एका पुरोगाम्याचं आत्मपरीक्षण

उत्तम लेखन.

आपला संवाद आपणांशी आणि संवादाचा परीघ थोडा वाढवून आपला संवाद आपल्यासारख्या लोकांशी, याचं सुंदर उदाहरण. त्याचबरोबर तो संवाद तिथेच थांबू नये याचीही काळजी घेण्याबद्दल लेख सुचवतो.

हिंदू घरांत जन्माला आलेले लोक हिंदू धर्माचीच चिकीत्सा का करतात याचंही एक उत्तर या लेखातून मिळालं. त्याबद्दल उत्पलचे आभार.

उत्तम. इथं दिल्याबद्दल धन्यवाद.

उत्पल आणि माहीतगार या दोघांचेही आभार. वाक्यावाक्याला मान डोलावली.

उत्तम लेख. नीट वाचून मग लिहीते प्रतिक्रिया (नाही प्रतिसाद. अलीकडे आपल्याच शब्दांसुद्धा भीती वाटायला लागलीय. :( )

लेख उत्तम आहे. आत्मसंवादी चिंतन आहे.
अवांतर- उत्पल ऐसीचा सदस्य आहे मग त्याने हा लेख स्वत:च का नाही टाकला? पण माहितगार यांनी टाकल्याबद्दल आभार!

लेख उत्तम आहे, तरी हिंदू घरात वाढलो म्हणून फक्त हिंदू धर्मावरच टिका करणे हे काही केल्या पचत नाही. स्वतःला पुरोगामी, विचारवंत म्हणवणार्‍यांनी मुस्लीम/इतर धर्माबद्दल सामग्री नाही असं म्हणल्यावर फक्तं एक "स्मायली" द्यावी वाटते!

मला स्वत:ला सगळ्यात जास्त विचार करायला प्रवृत्त करणारा परिच्छेद -

डावे-उजवे-मधले हे सगळे विचाराने कुठल्याही बाजूचे असले तरी ती माणसं आहेत आणि म्हणून परिवर्तनीय आहेत असं मला वाटतं. मला सोशल मीडियाची भीती वाटते ती या माध्यमामुळे आपण अधिकाधिक एकारलेले, अपरिवर्तनीय होत आहोत असं वाटतं म्हणून. आपण फार तीव्रतेने भांडतोय. सतत भांडतोय. 'आपलं चुकू शकतं' हे आपण विसरतोय का? आपण सगळे मुळात एकाच व्यवस्थेत राहतोय. तुम्ही कम्युनिस्ट असा किंवा उजवे असा, ऑफिसातला बॉस किंवा व्यावसायिक असू तर आपले क्लायंट्स हेच आपले नियंत्रक आहेत हे सत्य आहे. आपल्याला आपल्या वॉर्डमधल्या नगरसेवकाचे 'की रिझल्ट एरियाज' माहीत आहेत का? अशा वेळी आपण पंतप्रधान, आरबीआयचे गव्हर्नर यांच्या कामाविषयी बातम्या, लेख याच्या आधारे जोरात भांडू शकतो याची मला मौज वाटते.

लेखात काही वाक्ये सहज पटतील अशी आहेत.

उदा. खालील वाक्ये आवडली.

म्हणूनच मी धार्मिक नसलो तरी धर्म, श्रद्धा या गोष्टींकडे मला काळजीपूर्वक बघावं लागतं हे मला विसरून चालत नाही. धर्म, श्रद्धा या गोष्टींकडे विविध संदर्भात बघावं लागतं. श्रद्धेला संपूर्ण न नाकारता, सत्प्रवृत्त माणसांच्या श्रद्धेचा अनादर न करता माझ्यासारख्या अश्रद्ध माणसांना त्यांचं म्हणणं मांडता यायला हवं.

आता इतर काही गोष्टी.

माझ्या आसपासचे लोक हिंदू होते. आहेत. ज्या सार्वजनिक उत्सवांमुळे त्रास झाला (आवाज, गर्दी, लोकांची गैरसोय) ते प्रामुख्याने हिंदू उत्सव होते. माझ्यावर ज्यांचा प्रभाव पडला त्या गांधींना मारणारे हिंदू होते. दुसरा प्रभाव म्हणजे आंबेडकर. त्यांनी ज्या समाजातील जाती-आधारित शोषण मला दाखवलं तो हिंदू समाज होता. दाभोळकरांची हत्या झाल्यावर त्यांच्या चित्रापुढे फुली मारणारी सनातन प्रभात ही हिंदू संघटना आहे. स्टेन्स आणि त्यांची दोन लहान मुलं यांना जिवंत जाळणारा दारासिंग हा कट्टर हिंदुत्ववादी होता. कुलबर्गी यांच्या हत्येनंतर ट्वीट करणारा हिंदुत्ववादी होता.

स्टेन्स आणि त्यांच्या २ मुलांना मारणार्‍या दारासिंगला आजन्म तुरूंगवास झालेला आहे. त्याचा सर्वांनी निषेधच केलेला आहे. त्याला पाठिंबा देणारे अगदी तुरळकच सापडतील.

कुलबर्गी यांच्या हत्येनंतर ट्वीट करणारा नक्कीच विकृत विचारांचा होता. तो हिंदुत्ववादी होता असे लिहून त्याच्या आधी हिंदुत्ववादी असणार्‍यांची दोन उदाहरणे देऊन काही सिद्ध करण्याचा प्रयत्न आहे का? असे विकृत विचार असणारे सर्व धर्मात आणि निधर्म्यांमध्ये सुद्धा असतात. हे वृत्त पहा -

http://www.christianitytoday.com/ct/2001/februaryweb-only/15.0.html

T. John, a civil aviation minister in Karnataka's state government and a member of the Orthodox church, has handed in his resignation after widespread criticism and protests by Hindus angry at his interpretation.

The 69-year-old politician had described the Gujarat earthquake, the worst to hit India in 50 years, as "the punishment of God to the people for ill-treating Christians and minorities in the state."

त्यावेळी कर्नाटकात निधर्मी कॉंग्रेसचे सरकार होते. टी जॉन हा त्याच निधर्मी काँग्रेसचा होता.

