महाभारत आणि रामायणकालीन समाज

सुधीर भिडे

मागील भाग इथे.

विषयाची मांडणी
वर्ण
स्त्रियांची स्थिती
नियोग
कुटुंब
राजकीय संस्था
धर्म
शेती प्रधान अर्थव्यवस्था
जुगार
गुलामी
युद्धे
---
या दोन महाकाव्यांतील कथेचा काल उपनिषदकालानंतर आणि बुद्धापर्यंत यामधला असावा. त्या काव्यांची रचना बुद्धानंतर पुराणकालापर्यंत असावी. दोन्ही गोष्टींतून समाजाचे वेगळे चित्र पुढे येते.

वर्णव्यवस्था
समाजात ब्राह्मण आणि क्षत्रिय हे दोन प्रमुख वर्ण दिसतात. वैश्य आणि शूद्र हे वर्ण येत नाहीत. आर्यांशिवाय या देशात राहणाऱ्या लोकांच्या काही जाती वर्णिलेल्या आहेत. राम जेव्हा वनवासाला जातात तेव्हा ते निषाद राज्यात येतात, जे आर्य नाहीत. राक्षस या जातीविषयी निराळा विचार करू. महाभारत कालानंतर चार वर्ण प्रामुख्याने अस्तित्वात आले असे दिसते. बुद्धाच्या काळात वैश्य आणि शूद्र प्रामुख्याने अस्तित्वात होते.

माधवराव चितळ्यांच्या मताप्रमाणे भारतीय कथाकारांनी मनोरंजनासाठी वानर या शब्दाचे विकृत स्वरूप उभे केले. वानर या शब्दाचा अर्थ वनावर उपजीविका करणारे. वाल्मिकीच्या रामायणात या समाजाविषयी काय माहिती मिळते? सामाजिकदृष्ट्या हा समाज प्रगत होता. या समाजात चातुर्वर्ण्य व्यवस्था नव्हती. वालीचे वर्णन शूर असे आहे, क्षत्रिय असे नाही.

वाली, कंपनी स्कूल, १९वे शतक.

मारुती स्तोत्रात ही ओळ येते - वनारी अंजनी सुता रामदुता प्रभंजना – येथे हनुमान वनात राहणार्‍या अंजनीचा मुलगा असे वर्णन आहे.
अरण्यकांडात (सर्ग ४९ ते ५६) रावण आपल्या राज्याची बढाई मारत असताना सीतेला सांगतो की मी १० कोटी राक्षस आणि २० कोटी इतर अशा लोकसंख्येचा राजा आहे. वाल्मिकी इतर लोकवस्तीला वनवासी म्हणतात, ज्यात वानर आले.

आपण ३० कोटी जनसंख्येची सत्यता थोडी बाजूस ठेवू. रामायणात बरेच आकडे असे अतिशयोक्तीचे आहेत. त्या काळच्या जनतेत दोन तृतीयांश वनवासी / आदिवासी लोक होते. आदिवासी हे भारतात ५०,००० वर्षांपूर्वी आलेले मूळचे भारतीय. मग हे एक तृतीयांश राक्षस कोण? मूळ आदिवासींनंतर भारतात इराणमधून लोक आले. ते १०,००० वर्षांपूर्वी आले. येथील लोक आणि नवे भारतीय यांनी सिंधू सरस्वती संस्कृती वसविली. सिंधू संस्कृतीच्या ऱ्हासानंतर हे लोक भारतभर पसरले. पण त्यांना राक्षस निश्चितच म्हणता येणार नाही. कारण ते लोक आर्यांपेक्षा सांस्कृतिकदृष्ट्या जास्त प्रगत होते.

राक्षस हा उल्लेख रामायण आणि महाभारत या दोन्ही महाकाव्यांत येतो. यांचे वर्णन नरमांसभक्षक असे केले जाते. ते क्रूर आणि संस्कृतिहीन असे वर्णन येते. रावण क्रूर होता पण संस्कृतिहीन नव्हता. या दोन्ही काव्यांतून सुमारे ३००० वर्षांपूर्वीच्या समाजाचे चित्र येते. या समाजात हे राक्षस कोण हा प्रश्न अनुत्तरित राहतो. का असे समजायचे की आदिवासींपैकी काही राक्षस समाजाचे होते?

स्त्रियांचे स्थान
दोन्ही गोष्टीत स्त्रिया घटनांना दिशा दाखवतात असे दिसत नाही. तसे पाहिले तर दोन्ही गोष्टीत स्त्रियांचे आयुष्य दु:खात जाते. महाभारतामध्ये स्त्रियांनी होमहवन केल्याचा उल्लेख नाही. रामायणात कौसल्येने होम केला आहे. सीतेने संध्या केली असाही उल्लेख आहे. महाभारतकालीन स्त्रिया या प्रकारची धार्मिक कृत्ये करीत नसत. वेदात स्त्रियांनी होमहवन केल्याचे उल्लेख आहेत.

