गुरगाव फाईल्स

गुरगाव फाईल्स
- आदूबाळ

दुरून डोंगर
तुमच्यामध्ये कितीही मोठा 'प्रवासी किडा' वळवळत असेल (किंवा हल्लीच्या रील्सभाषेत म्हणायचं तर 'वॉन्डरलस्ट' असेल) तरी तुमच्या स्वप्नातल्या प्रवास-ठिकाणांमध्ये 'गुरगाव' नामक प्रकार असणं अशक्य आहे. आणि हे मी उगाच म्हणत नाहीये – प्रवासी किडे बाळगणारी अनेक मंडळी मला भेटली आहेत. त्यात अनेक चमत्कारिक नमुने सापडतात. लंडन ते बेजिंग प्रवास रेल्वेने करायची योजना कागदावर आखलेला एक इसम आहे. (पण सध्या रशियाचं बूड स्थिर नसल्याने त्याने हा बेत तहकूब केला आहे.) फक्त धारावी झोपडपट्टी बघायला मुंबईला आलेली एक बाई मला माहीत आहे. ती समाजशास्त्राची किंवा कोणत्याही शास्त्राची अभ्यासक, पत्रकार, लेखक, कवी वगैरे असलं काहीही नाही. एका सरकारी हापिसात कारकून आहे. तिला झोपडपट्टी कशी दिसते ते पाहायची आत्यंतिक असोशी मुंबईपर्यंत घेऊन आली. (अशा सहली आयोजित करणारे ट्रॅव्हल एजंट असतात ही माहितीही तिने दिली.) असले लोक जगात असतात, पण तरीही गुरगावला कोणी हौसेने जाईल हे निव्वळ असंभवनीय आहे.

गुरगाव हे नाव प्रथम कधी ऐकलं असा विचार केला तर स्मृतीला ताण देऊनही इ. स. २००० अगोदर आठवण खेचता येत नाही. अर्थात, पश्चिम महाराष्ट्रात राहणाऱ्या ममव माणसाच्या अनुभवविश्वाची ही मर्यादा आहे हे खरंच. त्या वेळी 'इंडिया शायनिंग' किंवा तत्सम नावाखाली काही जुन्या शहरांच्या नजीक काँक्रिट-काचेच्या तुरुंगवजा कोठड्या उभारायचं काम जोरात सुरू होतं. पुण्याजवळची हिंजेवाडी (याला पूर्वी 'हिंजवडी' म्हणत), मुंबईचा बीकेसी, कोलकात्याचा सॉल्ट लेक सिटी भाग, वगैरे प्रकार. पण दिल्लीने आपल्याभोवती असलेल्या हरियाणा आणि उत्तर प्रदेश राज्यांतला थोडा थोडा भाग घेऊन चक्क 'नॉर्दन कॅपिटल रीजन' उर्फ एन. सी. आर. बनवला. त्यांतले शिरोमणी म्हणजे गुरगाव आणि नॉयडा. बागपत-सोनिपत-पानिपत भागाचं नाव फार ऐकू येत नाही. पूर्वी जिथे निव्वळ शेतजमीन होती तिथे जागेला भाव यायला सुरुवात झाली आणि बघता बघता टोलेजंगी कृत्रिम शहर उभं राहिलं.

गुरगाव नावाचं मूळ गाव असेलच तर ते खेडं असावं, किंवा फार फार तर तालुक्याचं ठिकाण. बाकी 'डुंडाहेडा', 'कपासहेडा' असल्या नावाची लहान लहान खेडी. तिथे राहणारे 'हेडाऊ' – म्हणजे पशुपालक लोक. आता या आजूबाजूच्या सगळ्या भागालाही 'गुरगाव'च म्हणू लागले. स्थानिक बोलीत 'गुड़गाँव'. आणि नंतर कधीतरी संस्कृतीकरणाच्या कमंडलूत बुचकळून पवित्र झालेलं 'गुरुग्राम'.

