भेटीत तुष्टता मोठी!

माधुरी पुरंदरेंचं बालसाहित्य माझ्या पिढीतल्या, म्हणजे आत्ता पस्तिशी-चाळीशीत असलेल्या पालकांचं लाडकं आहे. आमची मुलं 'राधा' आणि 'यश' यांच्या गोष्टी ऐकत वाचायला शिकली. हाताच्या तळव्यावर मावणाऱ्या त्या छोट्या, चौकोनी पुस्तकांचे मला तीन संच आणावे लागले होते. कारण ती पुस्तकं इतकी वापरली जायची, की काही महिन्यांतच पानं निखळून यायची. एका पानावर एक चित्र आणि एखादीच ओळ असल्यामुळं ती पुस्तकं माझा मुलगा दीड वर्षाचा असल्यापासून ते अगदी पाच वर्षांचा होईपर्यंत वाचत होता. सुरुवातीला चित्र बघून गोष्ट ऐकली, हळूहळू गोष्ट पाठ झाली म्हणून एकटाच 'वाचू' लागला आणि नंतर शाळेत अक्षरओळख झाल्यावर खऱ्या अर्थानं स्वतंत्रपणे वाचू लागला. त्या पुस्तकांतली पात्रं आमच्या रोजच्या आयुष्याचा भाग झाली होती. राधाचे साखरनाना; मोठ्याने गाणी लावून खोलीत ढांचिक-ढांचिक नाचणारा तिचा शिदूकाका; शाळा सुटल्यानंतर थोडा वेळ यशच्या घरी येणारी त्याची मैत्रीण मुक्ता; 'सख्खे शेजारी' आणि 'पाचवी गल्ली' या पुस्तकांतली मल्याळी 'बागुली ताई' – ही सगळी पात्रं लक्षात राहिली. अजूनही कधी कपाट आवरताना पसारा विसरून पुन्हा त्यांची उजळणी होते, याचं एक कारण असं, की या सगळ्या पात्रांमध्ये वेळोवेळी, मला आणि माझ्या मुलाला स्वतःची प्रतिबिंबं दिसली. ज्याला इंग्रजीत 'व्हॅलिडेशन' म्हणतात, त्याचा अनुभव आपल्यासारख्याच भावना असणारी साहित्यातली पात्रं वाचताना मिळतो. त्यामुळे ती अधिक जवळची वाटतात. शाळा सुटल्यावर उत्साहानं मैत्रिणीला घरी घेऊन येणाऱ्या यशला, जेव्हा मैत्रिणीचेच जास्त लाड होऊ लागतात, तेव्हा राग येतो. हा राग तिचा मत्सर वाटल्यानं येतो आहे हे कळण्याइतका यशही मोठा नाही आणि त्याचा वाचकही. पण यशला जसं वाटतंय, अगदी तसंच आपल्यालाही वाटलं आहे, पण ते आपण मान्य करायचं नाहीये – या एका धाग्यानं यश आणि त्याचे छोटे वाचक जोडले जातात. त्याचबरोबर, यशची आई जशी ती परिस्थिती हाताळते, तशीच आपण हाताळायला हवी हा विचार ते पुस्तक वाचून दाखवणाऱ्या आईच्या मनात येत असतो! रोज घडणाऱ्या साध्या, घरगुती अनुभवांतून इतकी रंजक गोष्ट तयार होऊ शकते यावर विश्वास केवळ ती पुस्तकं वाचूनच बसू शकतो. मुलगा मोठा झाला, तसं आम्ही 'आमची शाळा'ची पारायणं करू लागलो. सगळ्यांनाच शाळा आवडते असं नाही. आणि आवडायलाच हवी असंही नाही. शाळा ही हळूहळू सवय होणारी एक वाईट गोष्ट आहे हे माझ्या मुलाच्या मनातलं त्याला त्या पुस्तकात दिसलं. 'लालू बोक्याच्या गोष्टी' वाचून आम्ही घरी मांजर पाळायचा एक अयशस्वी प्रयत्न करून बघितला. रात्री झोपताना कधी परग्रहावरचा 'किकिनाक' सोबतीला असायचा तर कधी बबी नावाची 'अब्दुल-गब्दुल' आणि दानशूर मेंढी असायची.