दाभोळकरांची हत्या झाल्यावर त्यांच्या चित्रावर फुली मारण्याचे सनातन प्रभातचे कृत्य अत्यंत मूर्खपणाचे आणि विकृत मनोवृत्तीचे दर्शक होते. सनातनवाले सोडल्यास इतर कोणीही त्या कृत्याला पाठिंबा दिलेला नाही. परंतु सनातन या खुनामागे नाही हे तपासाअंती स्पष्ट झाले आहे. दाभोळकरांचा खून झाल्यावर काही तासातच सनातनच्या अनेक कार्यकर्त्यांची चौकशी झाली. जवळपास २ आठवडे तपास करूनही सनातनविरूद्ध काहीही सापडले नाही. किंबहुना सनातनवर संशय यावा यासाठीच खुन्यांनी जाणूनबुजून दाभोळकरांना मारले असावे (अर्थात संशय यावा असेच सनातनमधील लिखाण होते). दाभोळकरांचा खून राजकीय कारणातून झाला असावा असा माझा व्यक्तिगत अंदाज आहे. काँग्रेस-राष्ट्रवादीच्या १५ वर्षांच्या काळात राज्य सरकारने २ वेळा सनातनवर बंदी घालण्याचा प्रस्ताव अधिकृतरित्या केंद्र सरकारला पाठविला होता. त्यावेळी केंद्रात काँग्रेसचे सरकार असून देखील सबळ कारणांअभावी केंद्र सरकारने सनातनवर बंदी घालण्यास नकार दिला होता. २०१४ मध्ये देशात व महाराष्ट्रात निवडणुक होणार होती. अशावेळी दाभो़ळकरांच्या खुनामुळे आपोआपच सनातनवर संशयाची सुई येईल, त्याद्वारे सनातनवर बंदी घालण्याची मागणी रेटता येईल व निवडणुकीत सेना-भाजपला आरोपांचे धनी करून बॅकफूटवर ढकलता येईल असे तर्कशास्त्र या खुनामागे असण्याची शक्यता वाटते.

तसेच पानसरेंच्या खुनामागे हिंदुत्ववादींपेक्षा कोल्हापूरातील टोलबंदी आंदोलन हे मुख्य कारण असावे असे वाटते. २०१० मध्ये तळेगावातील सतीश शेट्टी यांचा टोलबंदी आंदोलनाच्या कारणावरूनच खून झाला होता. इथेही तसेच कारण असावे असे वाटते.

कलबुर्गींच्या खुनामागे काहीतरी वैयक्तिक कारण असावे. त्यासंदर्भात एका जोडप्याला ताब्यात घेऊन चौकशी सुरू आहे. त्याव्यतिरिक्त त्यांनी लिंगायतांसंबंधात जे वादग्रस्त लेखन केले होते (जे त्यांनी नंतर मागे घेतले) ते कारण सुद्धा असू शकते.

दंगलीचा संदर्भ मी देत नाहीये. कारण त्यात दोन्हीकडील माथेफिरू असतात. आणि गरीब हिंदू व गरीब मुस्लिम श्रीमंत हिंदू आणि श्रीमंत मुस्लिमांनी भडकावल्यामुळे मूर्खपणे एकमेकांचे गळे कापतात. दंगल हा एक वेगळाच विषय आहे. मी काही सुटे प्रसंग देतोय ज्यात दंगल वगैरे नसताना अचानकपणे हत्याकांड घडलेलं आहे.

वर उल्लेख केलेल्या कट्टर हिंदुत्ववाद्यांप्रमाणेच कट्टर मुस्लिमांनी इथे अलिकडे अशा प्रकारची हत्याकांडे केली आहेत का? माझ्या माहितीत तरी नाही. आणि जर असं काही घडलं असेल तर ते निषेधार्हच आहे.

अलिकडे म्हणजे किती अलिकडे जायला परवानगी आहे? कट्टर मुस्लिमांनी केलेली खालील हत्याकांडे अगदी चटकन आठवली.

(१) जानेवारी १९९३ - ६ हिंदू माथाडी कामगारांना स्थानिक मुस्लिमांनी भोसकून मारल्यामुळे दंगल पुन्हा सुरू झाली.
(२) जानेवारी १९९३ - राधाबाई चाळीतील एकमेव हिंदू कुटंब राहत असलेल्या खोलीला बाहेरून कडी लावून खोली पेटवून देऊन आतील ६-७ जणांना जिवंत जाळण्यात आले.
(३) मार्च १९९३ - शुक्रवारी दुपारच्या नमाजाच्या वेळी (मध्यान्हीच्या सुमारास) बहुसंख्य मुस्लिम मशिदीत असताना टाईमर लावून मुंबईत १३ ठिकाणी केलेल्या बॉम्बस्फोटात २५८ व्यक्तींचा मृत्यु झाला. त्यातील जवळपास सर्वचजण हिंदू होते. बाँबस्फोटाचा कट दाऊद इब्राहिम, याकूब मेमन, टायगर मेमन, इ. मुस्लिमांनीच रचला होता.
(४) फेब्रुवारी २००२ - अयोध्येहून परतणारे हिंदू कारसेवक असणार्‍या रेल्वेच्या बोगीला गोध्रा येथील स्थानिक मुस्लिम गटाने पेट्रोल ओतून आग लावल्यामुळे बोगीतील ६० हिंदू जिवंत जळून मृत्युमुखी पडले.
(५) २४ सप्टेंबर २००२ - गुजरातेतील अक्षरधाम मंदिरावर मुस्लिम अतिरेक्यांनी केलेल्या अतिरेकी हल्ल्यात ३३ हिंदू भाविक मरण पावले.
(६) फेब्रुवारी २०१० - पुण्यातील जर्मन बेकरीत बॉम्बस्फोट झाल्याने १७ मृत्युमुखी. बाँबस्फोटाचा प्रमुख सूत्रधार रियाझ भटकळ आणि त्याचा भाऊ.
(७) जुलै २००६ - मुंबईतील अनेक लोकल ट्रेन्समध्ये बॉम्बस्फोट होऊन तब्बल २१० नागरिक मृत्युमुखी. बॉम्बस्फोटामागे इंडियन मुजाहिदीन ही अतिरेकी संघटना.
(८) २६ नोव्हेंबर २००८ - १० पाकिस्तानी अतिरेक्यांनी मुंबईत सशस्त्र हल्ला केल्यामुळे १९० नागरिक मृत्युमुखी
(९) २९ ऑक्टोबर २००५ - इस्लामिक रिव्होल्यूशनरी फ्रंट या अतिरेकी संघटनेने दिल्लीत ३ ठिकाणी केलेल्या बॉम्बस्फोटात ६३ नागरिकांचा मृत्यु
(१०) १३ मे २००८ - जयपूरमध्ये इस्लामिक अतिरेकी संघटनांनी केलेल्या ९ बॉम्बस्फोटात ६३ जणांचा जागीच मृत्यु
(११) फेब्रुवारी १९९८ - कोईमतूरमध्ये झालेल्या वेगवेगळ्या १२ बाँबस्फोटात ६० जणांचा मृत्यु. अल उम्मा या मुस्लिम संघटनेचा यात हात होता.

कट्टर मुस्लिमांनी केलेले यातले एकही हत्याकांड आठवू नये? अर्थात हिंदू कट्टरवादी आणि मुस्लिम कट्टरवादी यांना एकाच पारड्यात तोलणार्‍यांना सोयिस्कररित्या मुस्लिमांनी केलेले एकही हत्याकांड आठवत नाही याचे अजिबात आश्चर्य वाटत नाही. त्यांना हिंदूंच्या डोळ्यातले कुसळ स्पष्ट दिसते परंतु मुस्लिमांच्या डोळ्यातले मुसळ दुर्बिण लावूनसुद्धा दिसत नाही.