दिल्लीतल्या मोठमोठ्या बहुराष्ट्रीय कंपन्यांनी आपली दिल्ली ऑफिसं या गुरगाव भागात हलवली. तिथले फोटो चकचकीत बिझनेस मासिकांत झळकत. त्यांकडे बघून "अगद्दी परदेशी गेल्यासारखं वाटतं नै" असं (कधी परदेशी न गेलेला) आमचा एक मित्र म्हणत असे. गुरगाव ही त्याकाळी "अगं बने!" म्हणायला लावणारी awe inspiring जागा होती.

कळपात राहून कळपाच्या दिशेने बिनतक्रार जाण्यात समाधान मानणाऱ्या एका मैत्रिणीने एम्बीए केलं. क्याम्पस इंटरव्ह्यूचे जीडी-पीआय वगैरे सोहळे रीतसर पार पडले, आणि तिला 'मॅनेजमेंट ट्रेनी' म्हणून गुरगावी रुजू व्हायला सांगितलं. माझ्या माहितीतली गुरगावी गेलेली ही पहिली व्यक्ती. ही मैत्रीण गुरगावी गेली आणि गुप्त झाली. म्हणजे तिला कोणी किडन्याप करून तुकडे करून तंदुरीत टाकले वगैरे असलं काहीही झालं नाही. ती तिच्या नोकरी-आयुष्यात रमली, संपर्क तुटला.

माझ्या नोकरीने मला सिल्व्हासापासून ते सेमारांगपर्यंत अनेक ठिकाणी फिरवलं, पण या गुरुग्रामी उदक पडायचा योग आताआतापर्यंत आला नव्हता. मग एक दिवस अचानक आला. आणि नजीकच्या भविष्यकाळात परत परत येत राहील असं दिसतंय.

मीही कोणत्याही शास्त्राचा अभ्यासक, पत्रकार, लेखक, कवी वगैरे काहीही नाही. मीही सरकारी नसलो तरी एका हापिसातला कारकून आहे. कुठेही गेलो (विशेषतः कामासाठी) तरी रात्रीबेरात्री रस्त्याने एकटेच हिंडणे किंवा बंजी उड्या मारणे वगैरे जोखमीचे खेळ खेळत नाही. जीवाला जपून असतो. मुद्दा असा की माझ्या प्रवासी अनुभवविश्वाचं तोकडेपण हा बग नसून फीचर आहे. तरी गुरगावचे अनुभव इतर शहरांच्या अनुभवांपेक्षा वेगळे(च) आहेत. माझ्याभोवती उभ्या केलेल्या कडेकोट ममव कवचाला भेदूनही गुरगावची गुरगावी माझ्यापर्यंत पोचलीच.

अहिर मारुती आणि चमार होंडा

हॉटेलपासून ऑफिस तीन किलोमीटर दूर होतं. म्हणून उबर/ओला किंवा अन्य टॅक्सीच्या भानगडीत न पडता ऑफिसला सोडण्या-आणण्यासाठी गाडी मिळवून देण्याचं काम हॉटेल बुक करतानाच मी त्यांच्या गळ्यात घातलं. आता ठरावीक वेळेला गाडी उपस्थित असणं अपेक्षित होतं, पण दोन दिवसांतच हॉटेलचं पितळ उघडं पडलं. त्यांच्याकडे पुरेशा गाड्या नव्हत्या, आणि गुरगावात रस्ते मोठे असले तरी रहदारी भयानक. शेवटी टॅक्सी स्वतः शोधण्याशिवाय काही पर्याय उरला नाही.

"मैं पहुंच रहा हूँ, आप होटल के बाहर आ के खडे रहना..." असा चालकाचा आदेश आल्यामुळे मी बाहेरच्या रस्त्यावर येऊन खडा झालो. हॉटेलमध्ये आत शिरताना गाडीची तपासणी होते. टॅक्सीवाल्याला ती होऊ द्यायची नसावी. बहुधा उगाच वेळ जाऊन धंद्याची खोटी होते म्हणून असेल. (म्हणजे मी अशी मनाची समजूत घालून घेतली.) पण बाहेर रस्त्यावर त्या मॉडेलच्या आणि रंगाच्या अनेक गाड्या उभ्या होत्या. त्या हॉटेलसमोरचा तिठा बराच लोकप्रिय पिक अप पॉईंट असावा. ऑफिसला जाणाऱ्या वेगवेगळ्या कामकरी मुंग्या आपापली टॅक्सी ओळखून त्यात घुसत होत्या. आता मला प्रत्येकीचा नंबर तपासत जाण्याशिवाय पर्याय नव्हता.