अलीकडेच, आता आपण माधुरी पुरंदरेंची पुस्तकं एकत्र वाचण्याच्या कालखंडातून बाहेर पडलो आहोत असं वाटायला लागलं तोपर्यंत त्यांचं नवीन पुस्तक हातात पडलं. 'कुमारस्वर, एक गंधर्वकथा' हे कुमार गंधर्वांचं चरित्र माधुरीताईंनी लिहिलं आहे. या वर्षी कुमार गंधर्वांची जन्मशताब्दी आहे. त्या निमित्तानं अनेक कार्यक्रम होत आहेत. हे पुस्तकही त्यांच्या स्मृतीला उजाळा देणारं आहे. पुस्तकात कुमारजींच्या आयुष्यातील काही महत्त्वाच्या प्रसंगांवर बेतलेली चंद्रमोहन कुलकर्णींनी चितारलेली अप्रतिम चित्रं आहेत. या पुस्तकाचं वैशिष्ट्य असं, की हे चरित्र लहान मुलांसाठी किंवा कुमारवयीन मुलांसाठी लिहिलेलं आहे. पहिल्यांदा हातात घेतलं तेव्हा माझ्या आठ वर्षांच्या मुलाला हे थोडं जड जाईल का असा प्रश्न मला पडला. तो काही अजून ते स्वतंत्रपणे वाचून समजून घेण्याच्या वयात नाही. तरीही, एक प्रयोग म्हणून मी त्याला पहिली काही पानं वाचून दाखवली. सुरुवातीचे काही दिवस, मी त्याला कुमार गंधर्वांची आठवण करून द्यायचे. पण लवकरच, जेवण झाल्यावर तोच मला पुस्तक वाचण्याची आठवण करू लागला. आम्ही दोघांनी मिळून हे पुस्तक साधारण एक महिन्यात संपवलं. फक्त बहात्तर पानं असूनही इतका वेळ लागण्याचं कारण असं, की हे काही व्यक्तिकेंद्री असं सरधोपट चरित्र नाही. त्याबरोबर मुलांना सांगण्यासारख्या आणि मुख्य म्हणजे ऐकवण्यासारख्या अनेक गोष्टी आहेत. शिवाय पुस्तकाचा ओघ एका प्रश्नाकडून दुसऱ्या प्रश्नाकडे जाणारा आहे. त्यामुळे पुस्तकात नसलेल्याही अनेक गोष्टींबद्दल वाचता वाचता चर्चा होते. त्यामुळे हे लहान मुलांचं किंवा मोठ्या माणसांचं पुस्तक असं वर्गीकरण करण्यापेक्षा हे 'वाचून दाखवायचं' पुस्तक असं वर्गीकरण मला जास्त सोयीचं वाटतं.

आज जे साठीच्या आत-बाहेर आहेत त्या पिढीसाठी कुमार गंधर्व हे घरातलं नाव होतं. कारण त्यांच्या पिढीचा काळ रेडिओचा होता. इच्छा असो किंवा नसो, त्या पिढीतल्या लोकांच्या कानावर कुमार गंधर्वांचं गाणं येत राहिलं. मात्र, मधल्या एका पिढीनं मनोरंजनाच्या माध्यमांमधली इतकी स्थित्यंतरं बघितली, की आमच्या संगीताबद्दलच्या आठवणी अनेक कप्प्यांमध्ये साठत गेल्या. घरात शास्त्रीय संगीताचं वातावरण नसणाऱ्या माझ्या पिढीतल्या लोकांना कुमार गंधर्व नीट माहीतही नाहीत. आमच्यापर्यंत आल्या त्या आमच्या आईबाबांच्या कुमारांबद्दलच्या आठवणी - त्यांचं त्या काळी घराघरात वाजणारं संगीत, त्यांचं आजारपण, आणि देवासला स्थायिक होणं. 'उड़ जाएगा हंस अकेला', 'ऋणानुबंधाच्या' अशी काही विशेष प्रसिद्ध गाणी सोडल्यास आमचा कुमारजींच्या संगीताशी विशेष संबंध आला नाही. आणि आजची परिस्थिती बघता असं लक्षात येतं, की संगीत ऐकण्यासाठी ढीगभर माध्यमं उपलब्ध आहेत पण ती सगळीच एकमेकांपासून तुटलेली आणि विखंडित आहेत. 'ऑल इंडिया रेडिओ' किंवा 'दूरदर्शन' ज्या पद्धतीनं एखाद्या कलाकाराला व्यासपीठ देऊ शकायचं तसं आता कुठलंच माध्यम देऊ शकत नाही. माध्यमंही व्यक्तिकेंद्री झाल्यामुळे, आई हेडफोन लावून किशोरी आमोणकर ऐकत असली, तरी मुलांना त्या कोण आहेत हे समजेलच असं नाही. आणि मुळात किशोरी आमोणकर किंवा कुमार गंधर्व आठ वर्षांच्या मुलाला आवडू शकतील हा विचारच माझ्यासारख्या काही पालकांच्या मनात येणार नाही.