दशरथ कैकेयीला 'तू विधवा होऊन राज्य कर' असे सांगतो. स्त्रियांनी राज्य करण्याची कल्पना महाभारतकाली उरली नव्हती. महाभारतात स्त्रिया युद्धावर गेल्याचे वर्णन नाही. कैकेयी युद्धावर गेल्याचे वर्णन आहे. वेदामध्येही स्त्रिया युद्धावर गेल्याचे वर्णन आहे. सतीची चाल महाभारतात दिसते. पांडू निवर्तल्यावर माद्री सती गेली. रामायणात मात्र सतीची प्रथा कोठेही दिसत नाही.

आपण पहिल्या भागात असे प्रमेय केले की महाभारतकालीन समाज रामायणाच्या आधीचा वाटतो. वरची माहिती त्या प्रमेयाच्या उलट जाते.

पुरुषांची नावे ‘या आईचा मुलगा’ अशी घेतलेली दिसतात जसे की रामायणात सौमित्र आणि महाभारतात कौन्तेय. व्यक्तीची आई निश्चित असते पित्याविषयी सांगता येत नाही. (अमेरिकेत शाळेत प्रवेशासाठी फक्त आईचे नाव लागते.)

दोन्ही गोष्टींत समाज पूर्णपणे पुरुषप्रधान होता. स्त्रियांना सामाजिक किंवा राजकीय महत्त्वाचे स्थान नव्हते.

तृतीयपंथी व्यक्तींकडे समाज इतक्या क्षुद्रपणे पाहत नसे, जी आज स्थिती आहे. शिखंडी दृपदाचा मुलगा. तो तृतीयपंथी होता आणि महारथी होता. त्याची कुचेष्टा झालेली आपण पाहत नाही. पांडवांच्या शिबिरात युद्धस्थितीचा विचार करण्यासाठी ज्या बैठका होत त्यात शिखंडी भाग घेत असे.
‘अहल्या द्रौपदी सीता तारा मंदोदरी तथा’ या पाच स्त्रिया प्रात:स्मरणीय आहेत असे सांगण्यात येते. यातील द्रौपदी सोडता इतर चार स्त्रिया रामायणातील आहेत. पतीची सेवा करणे आणि दिलेली शिक्षा भोगणे यापेक्षा जास्त काही त्यांनी केल्याचे दिसत नाही. द्रौपदी मात्र निराळी आहे.

नियोग

एखाद्या स्त्रीला वैवाहिक संबंधातून पुत्र होत नसेल तर नियोगाचा वापर केला जाई. मनुस्मृतीत याविषयी वचने आहेत. पांडव आणि कौरवांचे पिता पांडू आणि धृतराष्ट्र यांचा जन्म नियोगाने झाला आहे. पांडवांचा जन्मही नियोगाने झाला आहे.

रामायणात नियोगाचा उल्लेख नाही.

मनुस्मृती या दोन महाकाव्यांच्या आधी लिहिली गेली. मनुस्मृतीत नियोगाचे नियम सांगितले आहेत.

लग्ने आणि कुटुंब

महाभारतात कुरु घराण्यात मुलांचा जन्म कसा झाला याला काही महत्त्व दिसत नाही. सत्यवतीचा अनौरस पुत्र ज्याला तिने तिच्या लग्नाआधी जन्म दिला, तो पुढे महर्षी व्यास झाला. विदुर हा दासीचा पुत्र पण तो पांडू आणि धृतराष्ट्र यांचा भाऊ समजला गेला. व्यास आणि एका दासीपासून झालेल्या मुलाचा कुरु कुळाशी काही जैविक संबंध नाही आणि तरी त्यास आदराने वागविले गेले. पांडवांचा जन्म नियोगासारख्या क्रियेने झाला.
रामायणात लग्नसंस्थेला महत्त्व आहे. दशरथ आणि रावण यांना एकापेक्षा जास्त बायका आहेत परंतु रामाचे एकपत्नीव्रत आहे. रामाच्या भावांच्या पण एकेकच बायका आहेत. संसारात स्त्रीला समान स्तर नाही. स्त्रीचे पहिले कर्तव्य म्हणजे पतीची सेवा हे परत परत सांगितले जाते. सीता रामाला हेच सांगते आणि राम आपल्या आईला हेच सांगतो. ज्या स्त्रिया असे वागत नाहीत त्यांना स्वर्गात स्थान नाही असे सांगितले जाते.

राम आणि सीता दोघेही मद्य पित असत असे वाल्मिकी लिहितो. महाभारतकाली स्त्रिया दारू पिताना दिसत नाहीत. कृष्ण आणि अर्जुन दारू पिऊन बेभान झाल्याचे व्यास वर्णन करतात.