गांधींचा खून झाल्यावर ब्राह्मणांची घरं जाळली गेली तेव्हा ती वाचवण्यासाठी गांधीवादी मंडळीसुद्धा गेली होती. आता समजा गोळवलकर गुरुजींची हत्या झाली असती तर आपल्याकडे काय घडलं असतं? हिंदुत्ववादी मंडळींनी 'हो, मी गोळवलकरांना मारलं' अशा नावाचं नाटक चालू दिलं असतं का? हत्या समजा मुस्लिम माणसाने केली असती तर मुसलमानांची घरं वाचवायला हिंदुत्ववादी गेले असते का?

२००२ मधील गुजरातमधील दंगलींवर आधारीत प्रामुख्याने हिंदूंना दोष देणारे अनेक चित्रपट निर्माण झाले (उदा. फिराक, परझानिया). हिंदूंना दोष देणारी Even the Crows सारखी डॉक्युमेंटरी निर्माण झाली. यांच्यावर बंदी नव्हती. दाभोळकर व पानसरेंच्या खुनानंतर 'सॉक्रेटीस ते दाभोळकर, पानसरे व्हाया तुकाराम' हे नाटक सध्या सुरू आहे. आश्चर्य म्हणजे सॉक्रेटिस, दाभोळकर, पानसरे यांच्या बरोबरीने यात संत तुकारामांचाही समावेश केलेला आहे. यावरही बंदी नाही किंवा या नाटकाविरोधात कोणीही बोललेले नाही.

१.

मला असं वाटतं की स्वतंत्र विचाराची शक्ती असेल तर वेश्येच्या पोटी जन्माला आलेला मुलगा असो की मजुराच्या पोटी जन्मलेला मुलगा असो की एखाद्या विचारवंताच्या पोटी जन्माला आलेला मुलगा असो - सगळ्यांची वाढ चांगल्या प्रकारे होऊ शकते.

ही वाक्यं वाचली, आणि मग आधीच्या परिच्छेदात आलेली वाक्यं परत वाचली, ती अशी-

माझ्यासारखा माणूस जेव्हा 'माझा' म्हणून विचार करतो तेव्हा मला 'माझा' विचार करण्याइतपत लिबर्टी आहे हे मला लक्षात ठेवावंच लागत. कारण मी जो काही विचार करतो, करू शकतो त्यात माझ्या व्यक्तिगत आयुष्यातील घडणीचा सहभाग असतो. माझ्या सामाजिक स्थानाचा सहभाग असतो. मी जर एखाद्या वेश्येच्या पोटी जन्माला आलो असतो तर मी कसा विचार केला असता?

वेश्येच्या पोटी जन्माला येणं आणि लिबरल घरात जन्माला येणं, यामुळं एकदमच वेगवेगळ्या परिस्थिती उद्भवतात, हे उत्पल यांच्या या आधीच्या वाक्यांवरून त्यांनी स्पष्ट केलंय. पण मग परत 'स्वतंत्र विचाराची शक्ती असेल तर... सगळ्यांची वाढ चांगल्या प्रकारे होऊ शकते' हे विसंगत वाटलं. 'स्वतंत्र विचाराची शक्ती' हा कच्चा माल आहे असं गृहीत धरलं तरी तो पुरेसा नाही, हे आधी स्पष्ट केलेलं असताना पुन्हा त्या शक्तीचा नि 'चांगल्या प्रकारे वाढ होण्या'चा संबंध कसा जोडता येईल, ते कळलं नाही. यातली गुंतागुंत यापेक्षा अधिक असेल असं वाटतं.

२.
मार्क्सनं धर्माला अफूची गोळी म्हणण्याच्या आधीच्या वाक्यांमध्ये धर्माला हृदयशून्य जगाचं हृदय म्हटलंय- मान्य. पण तरी त्यातला अफूची गोळीचा निष्कर्षच वरचढ ठरतो, असं वाटतं. अफूची गोळी लोक का घेत असतील, याची काही कारणं दाखवण्यापुरतंच फक्त मार्क्स 'हृदयशून्य जगाचं हृदय' वगैरे बोलतोय असं वाटतं. त्यापलीकडं या परिच्छेदातून तरी धर्माबद्दल काही अधिक खोलवर सापडत नाही, असं वाटतं. मार्क्सला मुख्य बदल अपेक्षित आहेत ते भौतिकतेत, ते झाल्यावर 'हृदय' कसं असेल असं त्याला वाटतं? अशा बदलांच्या शेवटच्या टप्प्यातही- म्हणजे साम्यवादी समाजातही जग 'हृदयशून्य' असू शकेल, हे त्याला मान्य होतं का? तसं मान्य होतं असेल, तर मग तेव्हा 'हृदय' म्हणून कोणती गोष्ट असायला हवी? या प्रश्नांची उत्तरं शोधायला हवीत, असं वाटतं. ही उत्तरं त्याच्या लिखाणात इतरत्र असतीलही, किंवा अनेक मार्क्सवाद्यांनी त्याबद्दल लिहिलं असेलच, आपल्याकडे मराठीत वारकरी संत मंडळींकडे मार्क्सवादी दृष्टीनं पाहणारी काही पुस्तकं आहेतही. पण वर उद्धृत केलेल्या त्या विशिष्ट परिच्छेदातून तरी सर्वसामान्य वाचक म्हणून असंच जाणवलं की, मार्क्स हा धर्माकडे 'अफूची गोळी' म्हणून पाहत होता.

३.
राज्यशास्त्राचे शिक्षक राहिलेले राम बापट यांनी 'भांडवलशाहीच्या बदलत्या दिशा आणि पुरोगामी जबाबदाऱ्या' या विषयावर नाशिकमधे २७ डिसेंबर १९९६मध्ये झालेल्या विचारवेध संमेलनात अध्यक्षीय व्याख्यान दिलं होतं. त्यात ते एका ठिकाणी म्हणतात:

याच व्यासपीठावर प्रा. मे. पुं. रेगे यांनी केलेल्या धर्मचिंतनाचा आधार मी येथे थोडाफार घेणार आहे.
अतीत असे तत्त्व नाहीच. विश्वात नाही. माणसात नाही. म्हणून धर्माला प्रामाण्य नाही. धर्म भ्रामक असतात. तेव्हा त्याचा उच्छेद करून इहवादाचा प्रसार करणे हे प्रबोधनाचे (एन्लायटन्मेंट) आणि आधुनिकत्वाचे लक्षण बनले. सबंध जीवनाला गुंफून घेणाऱ्या एखाद्या नियामक तत्त्वाची आता गरज नाही, असाही दावा मांडण्यात आला. अनेक मातब्बर तत्त्वज्ञ व धर्मचिंतक यांनी यापेक्षा खूपच वेगळी मांडणी केली. तरी प्रत्यक्षात विज्ञान हेच एकमेव ज्ञान (सायंटिसिस्ट) मानणारी विवेकवादी (रॅशनलिस्ट) व विज्ञानवादी (पॉझिटिव्हिस्ट) मतप्रणाली दबदबा राखून होती.
भांडवली राजकीय अर्थकारणाला ही गोष्ट पथ्यावरच पडली. एका बाजूला नास्तिक किंवा आर्थिक व्यवहारांचे क्षेत्र सोडून एरवी 'धार्मिक' अनुशासन मानणारे भांडवलशाही अभिजन प्रस्थापित धर्मसंस्थांवर भौतिक सुविधांची खैरात करीत होते व असतात; तर दुसरीकडे धर्मविहीन आधुनिकतेचा घोष करीत 'पुरोगामी' वर्तुळात मिरवीत असतात. परिणामी, बहुसंख्य धर्मभोळ्यांच्या जीवनात भांडवलयुगीन आत्मकेंद्रितता कमी होण्याची किंवा सतेज धार्मिक चिंतन व जाणिवा यामुळे सामाजिक बांधिलकी वाढण्याची जी शक्यता असते ती दिवसेंदिवस मंदावत गेली.
यातूनच मूलतत्त्ववादी राजकारणाची सुरुवात होते. सेमिटिक धर्मपरंपरा एवढेच त्याचे एकमेव कारण नाही. आज दुर्बळ व परावलंबी भांडवलशाही राष्ट्रांतील मूलतत्त्ववादाबद्दल सतत बोलणारे अमेरिकेचे राज्यकर्ते त्याचा आधुनिक काळातील उगम व माहेरघर स्वतःच्याच व्यवस्थेत आहे ही वस्तुस्थिती झाकून टाकत असतात. आत्मौपम्यदृष्टी चेतविणाऱ्या धार्मिक जाणिवांऐवजी संघटित धर्माचा सत्ताकारणाकरता पाठीराखेपणा करणे हे मत भांडवलशाही राजकीय अर्थकारणाला घडविणाऱ्या रॅशनलिस्ट संप्रदायांचेच एक कडवट फळ आहे.
याबाबतीत बहुतेक सर्व पुरोगामी चळवळींनी जी भूमिका घेतली ती वस्तुनिष्ठ पातळीवर भांडवलशाही अधिसत्ता राबवायला आजवर पोषकच ठरली. आत्मभान मिळवून देणारी प्रत्येक गोष्ट भांडवलशाह्यांना नकोच होती व असते. विनोबा म्हणत तसे यापुढे धर्म नष्ट होतील, पण आत्मज्ञान व आध्यात्मिक जीवनशोधन लागणारच आहे. साम्यवादी, समाजवादी व अन्य पुरोगाम्यांची हीच चूक डॉ. आंबेडकरांनी अचूक ओळखली. म्हणूनच त्यांच्या धम्मात 'पवित्र'पणाचे महत्त्व जाणलेले आहे.

(विचारवेध संमेलन अध्यक्षीय भाषणे, खंड १. संपादक- किशोर बेडकिहाळ. सुगावा प्रकाशन. पहिली आवृत्ती- २६ डिसेंबर २००३ पान ११९-१२०)

४. धार्मिक जाणीव आणि सत्ताकारणाकरता संघटित धर्माचा उपयोग, असा भेद बापटांनी शेवटाकडं नोंदवलेला दिसतोय. आणि त्यासंदर्भात डॉ. आंबेडकरांचं महत्त्व अधोरेखित केलंय. ते अधोरेखन महत्त्वाचं आहे, असं वाटतं.

५. लेखात उल्लेख केलेल्या एका प्रतिक्रियेत या देशात अति डावे व अति उजवे यांना कधीच जनाधार मिळाला नसल्याचं म्हटलंय. तेही कळलं नाही. शिवसेना हा पक्ष अति उजवा नाही का? मग त्याला जनाधार मिळालेला नाही का? किंवा भाजप हा नक्की कितपत उजवा आहे?

किती दिवसांनी बिनविखारी चर्चा चालू आहे. सगळ्या संबंधितांचे आभार.

लेखाचा विषय/अवाका उत्तम आहे.
सिलेक्टिव्ह निषेधाविषयी थोडंसं-
१.
प्रत्येकाच्या अनुभवाचा एक मर्यादित परीघ असतो. त्या परीघातल्या गोष्टी स्पष्टपणे जाणवतात, रूचतात किंवा जाचतात.
उदा. मी एक डावरा मनुष्य आहे. त्यामु़ळे मला कुठल्याही धार्मिक प्रसंगात "उजवा हात पुढे कर" हे ऐकावं लागतं.
ही एक अतिशय क्षुल्लक गोष्ट आहे, पण ती माझ्यासाठी वैयक्तिक बाब आहे. मला त्याचा त्रास होतो, डोक्याला शॉट. त्यामुळे मी त्याचा विरोध करतो.
आता इथे हिंदू धर्मातली ही गोष्ट मला जाचते म्हणून मी त्याचा "सिलेक्टीव्हली" विरोध करतो असं म्हणता येत नाही. जर माझा धर्म "बंबंबं" किंवा "टिंगटाँग" असता आणि त्याने मला असली चिंधीगिरी करायला लावली असती तरीही मी विरोध केलाच असता. म्हणजे जर एखाद्या मुस्लिम लोकांच्या सणात मला असलं काही ऐकवलं तर मी तिथेही त्यांना सुनावेन.
.
इथे आपण अधिकाधिक व्यापक उदाहरणंसुद्धा घेऊ शकतो. म्हणजे बायकांना पाळीच्या वेळी असणारे निर्बंध, लग्न करताना पत्रिका, जाती, वाळीत टाकणे वगैरे वगैरे.
तेव्हा मी हिंदू धर्मातल्या/संस्कृतीतल्या गोष्टींना विरोध करतो ते माझ्या वैयक्तिक अनुभवविश्वातील blocking/non blocking issues आहेत म्हणून.
तिथे दर वेळी पाहिजे तर डिस्क्लेमर टाका की "ही गोष्ट जर इस्लाम/ख्रिश्चन/शीख्/जैन/इतर धर्मात असेल तरीही मी तिचा तितकाच हिरीरीने विरोध करीन".

२.
तात्विक मतभेद.
"स्त्रियांना जाचक प्रथांना विरोध" अशी माझी भूमिका आहे. आणि मी समजा हिंदू धर्मातल्या जाचक प्रथांना विरोध करत असेन तर माझा मुस्लिम धर्मातल्या अशा प्रथांना विरोध असलाच पाहिजे. जर मी मुस्लिम प्रथेला पाठिंबा देऊन फक्त हिंदू धर्मातल्या प्रथेला विरोध केला तर ते ढोंग आहे.

लेखकानेच कबूल केल्याप्रमाणे लेख भाबडा वाटला. तरीही, असे प्रश्न पडावेत, त्याची उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न करावा आणि त्यानुसार आपले वर्तन बदलावे हा गुणही पुरोगामीच.