'कुमारस्वर..' वाचताना, आम्हा दोघांनाही एक छोटासा प्रकल्प मिळाला. एखाद्या गायकाचं गाणं कानावर येईल तसं ऐकणं वेगळं आणि काही संदर्भ माहीत करून घेऊन ऐकणं वेगळं. पुस्तकाची सुरुवातच 'गंधर्व' म्हणजे काय हे सांगून होते. इंद्राच्या दरबारात गानकलेत प्रवीण असलेल्या पुरुषांना गंधर्व म्हणायचे आणि नृत्यकलेत प्रवीण असलेल्या स्त्रियांना अप्सरा म्हणायचे. कर्नाटकातल्या एका छोट्याशा गावातल्या, गरीब घरातल्या मुलानं गायनकला अशी काही आत्मसात केली, की अवघ्या सातव्या वर्षीच त्याला 'कुमार गंधर्व' ही उपाधी मिळाली! आपण आत्ता आहोत त्या वयात कुमारजी सभा कसे गाजवायचे, हे माझ्या मुलाला लगेच बघता आलं.

कुमारजींचे वडील त्यांना गाण्याच्या कार्यक्रमांसाठी गावोगावी घेऊन जायचे. 'माझ्या वडिलांनी माझं अस्वल करून टाकलं होतं' हे कुमारजींचं वाक्य पुस्तकात उद्धृत केलं आहे. घरापासून लांब दौऱ्यावर असताना छोट्या कुमारला आईची आठवण येत असे – हे असं एकच साधं वाक्य ऐकूनही माझ्या मुलाच्या तोंडून, 'बिचारे कुमार गंधर्व!' अशी उत्स्फूर्त प्रतिक्रिया आली. सुरुवातीला कुमारजी नावाजलेल्या गायकांची हुबेहूब नक्कल करायचे. त्याचंच लोकांना कौतुक वाटायचं. त्यांना नीट मार्ग दाखवणाऱ्या गुरूंची गरज आहे असं त्यांच्या वडिलांच्या लक्षात आलं आणि देवधर मास्तरांच्या रूपात त्यांना तसे गुरू मिळालेही. मोठं होत असतानाचा त्यांचा आत्मशोधही प्रश्नांच्या रूपात पुस्तकात मांडला आहे. स्वतःच्या गाण्याच्या शोधात निघालेल्या कुमारला,

'मी कोण आहे?’
‘मी जे करतो आहे त्याला काही अर्थ आहे का?’
‘मला जिथे जायचं आहे तिथे नेणारी ही वाट आहे का?'

असे अनेक प्रश्न पडू लागले. आपण आता कुणाचीही नक्कल करायची नाही असं त्यांनी ठरवून टाकलं.
वरवर यशस्वी वाटणाऱ्या माणसालाही आतून निराश वाटू शकतं, आणि असे प्रश्न पडू शकतात, हे लहान मुलांना सावकाश उलगडून, त्यांच्या पचनी पडेल असं सांगणं अवघड आहे. पण या गोष्टीत ते सहज जमलं आहे असं वाटत राहतं. गायक म्हणून नावारूपाला येत असतानाच कुमारजींना क्षयरोग झाला. त्यांचं गाणं काही वर्षं थांबलं. या दरम्यानच त्यांना कोरड्या हवेच्या ठिकाणी राहायचा सल्ला डॉक्टरांनी दिला. ती जागा म्हणजे मध्यप्रदेशातलं देवास नावाचं छोटंसं शहर होतं.

संगीतात श्वास का महत्त्वाचा असतो? क्षयरोग म्हणजे नेमकं काय? त्याचा गाण्यावर कसा परिणाम होईल? असा एक एक प्रश्न सोडवत गोष्ट पुढे जाते. तसं होत असताना एखाद्या लहान मुलाला जे काही विचारावं असं वाटेल त्या सगळ्या प्रश्नांची उत्तरं पुस्तकात मिळतातच. तरीही, पुस्तक वाचत असताना आम्ही श्वास, संगीत आणि क्षय या मुद्द्यांवर अनेक दिवस रेंगाळलो. काही वेळा या तीन मुद्द्यांवरची माहिती शोधायला आम्हाला पुस्तकाबाहेरही जावं लागलं. गोष्टीकडे परत येताना मात्र, गोष्टीच्या नायकाबद्दल थोडा अधिक आदर घेऊन परत आलो.

