणाऱ्या मृत्युचं कारण नसतं. हृदयाचे सर्व भाग एकतानतेनं (synchronous) काम करण्यासाठी ज्या विद्युतलहरी हृदयातून पसरतात, त्या लहरी ह्या इजा झालेल्या भागातून संक्रमण करत नाहीत, पलीकडच्या इजा न झालेल्या भागांतही फुटीररीत्या पसरतात – असे नेहमीच नव्हे तरी पुष्कळदा होते. ज्या रुग्णांच्या विद्युतलहरी फुटीर होत नाहीत, त्यांचे हृदय पुरेसे कार्य करते, जीव शाबूत राहतो, पण दीर्घ पल्ल्याचा हृदयरोग त्रास देऊ शकतो. मात्र विद्युतलहरी फुटीर झाल्या, तर हृदयाच्या वेगवेगळ्या भागांची एकतानता जाते आणि वेगवेगळे भाग, म्हणजे रक्तपुरवठा शाबूत असलेले भागही, आपापल्या बेताल पद्धतीने धडधडतात. हृदय एकसंध पिळणारा पंप राहत नाही, स्नायूंचा एकेक धागा वेगवेगळा वळवळतोच म्हणावे, रक्ताभिसरण ठप्प होते. शरीराच्या भागांना आणि मेंदूला रक्त मिळत नाही, आणि रुग्ण तडकाफडकी, काही मिनिटांत मरू शकतो. मेंदूला सतत रक्तपुरवठा असावाच लागतो. म्हणून छातीवर दर काही सेकंदांनी दाब देण्याचा फायदा होतो. बाहेरून मोठा विद्युतधक्का देऊनही हृदय पूर्ववत सुरू झाले नाही तरीही मेंदूला रक्त मिळत राहते. विद्युतधक्का देणारे डिफिब्रिलेटर यंत्र वापरून रुग्णांना मदत मिळेस्तोवर ते जिवंत राहू शकतात.