'ऋ'चा मूळ उच्चार काय?

अगदी अगदी. जमेल तेव्हा फोटोच काढून सादर करतो.

काय सांगता? अहो भाषाशास्त्राची चार पुस्तके सोडल्यास घण्टा कुण्णा कुण्णालाही हे माहिती नसतंय. आजकालची फ्याशन करणारांना हे माहितीही असेल किंवा नै याबद्दल डौट आहे.

कोल्हापुरात कोणाला 'राज़ा' म्हणताना अजून ऐकले नाही. उलट पुण्यातले लोक 'ज़े' म्हणतात (उदा. ज़े वेड मजला लागले), तिथे कोल्हापुरात सर्रास 'जे' असाच उच्चार ऐकलाय. पुण्यातले काही लोक तर इंग्रजी 'जे'लाही 'ज़े' म्हणतात!

doting over dots? ;)

पण मराठीतील अनेक संस्कृत तत्सम व तद्भव शब्दांच्या उच्चारात ज़, झ़ आणि मुळात फारसीत नसलेला च़ घुसणे (उदा. काच) ही गंमत आहे.

तेलुगुमध्ये च़ आणि ज़ आहेत हे मला तसे अलीकडेच कळाले. चार मुख्य द्राविडी भाषांमध्ये हे वर्ण असलेली तेलुगु ही एकमेव भाषा आहे. सी पी ब्राऊन या इंग्रजाने ते वर्ण वेगळे दाखवायची सोय केली. सबब प्री-पर्शियन काँट्याक्ट काळातील दंततालव्य उच्चारांबद्दल बोलायचे तर बहुधा अतिप्राचीन तेलुगु प्रभाव किंवा इण्टर्नल डिव्हेलपमेण्ट हीच कारणे असावीत. तसे अजूनेक उदा. म्हणजे 'बाङाल' भाषा. कोलकाता येथील घोटी भॉद्रोलोक लोकांच्या भाषेपेक्षा यात च़, ज़, इ. खूप वापरतात. "डोइशुन्नो रो" पेक्षा "बोइशुन्नो रो" चे प्रमाणही इथेच जास्त आहे. तिथे या वर्णांची डिव्हेलपमेंट कशी झाली हे पाहिले तर कदाचित इण्टर्नल डिव्हेलपमेण्ट हेच उत्तर यावे असे वाटते. तेच लॉजिक बहुधा इथेही लागू पडावे...

बापरे ! दंतमूलीय उच्चार संयोगाने गुरुत्व … !?! सलग एका श्वासात वाचता पण नाही आलं.

खुलासा : वरील पॉडकास्ट पाणिनीय आणि त्यापेक्षा प्राचीन संस्कृताबाबत आहे, त्यामुळे पुढील उत्तरही त्या विषयाबाबतच आहे. मराठीत "ऋ" असा कुठलाच उच्चारी स्वर नाही. प्रमाण बोलीत "र्+उ" किंवा "रु" असा उच्चार होतो (काही बोलींत "रि") त्या व्यंजन-स्वर जोडीकरिता एक चिन्ह आहे. व्यंजन-स्वर-जोडीकरिता सोयीसाठी एक चिन्ह असले, तर त्याला स्वर वा व्यंजन म्हणणे आणि गुरुत्व वगैरे मुद्दे तपासणे नि:संदर्भ आहे. (खुलासा समाप्त)

-------------
ऋकाराचा दंतमूलीय उच्चारही गुरुत्व देत नाही. त्यामुळे शंका नीट समजलेली नाही.

(जुन्या, स्वर) ऋकारात "रेफ" (गुंजन/कुजबूज/जिभेचे कंपन) होता हे निश्चित. याला इंग्रजीतून ध्वनिशास्त्र शिकणारे "r-colored vowel" म्हणतात. हे गुंजन होताना जीभ दंतमूलाजवळ आहे, मूर्धेजवळ आहे, की, पाठीमागे जिह्वामूलाजवळ आहे, हा माझ्या पॉडकास्टमधील मुद्दा आहे. दंतमूलाला स्पर्श करून स्वर थांबवला जात नाही, तर त्या ठिकाणाजवळ जाऊन गुंजन होते. स्वराला गुंजनाचा रंग दिला म्हणून काही त्यात व्यंजन, आणि आजूबाजूला संयोग (अनेक-व्यंजने-स्वराशिवाय-एकापाठोपाठ-एक करिता संस्कृत व्याकरणातली संज्ञा) होत नाही.