मुस्लिमांचा किंवा हिंदूचा विरोध करणे या पेक्षा 'इस्लामचा', 'हिंदू धर्माचा' वगैरे विरोध करावा. इथे अर्थातच रोख धर्मातील वाईट चालीरीतींवर रोख आहे. चोरी करू नये असे सगळ्यात धर्मात सांगितलेले असेल, त्यात विशेष काही नाही. त्यामुळे अशा सामान्यज्ञानाच्या प्राप्तीसाठी कोणत्याच धर्माच्या कुबड्या घेण्याची आवश्यकता भासायची गरज नाही.

कार्ल मार्क्स काय म्हणाला किंवा अजून कोण शे दीडशे वर्षांपूर्वी काय म्हणालं याला फार महत्व देण्याअगोदर शे दीडशे वर्षांपूर्वी 'विश्वाचे ज्ञान' कितपत होते यावर विचार करावा. सत्यनारायणाला जाणे आणि सत्यनारायण केला नाही तर कोप होतो असे विचार असणे यात जमिन अस्मानाचा फरक आहे. तो विवेकवाद्यांना सहज कळतो, तिथे त्रेधातिरपीट उडायचं काहीच कारण नाही. असो.

प्रतिसाद देणाऱ्या सर्वांचे आभार....

@ प्रकाश घाटपांडे - मला राजेशने लेख माझ्या आयडीवरून प्रकाशित करण्याबद्द्ल विचारलं होतं. पण मी फारसा उत्सुक नव्हतो. कारण हा लेख मुळात प्रतिक्रिया स्वरूपात किंवा प्रति़क्रियेतून सुचलेला असा होता. त्यामुळे त्याला मागचे संदर्भ होते. दुसरं एक कारण म्हणजे मी ऐसीचा सदस्य असलो तरी इथे क्वचितच येतो. मला ऑनलाइन चर्चा करणं जरा अवघड जातं. समोरासमोर बोलण्यात मी जास्त रमतो. अर्थात गेल्या काही दिवसात मी फेसबुकवर जे लिहिलं त्यावरील चर्चेत भाग घेतला आहे. पण मला आता त्यातही दमायला झालं आहे...:)...मला माहीतगार कोण हे माहीत नाही. माझ्या आयडीवरून लेख प्रकाशित करण्याऐवजी राजेशने त्याच्या आयडीवरून लेख प्रकाशित केला तर अधिक बरं होईल असं मी राजेशला सुचवलं होतं.

लेख इथे प्रकाशित झाल्याचं मला माहीत नव्हतं. काल संध्याकाळी अवधूतचा मेसेज आला तेव्हा समजलं.

@ ऋषिकेश - 'दिवाळी टू दिवाळी लिहिण्याची कारणं' असा एक छोटा लेख मी ऐसीवर लिहिला होता.

@ श्रीगुरुजी - माहितीबद्द्ल आभार...अतिरेकी हल्ले अर्थातच मला माहीत आहेत. पण मला व्यक्तिगत हल्ले तपासायचे होते. अर्थात मी माझ्या लेखात तसं अधिक स्पष्टपणे म्हणायला हवं होतं. आणि हेही खरं आहे की मुस्लिम अतिरेकी जसे योजनाबद्ध हल्ले करतात तसे हिंदू अतिरेक्यांनी केल्याचं दिसत नाही. अयोध्या, मालेगाव बॉम्बस्फोट अशी काही देशांतर्गत उदाहरणे आहेत, पण पाकिस्तानात जाऊन निरपराध लोकांना मारलेलं नाही हे खरं.

मुस्लिमांना पुरोगामी लोक झुकतं माप देतात या आरोपात तथ्य आहे हे मी म्हटलं आहेच.

@ अवधूत - स्वतंत्र विचाराबाबत मला म्हणायचं आहे ते असं की प्रत्येकाचं सामाजिक स्थान भिन्न असलं तरी स्वतंत्र विचार करून आपल्याला 'प्राप्त परिस्थितीत मी काय केलं पाहिजे' हे कळू शकतं. (ते धर्मामुळे कळतं असं मला वाटत नाही.) म्हणजे उदा. माझ्यासारख्या माणसाने माझ्या स्थानामुळे जे फायदे मला मिळतात ते ओळखून ज्यांना ते मिळत नाहीत त्यांच्याशी संवाद वाढवला पाहिजे. वेश्येच्या मुलाने आपली परिस्थिती आपल्याला कशी सुधारता येईल हा विचार केला पाहिजे. आता यात 'साध्य-साधन' यातील संघर्ष होतीलच. पण मला म्हणायचं असं आहे की स्वतंत्र विचार करत गेलो तर आपल्याला निदान आपली तरी प्रगती साधता येते.

'स्वतंत्र विचाराची शक्ती' हा कच्चा माल आहे असं गृहीत धरलं तरी तो पुरेसा नाही हे आधी स्पष्ट केलेलं असताना' असं तू लिहिलं आहेस. 'तो पुरेसा नाही' असं मला म्हणायचं नाही, तर तो माल वापरला जात नाही किंवा विकसित होत नाही असं माझं निरीक्षण आहे. मी जो विचार करतो तो विचार आणि वेश्येचा मुलगा करतो तो विचार यात फरक आहे, पण आमच्या दोघांच्याही विचारातील एकारलेपण आम्हा दोघांनाही टाळता येऊ शकतं, ते टाळावं असं मला सुचवायचं आहे.

अर्थात यातील गुंतागुंत अधिक असेल हे तुझं म्हणणं मला पूर्णपणे मान्य आहे. याबाबत सविस्तर बोलू. (आणि अहोजाहो कशाला? मी आपला तुला अरेतुरेच म्हणतो. ऑनलाइन चर्चेबाबत माझे जे गोंधळ होतात त्यातला हा एक. मला कदाचित काही संकेत कळत नसावेत किंवा मान्य होत नसावेत. आता आपण दोघं एकमेकांना चांगलं ओळखतो, भेटून गप्पा मारतो असं असताना इथे तू अहोजाहो म्हटल्याने मला एकदम दुरावल्यासारखं वाटलं…:)…)

मार्क्सच्या त्या परिच्छेदाबाबत तुझं मत मला पटलं. मला असं वाटतं की त्याने धर्माची 'गरज' अधोरेखित केली आहे. तो धर्माकडे अफूची गोळी म्हणून बघत होता, पण ही गोळी घ्यायची 'वेळ येते' असं त्याला म्हणायचं आहे असं मला वाटतं. भोवतालची परिस्थिती बदलली तर या गोळीची गरज भासणार नाही.