जर रामायण महाभारतानंतर लिहिले गेले, तर असे म्हटले पाहिजे की महाभारत काळात सामाजिक आणि कौटुंबिक नीतिमत्तेचा ऱ्हास झाला.

राजकीय व्यवस्था

लहान लहान राज्ये अरण्याने वेढलेली होती. ताकदवान राज्ये बाजूच्या राज्यांवर आधिपत्य गाजवत परंतु प्रदेश गिळंकृत करून एकछत्री साम्राज्य स्थापणे, (जे पुढे मौर्यांच्या काळात झाले), अशी कल्पना नव्हती. रामाने अश्वमेध यज्ञ केला. युधिष्ठिराने राजसूय यज्ञ केला. याचा अर्थ एवढाच होता की बाजूच्या राज्यांनी त्यांचे श्रेष्ठत्व मानले. राज्यात लहान लहान नगरपदे असत. नगरपदांचे स्वत:चे शासन असे.

राजा मंत्र्यांच्या आणि कुलगुरूच्या मताला किंमत देत असे. दशरथाने जेव्हा रामाला राज्याभिषेक करण्याचा निर्णय घेतला तेव्हा त्याने मंत्र्यांची आणि नगरजनांची सभा बोलावून त्यांचे मत घेतले.

त्या काळात राज्याचे भौगोलिकदृष्ट्या चार भाग होते. नगरे आणि त्या जवळचा भाग राष्ट्र असे ओळखला जायचा. त्याशिवाय जनपदे, अरण्ये आणि आश्रमपदे असे भाग असत. हे आश्रम म्हणजे एक मोठी वस्ती असे, तेथे शिक्षण घेण्यास आलेले विद्यार्थी आणि तपस्या करणारे ऋषी असत. आश्रमाच्या जवळ, पण बाहेर, वानप्रस्थी असत.

भरत जेव्हा रामास भेटला तेव्हा रामाने हे गृहीत धरले की भरत राजा झाला आहे. रामाने राज्य कसे चालले आहे याची विचारणा करताना भरतास साठ प्रश्न केले. राज्यशास्त्राच्या पुस्तकात याचा समावेश केला पाहिजे. त्यापैकी काही निवडक प्रश्न -

• चांगल्या लोकांशी विचारविनिमय करून राज्यव्यवहार करतोस ना?
• गुपिते फुटून सगळ्यांना माहीत होत नाहीत ना?
• चांगली कार्ये पूर्ण होत आली असताना लोकांना त्याबद्दल कळते ना? (आधीच उगीच गाजावाजा केला जात नाही)
• गुणवान शोधून त्यांच्यावर काम सोपवितोस ना?
• कारभारी अतिकठोर होऊन प्रजेला त्रास देत नाहीत ना?
• सैनिकांचे पगार वेळेवर होतात ना?
• अयोध्येचे तू नीट रक्षण करतोस ना?
• राज्यातील शेती केवळ पावसावर अवलंबून नाही ना? (तलाव, पाटबंधारे यांची नीट व्यवस्था आहे ना?)
• अयोध्येतील लोकांना स्वतः भेटतोस ना? जे कामगार आहेत त्यांना स्वतः भेटतोस ना?
• महसूल चांगला आहे ना? खर्च कमी आहे ना? (खर्च महसुलापेक्षा जास्त नाही ना?)
• गोडधोड जेवण एकटाच जेवत नाहीस ना?

धर्म
त्या काळात धर्म यज्ञांवर आधारित होता. मूर्तिपूजा नव्हती. टेलिव्हिजन मालिकांमध्ये दाखविल्याप्रमाणे देवळे नव्हती. रामायणात वर्णन केलेल्या देवता महाभारताहून निराळ्या आहेत. रामायणातील सर्व देवता ऋग्वेदकालीन आहेत – रुद्र , यम , इंद्र, मरुत, अग्नि, वसू, आदित्य, अश्विनीकुमार, वरुण – हे देव रामायणात पुजलेले दिसतात.

महाभारतात गणपती आहे. रामायणात गणपतीचा उल्लेख नाही.

अर्थव्यवस्था

शेती आणि गायींचे कळप पाळणे हे प्रमुख व्यवसाय होते. धातूची भांडी बनविण्याचे शास्त्र प्रस्थापित झाले नव्हते. मातीच्या भांड्यांचा वापर असे.
घरे विटा आणि लाकूड यांनी बनविली जात. रामायणात शरयू नदीच्या उत्तर काठावर यज्ञाच्या तयारीला सुरुवात होते. यज्ञनगरी वसवण्यात आली. या कामासाठी लाखो विटा तयार करा असे आदेश देण्यात आले.