गायला बंदी असताना कुमारजी सतत गाण्याचाच विचार करत असत. या काळात त्यांनी माळवी बोलीतली काही गाणी, स्थानिक स्त्रियांकडून ऐकली आणि पुढे जेव्हा ते गाऊ लागले, तेव्हा ती बोली त्यांनी त्यांच्या बंदिशींतच रुजवली. पुस्तकात अनेक ठिकाणी या माळवी बोलीतल्या बंदिशींचं सुलेखन आहे. त्यातल्या काही यूट्यूबवर सहज सापडतात. पारंपरिक बंदिशींत ठरावीक शब्दरचना, संस्कृती असायची. कृष्णाच्या लीला, त्याच्या खोड्यांवर लटका राग व्यक्त करणाऱ्या गोपी, सासू आणि नणंदांच्या तक्रारी सांगणाऱ्या सासुरवाशिणी आणि प्रेमातुर विरहिणी – अशा प्रकारचं पद्य पारंपरिक शास्त्रीय संगीतात असायचं, अजूनही असतं. पण कुमारजींनी माळवी भाषेत रचलेल्या बंदिशी त्यांच्या रोजच्या आयुष्यातल्या, साध्या, एरवी अनुल्लेखनीय अशा घटनांवरही असायच्या. उदाहरणार्थ, खाली दिलेल्या उदाहरणात, ट्रेनच्या खिडकीतून लांबवर एक पुरातन मंदिर दिसलं असता, त्यांना जे काही सुचलं ते त्यांनी ‘श्री’ या रागात व्यक्त केलं आहे.

त्यांचा थोरला मुलगा (मुकुल) दंगा करून काम करू द्यायचा नाही तेव्हा त्याबद्दल लटकी तक्रारही त्यांनी एका बंदिशीतून केली आहे. किंवा त्यांची मुलं (मुकुल आणि कलापिनी) यांचं पतंग उडवताना झालेलं भांडणही त्यांनी बंदिशीतून व्यक्त केलं आहे. हा असा भाषेचा आणि काव्याचा वापर किती क्रांतिकारी होता हे ती बंदिश, फक्त 'राग श्री' म्हणून ऐकली असती, तर लक्षात आलं नसतं.

भारतातलं शास्त्रीय संगीत कसं असतं याबद्दलही पुस्तकात हळूहळू एक एक मुद्दा उलगडून सांगितलं आहे. स्वर म्हणजे काय? आलापी म्हणजे काय? रागांचे प्रहर, त्यांमध्ये असलेले वर्ज्य स्वर हे सगळं कथेच्या ओघातच, सोप्या भाषेत पेरलं असल्यानं मुलांना त्याबद्दल कुतूहल वाटण्याच्या शक्यता वाढतात. कुमारजींची 'भूप' रागात हळूच मध्यम आणायची प्रसिद्ध गोष्टही या पुस्तकात येते. त्यांनी रचलेल्या काही नवीन रागांबद्दलही माहिती येते. 'संजारी' या, जेव्हा दिवस अणि रात्र एकमेकांना ओलांडून जात असतात, त्या वेळेच्या, म्हणजेच कातरवेळेच्या रागाची गोष्ट सांगताना त्या वेळी उगाचच बेचैन वाटतं असा उल्लेख माधुरीताई करतात. मनाची ती अवस्था पकडणारे स्वर 'संजारी'त आहेत असं सांगतात. ती माहिती जिथे येते, त्या पानावर संधिप्रकाशात एका निष्पर्ण वृक्षाजवळून जाणाऱ्या गाडीचं चित्र आहे. ते चित्र चपखल आहे कारण त्यांना संजारी 'दिसला' तो तसाच!

(कुमारांनी गायलेला संजारी इथे ऐकता येईल.)

एखादी कलाकृती बघून, तिच्या भव्यतेनं, सौंदर्यानं अंगातली शक्ती जाऊ शकते. आपण किती अपुरे आहोत याची जाणीव अशा कलाकृती करून देतात. असा अनुभव कुमारजींना वेरूळची लेणी बघून आला आणि त्यांच्या हातून बिहाग रागात एक बंदिश घडली. आपण कधीच 'पूर्ण' होत नसतो. आपल्याला अजून सगळं समजलं नाही ही जाणीव जिवंत असेल तर कुतूहलही जिवंत राहतं. त्यातूनच पुढचा मार्ग सापडतो.

(कुमारांनी गायलेला राग बिहाग इथे ऐकता येईल.)