मार्क्सला मुख्य बदल अपेक्षित आहेत ते भौतिकतेत, ते झाल्यावर 'हृदय' कसं असेल असं त्याला वाटतं? अशा बदलांच्या शेवटच्या टप्प्यातही- म्हणजे साम्यवादी समाजातही जग 'हृदयशून्य' असू शकेल, हे त्याला मान्य होतं का? तसं मान्य होतं असेल, तर मग तेव्हा 'हृदय' म्हणून कोणती गोष्ट असायला हवी? या प्रश्नांची उत्तरं शोधायला हवीत, असं वाटतं.

हे तुझं मत करेक्ट आहे. इथे माझ्याकडून टाळी!

राम बापट यांच्या उद्धृताबद्दल आभार….विचारप्रवृत्त करणारी मांडणी.

विनोबा म्हणत तसे यापुढे धर्म नष्ट होतील, पण आत्मज्ञान व आध्यात्मिक जीवनशोधन लागणारच आहे. साम्यवादी, समाजवादी व अन्य पुरोगाम्यांची हीच चूक डॉ. आंबेडकरांनी अचूक ओळखली. म्हणूनच त्यांच्या धम्मात 'पवित्र'पणाचे महत्त्व जाणलेले आहे.

अतिशय म्हणजे अतिशय महत्त्वाचं! धर्म नष्ट झाला आणि तर्काधारित जगणं सुरू झालं की माझ्या जीवनशोधाचं काय? हा मुद्दा कळीचा आहे आणि यावर इथे सविस्तर बोलणं अवघड होईल. पण याच संदर्भात आणखी एक बाजू म्हणून स. ह. देशपांडे यांच्या 'संघातील दिवस' या लेखातील एक उतारा देतो. माझ्या ब्लॉगवरील लेखातही मी तो उद्धृत केला आहे.

शेकडो कार्यकर्त्यांनी संघासाठी आपली उमेदीची वर्षं दिली. कित्येकांनी आपलं सर्वस्व दिलं. काहीतरी करावं अशी ज्यांची तडफड होती त्यांचा भ्रमनिरास झाला, १९४६ साली अप्पा पेंडसे, वसंत गीत, मधु देवल, दि. वि. गोखले, राजा वाकणकर इत्यादी दहाबारा अस्वस्थ आत्मे एकत्र आले आणि संघात कधीही न घडलेली एक गोष्ट त्यांनी केली. ते गुरुजींना जाऊन भेटले व त्यांनी नवीन विधायक दिशेचा आग्रह धरला. गुरुजींनी नकारघंटा वाजवली.

पण संघाच्या निष्क्रीयतेवरही ज्यांची निष्ठा होती असे अनेक स्वयंसेवक संघात होते हे विसरता येत नाही. खरोखरच आपल्याला राजकारणात भाग घ्यायचा नाही, आपलं कार्य अधिक मूलभूत आहे, ते राष्ट्रीय चरित्र निर्माण करण्याचं आहे किंवा संस्कृतीसंवर्धनाचं आहे याची बालंबाल खात्री असलेले अनेक स्वयंसेवक संघात होते. आणि या आभासा खातर आपल्या संस्काराचा होम करणारे कार्यकर्तेही होते. अजूनही आहेत.

याचं स्पष्टीकरण काय? पारंपरिक भारतीय मनोवृत्तीचं प्रतिबिंबच या घटनेत पडलेलं असावं का? भारतीय मनाला 'वास्तवाची अभिरुची' नाही असं डॉक्टर सहस्त्रबुद्धे म्हणत असत. त्याचाच हा एक परिपाक आहे काय? हे म्हणणं खरं असावं. धर्म हा 'अदृष्टफल' असतो अशा परंपरेचे आपण पाईक. किंवा 'फलाशारहित' कर्म करण्याच्या. जे उद्दिष्ट मूर्त स्वरूपात दिसत नाही त्याची गूढता, रहस्यमयता आपल्याला आकृष्ट करते. ते मूर्त होऊ लागलं की त्याच्या भोवतालचं मोहक आवरण गळून पडतं. म्हणून प्रत्यक्ष वस्तुगत प्रश्नांशी झुंज घेणं हा आपला स्वभाव नाही. आपण 'प्रॉब्लेम सॉल्व्हर्स ' नाही. (संघातले दिवस आणि इतर लेख, पृ. ४२-४३)

अतिउजव्या आणि डाअतिडाव्यांच्या जनाधाराबाबत तुझ्या आणि चिंतातूर जंतूच्या दोघांच्याही मतांमध्ये काही 'टेक-अवेज' आहेत. पण एकूणच आपल्याकडे अतिडावे ते अतिउजवे या स्पेक्ट्रममध्ये कोण कुठे कधी आपापल्या जागा बदलतं काही कळत नाही! एक सरळ साधं कारण म्हणजे आपण विचारधारेकडे विचारधारा म्हणून बघतो आणि सक्रिय पक्ष किंवा पक्षाचे समर्थक विचारधारेकडे पक्षीय राजकारणाचं हत्यार म्हणून बघतात.

हे आभारप्रदर्शन झाल्यावर लिहीणं म्हणाजे वरातीमागून घोडं असण्यासारखं होतय पण आलेच आहे लिहायला तर लिहीतेच.

लेख आवडला. त्यातली प्रांजळ आणि जमिनीवर पाय ठेवून केलेली मांडणी आवडली.

या देशाच्या इतिहासाबाबत काहीही विधान करणं अशक्य आहे असं मला वाटतं. माझं इतिहासाबाबत एवढं एकच मत ठाम आहे. एकाने काही मांडलं की त्यावर दुसरा आक्षेप घेतो, दुसऱ्याने काही मांडलं की त्यावर तिसरा आक्षेप घेतो. भारताचा इतिहास हा बाकी काही नाही तरी आक्षेपांचा इतिहास आहे हे नक्की!

खरय. मुळात आपण स्वत: काही मूळ अभ्यासलेलं नसतं. कोण्या इतिहासलेखकाने किंवा अजून कोणी काही म्हटलय त्या आधारे कोण चूक कोण बरोबर, कोणी माफी मागावी वैगेरे विधानं केली जातात. त्यातही त्याचा आता प्रॅक्टीकल फायदा काय? हे मत कोणतं ना कोणतं लेबल लावून कानामागे केलं जातं. हे या देशाच्याच नाही कदाचित पूर्ण जगाच्या इतिहासाबद्द्लचं सत्य आहे. इतिहास हा एक कॅलिडोस्कोप आहे. पण तो सुटा करुन त्यातले काचतुकडे एकमेकांना जखमी करण्यासाठी वापरले जाणं हा जगभरात चालत आलेला खेळ आहे.

