अनवट मराठी शब्द, वाक्प्रचार, संदर्भ

ही इज इर्रिडीमेबल = त्याला क्षमा नाही असं भाषांतर त्यातल्या त्यात ठीक होईल, कारण सांस्कृतिक संदर्भच नाहीत तेव्हा इलाज नाही. पण तितपतच, कारण इर्रिडीमेबलि वगैरे शब्द वापरले तर ही सर्व रचनाच ढेपाळते (क्रम्बल्स, गिव्ह्ज वे). बघा, अजूनेक शब्द गवसला.

प्रसाराबद्दल सहमत. पाहतो काही मिळालं तर.

अगदी सहमत. यावरून एका लेखात वाचलेली 'मस्त' शब्दाच्या अतिवापराबद्दलची शेरेबाजी आठवली. आजी आणि नात एका लग्नात जातात, त्याचे नातीने केलेले वर्णन असे:

लग्नातलं जेवण काय मस्त होतं! नवरी मुलगी काय मस्त दिसत होती! बाकी एकूण समारंभही मस्तच झाला, ड्रेस वगैरेही सर्वांचे मस्तच होते.

आणि आजीचे वर्णनः

लग्नातलं जेवण काय चविष्ट होतं! नवरी मुलगी काय देखणी दिसत होती! बाकी एकूण समारंभही छानच झाला, ड्रेस वगैरेही सर्वांचे एकदम साजेसेच होते.

वगैरे...

काही गोष्टी व्यक्त करताना ('काही अभिव्यक्तींसाठी' नव्हे!) हे म्हणणं बरोबरच आहे. मराठीतली व्यक्त करण्याची रीतच इंग्रजीहून निराळी आहे.

दुसरं म्हणजे विचार करण्याची भाषा इंग्रजी होत चालल्यामुळे त्यातल्या शब्दांचं (वाक्यांचं वा आशयाचं नव्हे) 'एकास एक' भाषांतर करण्याची खोड आपल्याला लागली आहे. असं भाषांतर करताना चटकन संस्कृतचा आधार घेतला जातो. कारण 'शब्दसमुच्चयाकरता एक' म्हणून वापरण्याचे शब्द करण्याची संस्कृतची क्षमता मराठीहून जास्त आहे. शिवाय संस्कृतला इथे (फुकटच्या फाकट) भावही बराच आहे. त्यामुळे लोक चटकन 'प्रतिप्रतिसाद' म्हणतात आणि फुकट भाव खायला जातात. बिचारं मराठी 'बूच' अगदी नेमकं-चपखल असूनही कोपर्‍यात पडतं. काही शास्त्रीय विषयांमध्ये वेगळी अर्थछटा (अर्थच्छटा नव्हे, ती केवळ श्रुती आहे) दाखवण्यासाठी म्हणून संस्कृतातून उसन्या घेतलेल्या पारिभाषिक शब्दांचा वापर जरूर करावा. पण त्यांना मराठी शब्दांच्या डोक्यावर फाजील मिर्‍या वाटू देता नयेत.

शिवाय असे शब्द मराठीत अगदी नाहीतच असं नाही. होतं काय, की आपण ज्या शब्दांकरता प्रतिशब्द शोधत असतो, ते शब्द एका विशिष्ट संदर्भात असतात आणि त्या संदर्भात मराठीतले उपलब्ध शब्द वापरण्याची रीत नसते, परिणामी सवयही नसते. उदाहरणार्थ, 'मला अमुक एका गोष्टीची अ‍ॅलर्जी आहे' हे वैद्यकीय संदर्भात म्हणायचं असताना आपण मराठीत सहज हाताशी (उपलब्ध नव्हे!) असलेला 'वावडं' हा शब्द वापरत नाही. पण 'त्याला विनाकारण वचावचा बोलणार्‍या लोकांचं वावडं आहे' या वाक्यात मात्र तो सहजी वापरून जातो. 'दुर्गभ्रमणगाथा'मध्ये चक्क दांडेकरांनी 'रकसॅक'चं शब्दशः भाषांतर 'पाठपिशवी' असं केलं आहे. पण त्यांच्यासारख्या रसाळ मराठी लेखकाला 'पडशी' मात्र चटकन आठवू नये, याची गंमत वाटते. असलीच धमाल 'हॅरी पॉटर अ‍ॅन्ड दी फिलॉसॉफर्स स्टोन'च्या भाषांतराच्या पहिल्या आवृत्तीत. त्यातला तो फिलॉसॉफर स्टोन लोखंडाला लावला, की लोखंडाचं सोनं होतं. (आणि इतरही काही गुणधर्म आहेत त्याचे. पण हा एक महत्त्वाचा गुणधर्म. (बादवे, 'डिफायनिंग'चं भाषांतर काय करायचं?!)) त्याचं भाषांतर पहिल्या आवृत्तीत चक्क 'तत्त्वचिंतकाचा पाषाण' असं केलं होतं! अरे ए! दगडसुद्धा नाही बरं का, पाषाण! कसला पाषाण लेका?! पण सुदैवानं नंतर दुसर्‍या आवृत्तीच्या वेळी त्या दिवाळखोर भाषांतरकाराला कुणीतरी अक्कल शिकवली आणि त्या पुस्तकाचं नाव 'हॅरी पॉटर आणि परीस' असं झालं.