कुमारजींनी आयुष्यात अनेक त्रासदायक स्थित्यंतरं बघितली. जवळच्या माणसांचं मरण, शारीरिक व्याधी – तीदेखील त्यांच्या जीविकेवर घाला घालणारी. पण या सगळ्यांतूनही त्यांनी त्यांच्यातला प्रयोगशील शास्त्रज्ञ जिवंत ठेवला. त्यांच्यासाठी त्यांचं संगीत त्यांचं होतं. त्यांच्या संगीताची परंपरेशी असलेली बांधिलकी निव्वळ पाईक होण्यात नव्हती. जिथे त्यांना प्रयोग करावेसे वाटले, तिथे त्यांनी नवीन मार्ग शोधून काढला आणि कुणाची पर्वा न करता तो त्यांच्या श्रोत्यांसमोर ठेवला. वाचताना, अनेकदा हे आपणही लहानपणीच वाचायला हवं होतं असं वाटून जातं. जिज्ञासू माणसांच्या आयुष्याबद्दल वाचत असताना कला, विज्ञान, तत्त्वज्ञान एकच वाटू लागतात, तसं कुमारजींच्या आयुष्याबद्दल वाचताना होतं. कलाकार, शास्त्रज्ञ, तत्त्वज्ञ जिज्ञासेपोटी, ध्यासापोटी जसे घडतात तसेच ते त्यांच्या काळानेदेखील घडवले जात असतात. एखाद-दोन दशकांनंतर मागे वळून बघितलं तर त्या त्या दशकांतली काही क्रांती, परिवर्तनं, त्या काळाची ओळख झालेली असतात. कुमारजींचा काळ कसा होता, त्यांचे समकालीन कलाकार, शास्त्रज्ञ, तत्त्वज्ञ कोण होते, कुठे होते हे दाखवणारं एक रेखाटन पुस्तकात आहे. तंत्रज्ञानानं आणि माध्यमांनी आज घेतला आहे तसा माणसाचा ताबा घेतला नव्हता. तरीही जवळपास सर्वच क्षेत्रांमध्ये अभूतपूर्व आणि क्रांतिकारी बदल होत होते. आइनस्टाईन, पिकासो, गोदार, विजय तेंडुलकर, चार्ल्स कोरिया, बीटल्स, बेगम अख्तर, विक्रम साराभाई, दादासाहेब फाळके – असे लोक कुमारजींचे समकालीन होते. भारत नुकताच स्वतंत्र झाला होता आणि पाश्चिमात्य देशही महायुद्धांतून बाहेर पडत होते. सृजनशील, विचारी, संवेदनशील कलाकार आणि विचारवंत निर्भिडपणे व्यवस्थांचा प्रश्न विचारत होते; जुन्या पद्धती मोडून काढून सगळ्याच क्षेत्रांमध्ये नवीन प्रयोग होत होते हे त्या रेखाटनांतील नावांकडे बघून सहज लक्षात येतं.

आता इतकं सगळं लिहून, शेवटी या पुस्तकातून मुलं काय शिकतील यावर एक परिच्छेद लिहून मी पुस्तकाची मजा घालवणार नाही. पण कर्नाटकातल्या, सुळेभावी नावाच्या एका छोट्याशा गावातून सुरु होणारी, एका छोट्या मुलाची गोष्ट आधी 'आपल्यासारखाच कुणी आहे' म्हणून खिळवून ठेवते आणि नंतर अनेक गोष्टींबद्दल विचार करायला लावते. एक मात्र नक्की – मुलांना एखादी गोष्ट जड जाईल किंवा कसं, हे प्रत्यक्ष प्रयोग करूनच बघावं. एखादी गोष्ट, शब्द, कलाकार जुन्या काळातला आहे म्हणून तो आपल्या मुलाला समजणार नाही हे गृहीतक मुलांचं आणि पालकांचं, दोघांचंही नुकसान करणारं आहे. कारण आपलं मूल पुरातन किंवा आधुनिक नसतं. एखादी गोष्ट नीट समजली की ती त्यांच्याच काळातली होते. तसंच, काही वेळा योग्य ठिकाणी हात धरल्यानं आपल्याच मुलांबरोबर एखादा अद्भुत अनुभव घेता येतो. तसंच काहीसं हे पुस्तक वाचताना झालं. आयुष्यातल्या वेगवेगळ्या स्थित्यंतरांतले, वयांतले कुमारजी या पुस्तकांतून भेटतात. आणि मुख्य म्हणजे, साध्या आणि सोप्या भाषेतून त्यांचं संगीतही आपल्याला 'भेटतं' याचंच समाधान.
---
कुमारस्वर, एक गंधर्वकथा
लेखिका : माधुरी पुरंदरे
चित्रे : चंद्रमोहन कुलकर्णी
ज्योत्स्ना प्रकाशन
प्रथमावृत्ती : १० जून २०२३
७२ पाने
मूल्य : ३००₹