हिंदू धर्म सहीष्णू आहे हे बर्‍याचजणांचं लाडकं मत असतं. याचं मूळ काय? मुळात हिंदू हा एकेश्वरवादी, एकपोथीवादी धर्म नाही. इथे भारतात रहात आलेल्यांनी त्या त्या वेळी आपल्या सभोवतालच्या समाजाच्या विचारा-आचारांची संगतवार केलेली मांडणी, अस्वीकाराला स्वीकारार्ह (किंवा उलटही ) बनवण्यासाठी त्या त्या वेळी घातलेले नियम यांचं रंगीबेरंगी रुप म्हणजे हिंदू धर्म.
या धर्माला सहीष्णूतेचं स्वरुप येण्याचं कारण म्हणजे या मातीतली परस्परावलंबी समूह व्यवस्था म्हणजेच स्वावलंबी ग्रामीण व्यवस्था. जगभरात तिरस्कार झेलणारे बेने-इस्त्रायली इथे शनीवार-तेली म्हणून स्वीकारलं जाणं हे याचं एक उदाहरण. तरीही ठाम झालेल्या विचारसरणीवर आघात करण्यार्‍यांना इथे फार प्रेमाने स्वीकारलं गेलयं असं मूळीच नाही. परंतू रुढ झालेली विचारसरणी मोडून काढणं कठीण असलं तरी वेगवेगळी विचारसरणी, त्याची वेगवेगळी मांडणी या मुळे कोणत्याही विचाराला कुठेना कुठे आधार, पूर्वीचा दाखला देणं शक्य होतं. आणि व्यावहारिक दृष्या अपायकारक नसेल तर ती विचारसरणी स्वाकारली जाते; व्यावहारिक फायदे होत असतील तर रुढ होण्याच्या मार्गाला लागते.

हे वेगळेपण म्हणजे हिंदू धर्माची शक्ती आहे हे समजून न घेता हिंदू धर्माला एका विचारसरणीच्या, एका देवाच्या , एका धर्मग्रंथाच्या दावणीला बांधणं हा बर्‍याच धार्मिक लोकांचा (नकळतचा) बेत असतो. यात मी माझ्या अवतीभवतीच्याच धार्मिक लोकांबद्द्ल बोलतेय. उगाच मोठी न झेपणारी नावं न घेता माझ्या आजूबाजूला बघितलं तरी हेच दिसतं.
एखाद्याला दु:खावर उपाय सुचवायचा म्हणजे आपण करत असलेल्या पूजा-अर्चनेशी त्याला जोडून घ्यायचं. यात करणारा हे प्रामाणिकपणे शुद्ध हेतूने करत असतो पण त्यातून माणूस मूळ प्रश्न सोडवण्याच्या तयारीला न लागता त्याचें कंगोरे बोथट करत स्वत:चा बचाव करत रहातो.
उत्पल यांनी म्हटल्याप्रमाणे

आपल्या दुःखाची प्रत, त्याची जातकुळी ओळखण्याइतपत आपला मानसिक विकास व्हायला

बंधने येतात.

मी जर समाजाचा भाग असेन तर समाजविचार सोडून विचार करणं मला योग्य वाटत नाही.

हे अशक्य होत जाईल एवढा आजूबाजूचा समाज बदलत चालला आहे की काय असं वाटतं. कारण समाजाला स्वत:च्या गरजा, त्रास याचा ग्राउंड लेवलवरचा विचार नकोच आहे अफूच्या धुंदीतच पडून रहाणे सोपे आहे ते तो स्वीकारतो. मग ही अफू धर्माची असो, करमणूकीची की वेगवेगळ्या अस्मितांची.

धर्म आणि श्रद्धा या देशातल्या लोकांच्या डीएनएमध्ये आहे.

असं नसून इथे लोकांना स्वत:च्या समस्या स्वत: मेहनत घेउन सोडवण्याची सवय नाहीय. पूर्वीपासूनच नाहीय.
शिवाय आजूबाजूचा समाज म्हणजे दु:ख, असुविधांनी गांजलेलाच समाज पुरोगाम्यांच्या परिघावर असतो का? अशी शंका येण्याजोगी परिस्थिती आहे.
वेश्यावस्ती, गरीब ह्यांची दु:ख भीडण्याइतकी, त्यांच्यात जाउन काम करण्याइतकी शक्ती माझ्याकडे नसेल. पण आज ज्या साध्या गोष्टी मला जाणवतात त्यावर एकत्रित तोडगा शोधण्याचीही एनर्जी माणसाला उरु न देणार्‍या प्रत्येक गोष्टीला माझा विरोध आहे. त्यात मुख्यत्वे धर्म आहे. एखाद्याला घरगुती प्रश्नावर किंवा दु:खावर धार्मिक तोडगा सुचवा तो सहज स्वीकारला जातो पण समुपदेशकाकडे जायचं सुचवा की तुमच्या आयुष्यातली छिद्रं शोधून त्याच्या पंचनामा केला जातो. मग विचाराने पुरोगामी असलेला सामान्य माणूस ’मी माझा भला’ या विचाराने अबोल रहातो, अवती भवतीच्या धार्मिक , प्रांतीय, जातीय आरड्याओरड्यापासून स्वत:चा बचाव करत. या सामान्य पुरोगाम्यापर्यंत पोहोचता येणारं नेटवर्क थिटं पडत चाललेलं आहे. आणि वेगवेगळ्या धार्मिक कृतीं हे आयतं नेटवर्क धर्मवीरांच्या हातात आहे त्याच्या कचकून वापर केला जातो. उदा. हळदीकुंकू समारंभ, मार्गशीर्ष ई. पूजा, वैगेरे. आणि हे विका-विकत घ्या संस्कृतीला सोईचं असल्याने त्याचा प्रचंड उदो उदो केला जातो. एकेकाळी फक्त कलेसाठी असं म्हणत माझ्या घरात स्थान मिळवलेल्या संस्कारभारतीचा प्रकार मी अनुभवलेला आहे. याआडून नको असलेल्या गोष्टी कश्या संभावितपणे दूर केल्या जातात आणि हवी असलेली विचारसरणी कशी जाणीवपूर्वक पेरली जाते याचा अनुभव मी घेतलाय. पण पुरोगामी विचारसरणी पेरायला अशी कुठलीच गोष्ट मला भेटली नाही ते काम पुस्तकांनी आणि आजूबाजूचा डोळस विचार यांनीच केलं. कदाचित हे पुरोगामी चळवळीचं मागे पडण्याचं कारण असावं. म्हणून

आपल्याला वादापेक्षाही कल्पकता दाखवावी लागेल. संध्याकाळी खेळायला म्हणून मुलांना एकत्र करून संघाची शाखा भरवली जाते. ही कल्पना चांगली आहे. आपण परिवर्तनाचा विचार अशा माध्यमातून रुजवू शकतो का? खेळण्यासाठी मुलांना एकत्र करून त्यांच्यात वैज्ञानिक विचार रुजवता येतील का? आपण परिवर्तनवादी आहोत याचा आपल्याला अहंकार आहे का?

हे मला पटतयं.पण परिवर्तन या शब्दांतील सर्व शक्यता एकत्र घेउन. जो विचार माझा नाही त्याला एखादा परिवर्तनवादी विचार म्हणात असेल तर तो माणूस माझा असं म्हणत माणसं गोळा करायला लागतील.