"सर, कहाँ हॅ?" परत टॅक्सीवाल्याचा उर्मट गुरगावी फोन आला. 'उर्मट गुरगावी' हे 'पिवळा पितांबर' म्हटल्यासारखं आहे. गुरगावी बोलीत 'है'चा 'हॅ' होतो हॅही जाता जाता सांगतो.

"अरे यहीं हूँ, आप किधर? दिखाई नहीं दे रहे..."

"अरे सर, चमारवाली अपनी एकही गाडी तो हॅ लाईन में."

"क्या वाली?" मी गोंधळून विचारलं. पण माझ्या हिंदीच्या एकंदर लहेजावरून टॅक्सीवाल्याला पावणा कुठून आलाय हे कळलं होतं. तो गाडीतून पायउतार झाला आणि त्यानेच मला शोधून काढलं.

त्याची गाडी दिसताच चमार प्रकरणाचा उलगडा झाला. कारण गाडीच्या पुढच्या आणि मागच्या काचेवर 'चमार' असं मोठ्या लालेलाल वळणदार अक्षरांत लिहिलं होतं. त्याच्या डाव्या बाजूला 'तलवार की तेज धार', 'अन्याय पर प्रहार' वगैरे 'र'कारान्त वाक्यतुकडे लिहून त्याचं 'चमार'शी यमक जुळवून ठेवलं होतं. म्हणजे 'तलवार की तेज धार - चमार;' अशा रीतीने हे वाचणं अपेक्षित होतं. अशी सात आठ वाक्यं होती. शेवटी सुचायचं तर थांबलं असावं आणि जागा तर राहिली असावी. मग 'थोडा गुस्सा बहुत प्यार - चमार' हेही चेपून दिलं होतं.

"इत्ता बडा लिखा हॅ – देखा नी देखा?" त्याने घाम पुसत अर्धवट मला अर्धवट स्वतःला विचारलं आणि गाडी हाकली.

संध्याकाळी मी हुशार झालो होतो.

"आप की गाडी कैसे दिखती हॅ?" मीही गुरगावी हेल फिरवत (वेगळ्या) उबर टॅक्सीवाल्याला विचारलं.

"अरे सर, पीछेवाली काँच पे 'अहिर' लिखा हॅ..."

पाच सेकंदांत त्याला शोधून काढलं.

तीन गुरगावे

एका शहरात अनेक शहरं वसतात. जेकब रीस (Jacob Riis) या छायाचित्रकाराने १८९० मध्ये 'हाऊ द अदर हाफ लिव्ह्ज' या पुस्तकात न्यू यॉर्क शहरातल्या चाळवजा झोपडपट्ट्यांचं दर्शन घडवलं होतं. आपल्या श्रीमंत शहरातला अर्धा भाग 'असा'ही जगतो हे बघून श्रीमंत न्यू यॉर्ककरांना बसलेल्या धक्क्यातून पुढे बरीच सुधारणा घडत गेली.

