भेटीगाठी?

२३ तारखेला ठाणे शहरात आधी कोणी भेटणारे का?

(मला आजूबाजूचं कुठलं काही माहित नाही. तेव्हा ढ लोकांना जरा समजेलसं ठिकाण सांगाल का?)

उसंत सखू यांना भेटण्यासाठी नागपूरला जाण्याचा विचार करताना बरेचदा "संघाच्या मुख्यालयात जाणार असू तरच येईन" असे विनोद करून झाले होते. माझे विनोद सखूबाईंनी भलतेच मनावर घेतले होते. संघाची आतून टूर देण्यासाठी त्यांनी एक माजी प्रचारकही शोधले. मग मात्र मला धडकी भरली. लहानपणापासून संघिष्ट लोकांनी केलेले इमोसनल, ट्रेडिसनल, आणि कसले कसले (पैचान क्या!) अत्याचार मला पुरेसे झाले होतेच. संघाच्या मुख्यालयात सामान्य माणूस म्हणून गेल्यावर आपल्याला कसं वागवतात याबद्दलही भोचक कुतूहल होतं.

माझी संघाबद्दल असणारी मतं प्रतिकूल आहेत आणि याबद्दल मला अजिबात खेद नाही. त्यामुळे संघभेटीचं वर्णन ठराविक प्रकारानेच होईल. उगाच समतोलपणासाठी समतोलपणा ज्यांना हवाय त्यांनी पुढचा भाग वाचला नाही तरी चालेल.

संघाची जागा म्हणजे भलंमोठं पटांगण आणि त्याच्या एका कोपऱ्यात भव्यदिव्य इमारत असेल असा माझा अंदाज होता. त्याऐवजी डोक्यावर काटे धारण केलेली एक पांढरीधोप, उंच भिंत समोर आली. सध्यातरी तिथे आत जाणाऱ्यांना फोन, कॅमेरे घेऊन जाऊ देतात, पण कॅमेरा वापरण्याची परवानगी नाही. (अमेरिकन कॉन्सुलेटमध्ये फोन, कॅमेरे आत नेऊ देत नाहीत.) आत शिरण्याआधी गटातल्या एका व्यक्तीचं नाव, पत्ता, फोन नंबर, व्यवसाय अशा गोष्टी लिहून द्याव्या लागतात. भकास, काटेरी पांढऱ्या भिंतीच्या आत छोटंसं मोकळं अंगण होतं. फारतर दोनशे लोक मावतील तिथे. एका कोपऱ्यात सात-आठ पोलिस रिंगणात खुर्च्या टाकून गप्पा मारत बसले होते. बाहेर नाव-गाव, पर्शी तपासणे, इ सोपस्कार करून आम्ही आत शिरलो. आत एक झब्बा-लेगिन्सने आमचं स्वागत केलं, "बारा ते तीन कार्यालय बंद असतं. तुम्ही आलाच आहात तर मी व्यवस्था करतो. बसा तुम्ही." आम्ही तिथेच स्वागतकक्षात रेंगाळलो. "बसा की, दोन मिनीट बसलात तर काय त्रास होणारे?" झब्ब्याच्या चेहेऱ्यावर काहीसा स्वागतपूर्ण वैताग होता. तरीही कोणी बसायला कांकू करतंय बघितल्यावर पुन्हा एकदा बसायचा दम मिळाला. आता बसलो नाही तर हा बाब्या बाहेर घालवेल, असंही वाटलं.

बाहेरून त्या भकास पांढऱ्या, काटेरी भिंतीकडे बघून फोटो काढण्याची इच्छा होण्यासाठी 'शिंडलर्स लिस्ट' बनवणारा स्टीव्हन स्पीलबर्गच हवा, असा विचार करत होते. झब्बा आम्हाला घेऊन दुसऱ्या मजल्यावर घेऊन गेल्यावर हा विचार आणखीनच पक्का होत गेला. कोणेएकेकाळी चुना लावलेल्या, रया उडलेल्या भिंती, खोक्याची आठवण करून देणारी दारं, खिडक्या, खोल्यांची रचना, किंचित, उलुसे प्रशस्त व्हरांडे आणि तिथे वाळत घातलेले कार्यकर्त्यांचे सगळ्या प्रकारचे कपडे पाहून स्पीलबर्गची आठवण फारच जोरात व्हायला लागली. अंधारे कोनाडे नव्हते एवढीच सकारात्मक बाजू. दोन मजले चढून आम्ही एका प्रदर्शनापर्यंत पोहोचलो. तिथे आत जाण्यासाठी चपला काढून ठेवाव्या लागल्या.

समोरच दिसली भारतमातेची चार फूट उंच तसबीर. तिच्या दोन्ही बाजूंना गोळवलकर आणि हेडगेवारांच्या (व्दितीय आणि प्रथम सरसंघचालक), तिच्यापेक्षा अंमळ मोठ्या तसबिरी, तिन्ही एकाच उंचीला टांगलेल्या. त्यांच्या पायाशी एकेक फूट उंचीचे, काचेत बंदिस्त केलेले पुतळे; शास्त्रीजी, वल्लभभाई पटेल, लोकमान्य टिळक अशा नेत्यांचे. या नेत्यांना लोकप्रियता आहे पण हे लोक संघिष्ट नाहीत. आतमध्ये बऱ्याच वस्तू मांडलेल्या आहेत. संघाला किंवा संघिष्टांना मिळालेल्या वस्तू. त्यांतल्या बहुतेकशा पारंपरिक भारतीय शिल्पकलेचे नमुने म्हणता येतील अशा, सुंदर वस्तू आहेत. पण एकाही वस्तूचा कोणत्याही प्रकारचा आगापिछा तिथे लिहिलेला नाही. ही वस्तू कोणत्या काळात, कुठे, कोणी बनवली, कोणी कोणाला भेट म्हणून का दिली याचा काहीही संदर्भ नाही. 'वस्तू आहेत, बघायच्या तर बघा नाहीतर फुटा' या पलिकडे मला त्यातून काहीही समजलं नाही. हे एवढंच असतं तरी ठीक, पण त्यासोबत आत्तापर्यंत झालेल्या सरसंघचालकांची अंगावर येतील अश्या, अकलात्मक तैलचित्रांचा तिथे बुजबुजाट आहे. सुंदर वस्तूवरून नजर जरा हटवायची असेल तरी सावधानता बाळगावी, नाहीतर कधी ही चित्र डोळ्यांवर अत्याचार करतील याचा भरवसा नाही.

सगळ्यात 'गंमत' वाटली ती टोकाकडे असणाऱ्या एका वस्तूची. त्यात लिहिलं होतं, "बेटी सुरक्षित तो भविष्य सुरक्षित" (का अशाच अर्थाचं काहीतरी). मातीतून मानवी चेहेरा बनवून, त्यावर बंगाल्यांच्या अल्पना रांगोळ्या असतात तशा प्रकारे मुलीचा चेहेरा आणि हे वाक्य चितारलेलं. पण त्याच्या मागे मात्र एक सूप अडकवलेलं.

दहा मिनिटांच्या वर या ठिकाणी थांबणं शक्य नव्हतं. जे काही दिसत होतं त्यात अनपेक्षित काहीच नव्हतं. तिथून बाहेर पडताना आत काय पाहिलं याबद्दल चर्चा करावी असं कोणालाही वाटलं नाही. गेटसमोर 'बदला' छापाचे 'पटेल' फोटो काढले आणि निघालो.

प्रथमेश आणि गवि उशीरा आल्यामुळे ते आल्याचे पुरावे माझ्याकडे नाहीत. इतरांनी मदत करावी.