आपण सगळे मुळात एकाच व्यवस्थेत राहतोय. तुम्ही कम्युनिस्ट असा किंवा उजवे असा, ऑफिसातला बॉस किंवा व्यावसायिक असू तर आपले क्लायंट्स हेच आपले नियंत्रक आहेत हे सत्य आहे.

हेच पुरोगामी चळवळीच्या मुळावर आलय. महत्व आलंय ते तुमच्या व्यावसायिक, आर्थिक यशाला आणि समाजमान्य चेहर्‍याला. तुमचे विचार पटले तरी ते स्वीकारताना कराव्या लागणार्‍या सव्य-अपसव्यापेक्षा पाटावर बसून मंत्र म्हणत सव्य-अपसव्य करणं जास्त सोपय. मग त्याला समाज मानतो. तुम्ही कोपर्‍यात बसता आणि ते बसणंही सहन न होणारे तुम्हाला ’पुरोगामी दहशतवादी’ असं म्हणत सुटतात. आजची अर्थ-व्यवस्था विकणार्‍याला आणि विकत घेउ शकणार्‍यांनाच आपलं म्हणते. असं विक्रीयोग्य आपल्याकडे काय आहे? मग वरचं काम किती कठीण आहे हे लक्षात येईल. पण अशक्य नाही.

आपल्याला आपल्या वॉर्डमधल्या नगरसेवकाचे 'की रिझल्ट एरियाज' माहीत आहेत का? अशा वेळी आपण पंतप्रधान, आरबीआयचे गव्हर्नर यांच्या कामाविषयी बातम्या, लेख याच्या आधारे जोरात भांडू शकतो याची मला मौज वाटते.

अगदी अगदी. सामान्य माणूस कसा विचार करतो ह्याची अनुभवलेली एक झलक. एकदा रिक्षाने जाताना कोणत्या कारणांवरुन आठवत नाही (आमच्याकडील चांद्रभूमीय रस्त्यांमुळे असेल) पण शेजारचा माणूस नगरसेवकाला प्रामाणिकपणे बोल लावत होता. शेजारची बाई म्हणाली. "हा नवीन नगरसेवक निवडून आलाय तो काही कामाचा नाही जुनी बाई होती ती बरी होती. हळदीकुंकू तरी करायची."
या अश्या सामान्यांपर्यंत पोचण्यासाठीची ठाम व्यवस्था धर्माच्या हातात आहे. कारण धर्म या लोकांमधूनच रुजलाय. ती मोडून नवी तयार करण्याचे कष्ट घेणं फार अवघड आहे. (राष्ट्र सेवादलाबद्द्ल ऐकलय पण पुढे काय? )

धर्म हा सर्व धार्मिकांनी एकत्र येण्याचा अजेंडा आहे. तसं पुरोगामी लोकं एकत्र येउ शकतील असा अजेंडा म्हणजे पर्यावरण-रक्षण असू शकतो का? आज गणेश विसर्जनासाठी स्वीकारल्या गेलेल्या कृत्रिम तलावांना विरोध होतोय. सनातनच्या साईटवर निर्माल्य वाहत्या पाण्यातच का टाकावे हे पटवून देणारा लेख वाचला होता. (भले सनातन आमची नाही असे हिंदूत्ववादी म्हणात असले तरी ते हिंदूच म्हणवून घेतात). लोकांना पटणारा, व्यावहारिक अजेंडा शोधणं आवश्यक आहे. साध्या साध्या गोष्टीतही पुरोगाम्यांचा भाबडेपणा,परिस्थितीकडे दुर्लक्ष आणि प्क्षीय राजकारणाशी जुळवून न घेता येणे हा त्यांचा खरा दोष आहे. याच भाबडेपणातून आता आत्मपरिक्षण वैगेरे शब्द ऐकू येतायत. गरज, आपलं काय चुकलं ते बघण्याची नाही तर जे योग्य आहे त्यावर भर देऊन ते पटणार्‍या आणि न पटण्यार्‍याही लोकापर्यंत पोचवण्यार्‍या माणसं शोधण्याची आणि त्यांच्या दृढ इच्छाशक्तीची आहे. इतरांच्या व्यासपीठावर जागा शोधण्यापेक्षा स्वत:चं व्यासपीठ निर्माण करण्याची गरज आहे आणि हे सुद्धा काळ सोकावायच्या आधी.

जामच भरकटले. पण मनापासून वाटलं ते लिहीलं.

.

प्रतिसाद देणाऱ्या सर्वांचे आभार...

@ अंतराआनंद - तुमचा मनापासून लिहिलेला प्रतिसाद आवडला. परिवर्तनाचा विचार करणाऱ्यांना प्रभावी पर्याय निर्माण करावे लागतील यात शंका नाही… (बाय द वे - या लेखाचं शीर्षक मी दिलेलं नाही. माझ्या फेसबुक पोस्टला शीर्षक नव्हतं.)

@ श्रीगुरुजी - अनवधनाने माझ्याकडून तुम्ही दुखावले गेलात त्याबद्दल मी तुमची क्षमा मागतो. मी मुस्लिम अतिरेक्यांप्रमाणेच हिंदू अतिरेकी हा शब्द योजला कारण मला त्यातून 'धर्माबाबत अतीआग्रही असणं' असं सुचवायचं होतं. परंतु मुस्लिम दहशतवादामुळे आणि मुस्लिम अतिरेक्यांमुळे अतिरेकी या शब्दाला 'हिंसक' असा अर्थ प्राप्त झाला आहे. तिकडे माझं दुर्लक्ष झालं खरं.

मालेगाव बॉम्बस्फोटाबाबत माझी माहिती चुकीची आहे असं तुमच्या प्रतिसादावरून दिसतं. त्याबद्दलही आपण माफ कराल अशी आशा बाळगतो. या प्रकरणाबाबत मी अधिक माहिती घेईन.

मी खरंच सहज म्हणूनच 'हिंदू अतिरेकी' असं लिहून गेलो कारण माझ्या मनातील अर्थ वेगळा होता. कृपया याची खात्री बाळगा. पण त्याच्या परिणामी तुम्ही दुखावला गेलात त्याबद्दल मी दिलगीर आहे. 'हिंदू अतिरेकी' ऐवजी 'हिंदू मूलतत्त्ववादी' म्हणणं योग्य ठरलं असतं. मी माझ्या लेखातही हिंदू आणि मुस्लिम मूलतत्त्ववादी हे शब्द वापरले आहेत.

खरा वाद "हिंदू वि. मुस्लीम" असा नसून "धर्मांध विरूद्ध सामान्य माणसं" असा आहे- हे सगळ्यांना मान्य आहे का?
जस्ट चेकिंग.

दहशतवादामागे अर्थकारण, सत्ताकारण, राजकारण, झालंच तर हिंदू- शीख वगैरे धर्म ही कारणे असू शकतात पण इस्लाम मात्र कधी असूच शकत नाही हे या निमित्ताने लक्षात आले.