गुरगावात एकूण तीन गुरगावं राहतात. सर्वांत मध्यभागी गेटबंद चकचकीत टोलेजंग इमारतींचं गुरगाव. इमारतीच्या भोवती काचा असल्या तर त्यात ऑफिसं असतात, आणि नसल्या की त्यात घरं असतात. ऑफिसांच्या इमारतींची नावं 'डीएलएफ सायबर पार्क', 'डीएलएफ सायबर सिटी' असली असतात. गुरगावात डीएलएफ हे ऑफिस इमारतींच्या नावांमागचं अनिवार्य विशेषण बनून येतं. बहुधा नावात डीएलएफ नसेल तर काहीतरी फ्रॉड असावा अशी शंका घेणाऱ्याला येत असेल. घरगुती इमारतींची नावं मात्र काहीही असू शकतात. त्यात डीएलएफ क्वचित दिसतं – तेही फक्त अतिश्रीमंत इमारतींत. ही कंपनी मध्यमवर्गीय घरं बांधण्यासारखी फुटकळ कामं घेत नसावी. इमारतींच्या नावांत एक भलत्याच युरोपीय भाषेतला एक्झॉटिक वाटणारा शब्द हवाच. तो शब्द सयुक्तिक किंवा सुसंगत असावा अशी सक्ती तर नाहीच, पण त्याला किमान अर्थ असावा अशीही गरज नाही. 'मर्लिन' नावाच्या इमारतीचा जादूगाराशी काही संबंध असेल असं मला उगाच वाटत होतं. पण तसं काही निघालं नाही. ATS Tourmaline यातला दुसरा शब्द काय सुचवतो देव जाणे.

या टोलेजंग इमारतींत गेटबंद माणसं राहतात. ती काचेच्या दुसऱ्या टोलेजंग इमारतींत नोकरीला जातात. काचेच्या गाडीतून, आणि शक्यतो चालवायला ड्रायव्हर. ही माणसं आपल्या वातानुकूलित घरातून इमारतीच्या वातानुकूलित फॉयेमध्ये जातात. तिथे वातानुकूलित गाडी घेऊन त्यांचा ड्रायव्हर येतो. तो काचबंद इमारतीच्या फॉयेमध्ये त्यांना सोडतो. तिथून ते वातानुकूलित ऑफिसमध्ये जातात. संध्याकाळी हाच क्रम उलट्या दिशेने करतात.

मग त्यांना दुसरं गुरगाव भेटतं. मॉल.

गेटबंद चकचकीत टोलेजंग इमारतींशेजारी गेट नसलेला, फारसा टोलेजंगी नसलेला, पण चकचकीत मॉल असतो. गेट नाही याचा अर्थ कोणालाही प्रवेश असा होत नाही. कारण जवळजवळ सगळ्या ठिकाणी 'सिक्युरिटी चेक'च्या नावाखाली कळकट मळकट लोकांची अंगे चकचकीत अंगांना घासणार नाहीत यासाठी चाळणी लावली जात असावी. पुरेसे चकचकीत असाल तर मॉलमध्ये नुसतं हिंडा-फिरायला कोणी आडकाठी करत नाही.

"सब से हॅपनिंग जगा हॅ" असं प्रशस्तीपत्र मिळालेल्या मॉलमध्ये एका रेस्टोरंटबाहेर नंबर लावून उभे होतो. रात्रीचे दहा-साडेदहा वाजलेले असतील. टेबल मिळायला पंधरा-वीस मिनिटं लागणार होती म्हणून गप्पा छाटत होतो. या मॉलमध्ये मुख्य मजल्याच्या वर गॅलरीवजा 'मेझनीन' मजल्यावर ही रेस्टोरंटे आहेत. जगा हॅपनिंग असल्याने मी 'हॅपनिंग क्राउड ते दिसते कसे आननी' याचा सर्व्हे गप्पा मारता मारता करत होतो. बऱ्यापैकी गर्दी होती, लोक येत जात होते. मराठी वर्तमानपत्रे ज्याला 'सळसळती तरुणाई' वगैरे म्हणतात तसेच सगळे होते असं नाही. बरेच मध्यमवयीन लोकही होते. जो तो आपापल्या मगदुराप्रमाणे सळसळत होता.

मध्येच मला काही चेहरे परत दिसल्याचा भास झाला. आता मी काही जॉर्ज स्मायली किंवा रिव्हर कार्टराईट किंवा अगदी अजित डोवालही नाही. पण (चक्क) सस्पेंडर नेसलेले बुटकेसे सुदृढ गुरगावी 'अंकिल' आणि पालिका बाजारातून आणलेला कार्डिगन मिरवणारी अंकिलभार्या एकदा दिसले तरी आपल्या रेटिनावरचं ते चित्र पुसणं कठीण असतं. दहा मिनिटांत दुसऱ्यांदा ते दिसल्यावर लक्षात राहणारच.