लिहिण्याची कला
लिहिण्याच्या कलेची सुरुवात झालेली नव्हती . निरोप द्यायचा म्हणजे सेवक पाठविला जाई. बुद्धकाळानंतर लिहिण्याची कला आढळून येते. Asokan edicts (3rd century B.C.) are the earliest decipherable inscriptions, so far available in India (Antiquity of writing in India, Archaeological Survey of India)

जुगार
जुगार सामान्यपणे खेळला जाई. जुगार खेळण्याला नकार देणे म्हणजे क्षत्रिय धर्माच्या विरोधी समजले जाई. युधिष्ठिराचे जुगार खेळणे हे महाभारताच्या गोष्टीच्या मध्यभागी आहे. पांडव अज्ञातवासात विराट राजाच्या राजवाड्यात राहत असताना विराट राजा पण जुगाराचा व्यसनी दाखविला आहे.
रामायणात जुगार नाही.

गुलामगिरी
जेव्हा भीष्मांना ही जाणीव होते की दुसऱ्या दिवशीच्या युद्धात ते जायबंदी होणार आहेत तेव्हा ते त्यांच्या दोन सेवकांना गुलामगिरीतून मुक्त करतात. सेवकांना ते असे सांगत नाहीत की कामावरून त्यांना काढले आहे, किंवा उद्यापासून काम नाही. ते स्पष्टपणे त्यांना गुलामगिरीतून मुक्त केले आहे असे बोलतात.

रामायणात गुलामगिरीचा उल्लेख नाही.

युद्धशास्त्र

युद्धात वापरण्यात आलेली शस्त्रे दोन्ही महाकाव्यात एकच आहेत. धनुष्य-बाण, गदा, तलवार, भाला ही शस्त्रे वापरलेली दिसतात. मोठे योद्धे रथात उभे राहून युद्ध करतात.

तलवार, बाण, भाला आणि गदा ही शस्त्रे धातूची बनलेली होती का? याचे उत्तर अवघड आहे.

तमिळनाडू मध्ये Mayiladumparai या गावी झालेल्या उत्खननात जी लोखंडाची अवजारे आणि लोखंड बनविण्याच्या भट्टीचे अवशेष सापडले आहेत त्या अवजारांचा काल ४२०० वर्षांपूर्वीचा असावा असे कार्बन डेटिंगवरून ध्यानात आले आहे. – इंडियन एक्स्प्रेस १४/९/२३

The beginning of iron technology in the middle Ganga plain suggested on the premise of findings is that the early and mid 2nd millennium BC. (Calibrated C14 date at Dadupur, near Lucknow - 1700 BC)
Ancient Indian History and Archaeology University of Lucknow, Dr. Anil Kumar, Professor Ancient Indian History and Archaeology University of Lucknow

वरील दोन संदर्भांवरून असे म्हणता येईल की भारतात साडेतीन हजार वर्षांपूर्वी लोखंड बनविणे चालू झाले होते. एके काळी जगात सर्वोत्तम लोखंड भारतात बनत असे. भारतातून दमास्कसला लोखंड निर्यात होई, जिथे त्याचा वापर तलवारी बनविण्यासाठी होत असे. खनिजापासून लोखंड मिळविण्यासाठी लाकडी कोळशाचा वापर होई. ज्वलनाला हवा मिळण्यासाठी भात्याचा वापर होई. या सर्वांचे अवशेष उत्खननात मिळाले आहेत.

ज्या प्रकारच्या भट्ट्या वापरल्या जायच्या त्याचे चित्र खाली दिले आहे.

शस्त्रे बनविण्यासाठी जे लोखंड वापरले जाई त्यास वूत्झ स्टील असे नाव आहे. वूत्झ हा शब्द दक्षिण भारतीय भाषांपासून आला आहे.
आपण हे पाहिले की दोन्ही काव्यात ज्या समाजाचे वर्णन आहे तो समाज तीन हजार वर्षांपूर्वीचा होता. यावरून असे सांगता येईल की जर कथानकाचा काल साडेतीन हजार वर्षांपूर्वीचा नसेल तर युद्धात लोखंडाची हत्यारे वापरली गेली असतील.

ज्या काळात ही काव्ये लिहिली गेली, दुसऱ्या किंवा तिसऱ्या शतकात, त्या काळात निश्चितच लोखंड बनविण्याची कला / शास्त्र प्रगत झाले होते आणि तलवारी बनत होत्या. सातवाहनकालीन उत्खननात लोखंडाची शस्त्रे मिळाली आहेत. महाकाव्य लेखनाचा काल हा सातवाहनांचा काल होता.
महाभारत युद्धात हत्तींचा वापर केलेला दिसतो. रामायण युद्धात हत्तींचा वापर दिसत नाही. हे जरा आश्चर्याचे वाटते कारण आजही लंकेत मोठ्या प्रमाणावर हत्ती आहेत. रावणाच्या सैन्यातही हत्ती वापरलेले दिसत नाहीत .

---
(क्रमशः)