शिवाय मला "संयोगाने गुरुत्व" हा शब्दप्रयोगही थोडा गोंधळात टाकणारा आहे.

पाणिनीचे "संयोगे [ह्रस्वं] गुरु"सूत्र बघता
पहिले पद "संयोगे= संयोग-पुढे-असता", यातील संयोग-संज्ञेचा निर्देश स्वरांना लागूच नाही, कारण त्याच्या व्याख्यांमध्ये "संयोग"संज्ञा स्वरांना कधी लागू होऊच शकत नाही. संयोग = एकापेक्षा-अधिक-व्यंजनांचा-विना-अडथळा-समूह
आणि "गुरु" हे सूत्रातील दुसरे पद फक्त स्वरांनाच लागू होते.

त्यामुळे अशी स्थिती आहे
ह्रस्वस्वर + पुढे-अनेक-व्यंजनांचा-विना-अडथळा-समूह-हे-निमित्त
अशा स्थितीत ह्रस्वस्वर गुरु असतो.

खुद्द ऋकार गुरु होऊ शकतो :
"कृष्ण" या शब्दरूपात आपण पाणिनीची वरची व्याख्या तपासूया
क् + ऋ + ष्+ण् + अ
येथे [ष्+ण्] अनेक-व्यंजनांचा-विना-अडथळा-समूह आहे = संयोग
तो पुढे आहे, असा "ऋ" हा ह्रस्व स्वर आहे.
तर पाणिनीच्या व्याख्येनुसार "कृष्ण" या शब्दरूपात "ऋ" गुरु आहे.

"कृष्ण" मध्ये "ऋ" गुरु असल्याचे उदाहरण काशिका या व्याकरणग्रंथात पाणिनीच्या ८.२.८६ सूत्राच्या व्याख्येच्या संदर्भात दिलेले आहे. अर्थातच "ऋ"पुढे अनेक-व्यंजनांचा-विना-अडथळा-समूह नसता, असे वेगळे कुठले शब्दरूप असते (काशिकेत नव्हे, पण माझे उदाहरण, "कृत") तर त्यातील "ऋ" लघु असता, गुरु नसता.

आता छंदशास्त्रात "गुरु" म्हणायचा होता का?

तर कालिदासाच्या रघुवंशातील ही ओळ बघा :

पूर्यमाणमदृश्याग्निप्रत्युद्यातैस्तपस्विभिः । । १.४९ । ।

येथे पुढे "दृ" आदला म लघुच आहे. (पुढे मराठीतील उदाहरण वेगळे आहे, त्याच्याशी तुलना करावी.)
(त्याही पुढच्या "श्य्" मुळे खुद्द "ऋ" गुरु आहे, ही बाब अलाहिदा.)

---
(मराठीत -- हे लिहायचेच होते, तर खुलासा का केला?)
मराठीत मनाच्या श्लोकातील हे चरण बघूया :
नव्हे दृश्य अदृश्य साक्षी तयाचा।

येथे लेखी "दृ" = उच्चारी "द्रु"
म्हणून त्याच्या आदला "अ" गुरु उच्चार होतो. आणि भुजंगप्रयात नीट चालू राहाते.

मराठीत "ऋ" असा कुठला स्वतंत्र स्वर नाहीच. "रु" (काही बोलींत "रि") करिता सोयीस्कर खूण आहे, इतकेच.

नाही. तो रफार म्हणजे नेहमीच्या र चा स्वररहित उच्चार. दंतमूलीय स्थान आहे. रफार हा ऋकार नव्हे कारण उच्चार हा स्थान आणि प्रयत्न या दोहोंनी बनतो. ऋ चे जे तीन उच्चार सांगितलेत त्यापैकी एकाचे स्थान या रफाराशी जुळत असले तरी प्रयत्न वेगळा आहे. ऋकारात गुंजन अर्थात बझिंग साउंड आहे तर रफारात तसे नाही.

चार्वी, मूर्च्छा आणी मूर्ध्नी हे शब्द ऐकून आहे. हे वार्धा सारखं मूर्धा काय असतं? हां अर्धामूर्धा का?

आज बहुधा सावरकरांनी सुद्धा ह्या प्रकाराला शुद्ध आचरटपणा असेच म्हटले असते.
जुन्याला चिकटून राहणे हे त्यांना मान्य नसणारच.