मी कुठे बघतो आहे ते माझ्या सहकाऱ्याच्या लक्षात आलं.

"घूमने आए होंगे," तो म्हणाला.

"हां – लेकिन लगते तो लोकल हॅ, एकही मॉल में कितनी बार घूमेंगे?" मी विचारलं.

तर असं कळलं की मॉल ही जागा वॉकिंग ट्रॅक म्हणून वापरणारेही बरेच गुरगावी लोक आहेत. रात्री दहा-साडेदहानंतर गुरगावची हवा त्यातल्या त्यात सुसह्य होते. तेव्हा मॉलमध्ये पाय मोकळे करायला बरेच लोक येतात.

"पार्कवार्क नहीं हैं क्या?" हा प्रश्न तोंडातून निघून गेल्यावर तो किती निर्बुद्ध आहे हे लक्षात आलं.

तिसरं गुरगाव आणि "मेगी"

तिसरं गुरगाव पटकन दिसलं नाही. पण काही काळाने आमच्या ऑफिसने पत्ता बदलला. त्यामुळे हॉटेल बदलायला लागलं. हे नवीन हॉटेल ऑफिसच्या बरोब्बर समोर होतं. म्हणजे इतकं समोर की हॉटेलच्या दारात उभं राहिलं की इमारतीच्या माथ्यावरची ऑफिसची पाटी दिसे. टॅक्सीच्या लफड्यातून सुटका झाल्याने मी खुश झालो.

पण मध्ये वाहता रस्ता आहे आणि तो गुरगावी आहे हे माझ्या ध्यानात आलं नाही. पादचारी लोकांना रस्ता ओलांडायला झेब्रा क्रॉसिंग वगैरे चिरकुट गोष्टींना गुरगावात थारा नाही. दोन किलोमीटरवर पादचारी ओव्हरब्रिज आहे तो तरी वापरा, नाही तर टॅक्सी करून वळसा घ्या, नाही तर आहे त्या ठिकाणाहून काटकोनात येणाऱ्या ट्रॅफिकला चकवत रस्ता ओलांडा. हॉटेलमधून बाहेर येऊन मी रस्ता ओलांडायच्या पोजमध्ये उभा राहिलो. पण एकाही वाहनाने वेग कमी करायचा विचार मनातही आणला नाही. पाच मिनिटं झाली, दहा झाली तरी मी तसाच. वेगात जाणाऱ्या वाहनांच्या धारेत खळ नव्हता. वेगाने पळण्याच्या ससा-कासव स्केलवर मी अंमळ सशाच्या बाजूला झुकत असलो तरी मला काटकोनात जाणारी वाहने माझ्यापेक्षा जास्त चपळ होती. त्यामुळे ती रिक्स घेण्यात अर्थ नव्हता.

शेवटी हॉटेलच्या गेटवर बसलेल्या सिक्युरिटीला माझी दया आली. (किंवा त्याने 'तरस खाल्ला' असंही म्हणता येईल. अर्थात त्याच्या आहाराबद्दल माझ्याकडे काहीच माहिती नाही.) दोघे जण येऊन माझ्या आजूबाजूला जयविजयासारखे उभे राहिले. विजयाने आपल्या हातातला चमकता दांडू उगारला. त्यात केशरी पांढरे हिरवे दिवे लकाकले आणि उंच कर्णकटू शिट्टीवजा आवाज त्यातून निघाला. (हे अद्भुत यंत्र मी प्रथमच पाहिलं. नंतर विचारल्यावर "चायना का माल हॅ" अशी माहिती मिळाली.) मीच काय, पण येणाऱ्या वाहनांतले दोन-तीन लोकही दचकले आणि त्यांनी प्रतिक्षिप्त क्रियेने वेग कमी केला. त्यामुळे प्रवाहात निर्माण झालेल्या लहानशा खोबणीचा फायदा घेत जयाने माझ्या मनगटाला धरून मला ओढलं, आणि आम्ही पैलतीरी लागलो. माझ्या डोकीवर एक टोपली आणि त्यात बाळ असतं तर तान्ह्या कृष्णाला मथुरेतून गोकुळात स्मगल करण्याचा शीन उत्तम वठला असता.