तर - असो!

बूच मारू नका

हे खास जालीय शब्द या क्यटेगरीमध्ये येइल ना. जसं रच्याकने, विदा वगैरे

एक उत्सुकता म्हणून विचारतो, "प्रचंड बोजड" वाटणार्‍या लिखाणाची उदाहरणं देउ शकाल का? बाळ सप्रेनी मराठी वर्तमानपत्रांचा उल्लेख केलाय आधीच त्यामुळे ती सोडून. नाही, 'हे कसं बोजड नाहीये', 'आमच्या वेळेला....' असं काहिहि करणार नाही! हे असलं बोजड समहाउ मी बघितलंच नाही की मला ते बोजड वाटलं नाही एव्हढंच जाणून घ्यायचंय.

ता.क. - हा प्रतिसाद पण बोजड वाटला का? वाटला असला तर मग तुम्ही 'बोजड' म्हणताय ते बहुदा शब्दांबद्दल नसून शैलीबद्दल असावं. ??

होय की! नाजूक हा शब्द फक्त सकारात्मक छटेनं वापरायची सवय झाल्यामुळे तो असाही वापरता येईल, हे लक्षातच आलं नाही. नाजूक अलंकार, नाजूक नक्षीकाम हे बरोबर, तसंच नाजूक प्रकृती (तोळामासा प्रकृती खरंतर!), नाजूक मनःस्थिती हेही बरोबरच. (चला, अजून एक भाषिक पाप करायची परवानगी तुम्हांला या नेमक्या प्रतिशब्दाबद्दल देऊन टाकते. पण एकच बरं का! 'नैतर उताल-माताल!' ;-))

असहाय्य असाही एक शब्द आहे पण तो नेमकी छटा पकडत नाही. असुरक्षित, असहाय्य या कोणत्याही शब्दाने नेमका अर्थ येत नाही. घातानुकूल असा काहीतरी जड शब्द कॉईन करावा लागेल.

होय. म्हणजे ’नाजूक मन:स्थिती’ही बादच. किंवा फार फार तर, ’नाजूक मन:स्थिती असलेला’ - > ’हळवा’.

अवांतर श्रेणी बरोबर आहे. पण त्या वरील प्रतिसादाशिवाय या प्रतिसादाला संदर्भच राहणार नाही. वास्तविक हा प्रतिसाद "पडलेले प्रश्न" किंवा "ही बातमी"मधे पाहिजे हे मान्य.

तेव्हा दोन्ही प्रतिक्रिया एकत्रपणे तिथे हलवल्या तर अर्थ टिकेल.

मृत्यूमुखातून परतणे.

चालतंय की! (चलनाची चर्चा नंतर केलेली चालेल. योग्य त्या चलनात वसुली केली जाईल याची खातरी बाळगावी. :प)

ओह, मी ते चक्क हॅरी पॉटरी अर्थानं घेतलं की! 'असंगाशी संग, प्राणाशी गाठ' ही म्हण चटकन आठवली. पण नेमकं भाषांतर सुचेना.

घंटेतही तसा अर्थ ध्वनित होतोच ना पण? आगमनाची चिन्हे आहेत पण प्रत्यक्ष आगमन नाही वगैरे?

धन्यवाद. मराठीत तरी ही पूर्वसूचनाच पाहिली आहे आजवर.

अर्थाच्या दृष्टीने बघायला गेलं तर 'मृत्युशी चुम्माचाटी' पेक्षा 'चुम्माताटी' जास्त शोभून दिसेल.
'यमावलोकन' कसा वाटतो ?

"मन्वर" चा हा अर्थ माहिती नव्हता. छान.

मॅन-ऑफ-वॉर अर्थात लढाऊ गलबतास पेशवेकालीन मराठीत काहीवेळेस 'मनवर' असेही म्हटल्या जात असे असे वाचल्याचे आठवते.

अशी नाद अनुसरणारी भाषांतरं / रूपांतरं मराठीला नवी नाहीत. ’प्लॅटफॉर्म’चा ’फलाट’. ’रॉकॉईल'चे 'राकेल'. 'गॅस ऑइल' -> 'घासतेल' -> 'घासलेट'. 'टिन पॉट'चे 'टिनपाट'. (अजून रुळायचा असलेला ’व्हॉट्सॅप’चा ’वत्साप’. :प) फिरंगी नावांच्या बाबतीत तर मराठी दप्तरात हे कैक वेळा दिसतं (याची उदाहरणं माझ्याहून तुलाच जास्त सुचली पाहिजेत. ’एल्फिस्टन’ - ’अल्पिष्टन’, ’फ्रेंच’ - ’फरांसीस’, वगैरे)

बाकी मुसुंचा मुद्दा मान्य आहे. संकल्पना परकी असल्यामुळे मूळ शब्द कधी तसाच ठेवायचा आणि कधी त्याचा सांस्कृतिक अवतारही बदलायचा, ही तारतम्यानं करण्याची गोष्ट आहे. (म्हणून तर भाषांतरासाठी कितीही यंत्रं निघाली, तरी आमच्या पोटाला वट्ट चिमटा बसणे नाही!)