ऑफिशियल वृद्धापकाळ किमान दोन दशकं दूर असताना असं हाताला धरून रस्ता ओलांडवायला लागणं हे म्हणजे अगदीच जिंदगीवर लानत असल्याचं लक्षण होतं. म्हणून मी बाणेदारपणे हा आशिष्टन् परत घ्यायचं नाकारलं. सकाळी रहदारी फुगायच्या आत मी रस्ता ओलांडून ऑफिसात जाई आणि संध्याकाळी ऑफिसकाळ सरला की परत येई.

आणि यामुळेच मला तिसरं गुरगाव जवळून बघता आलं. गेटबंद चकचकीत इमारती चकचकीत ठेवणाऱ्या कळकट मळकट लोकांचं गुरगाव.

सिक्युरिटी, ऑफिसातले चपराशी, वेटर, सफाई कामगार, घरगुती नोकर, ड्रायव्हर, छोट्यामोठ्या सेवासुविधा पुरवणारे विविध "वाले" यांचं जग तिसऱ्या गुरगावात राहतं. मोठ्या रस्त्यांना काटकोनात असणारे लहान रस्ते हे इथले मॉल आहेत. छोले-कुलचेवाल्यापासून मेवाड आईस्क्रीमवाल्यापर्यंत रेस्टॉरंट्स आहेत. जत्रा आहेत. 'खाटू श्यामजी' किंवा वैष्णोदेवीला निघालेल्या पदयात्रा आहेत.

जवळच्या सिगरेटी संपल्या म्हणून नवीन पाकीट मिळवायच्या मोहिमेवर मी अशाच एका काटकोनातल्या रस्त्याला वळलो. मुख्य रस्त्यावरचे उंच झगझगीत दिवे इथे नव्हते. खांबांवर बसवलेल्या ट्यूबलायटी होत्या. त्यामुळे तुलनेने थोडा अंधारच वाटत होता. रस्त्याच्या दुतर्फा खाद्यपदार्थांच्या हातगाड्या होत्या. काही पक्की दुकानं होती, पण त्यातल्या वस्तूही न लाजता बाहेर मांडल्या होत्या. बाहेरच्या रस्त्यावर बीएमडब्ल्यू किंवा तत्सम गाड्या होत्या. इथे टाटाचे डुक्कर टेम्पो बरेच दिसत होते. थोडं चालल्यावर पानाची टपरी दिसली, योग्य तो माल प्रथम हाती पाडून घेतला. वाटेत नाकाला एक परिचित वास आला, पण हा वास मला इथे येणं अपेक्षित नव्हतं. त्या वासाच्या मागावर निघालो. दहा मीटरवर एका गाड्याशी शोध संपला.

उघड्या गाड्यावर तीन बाजूंनी पांढरट पिवळ्या लहान लहान विटांची तटबंदी उभारली होती. त्या तटबंदीच्या आत आगीवर काही तरी उकळत असावं, कारण वाफा दिसत होत्या. केसांना मोठा रुमाल लावून एक आचारी काही खुडबुड करत होता. एक-दोन गिऱ्हाईकं ऑर्डर देऊन वाट बघत होती. गाड्याच्या बाजूला प्लॅस्टिकची लालेलाल स्टुलं मांडली होती. (अवांतर : अशा स्टुलांच्या मधोमध नाणं आरपार जाईल असं एक गोल भोक का असतं देव जाणे. मूळव्याध झालेल्या लोकांची सोय याशिवाय दुसरा उपयोग मला आजवर सुचला नाहीये.)

"मेगी खायेंगे साब?" एका बारा चौदा वर्षांच्या पोराने विचारलं. गाड्यावर 'इथे बालकामगार काम करत नाहीत' अशी पाटी अर्थातच नव्हती.

मेगी मला नको होतं, पण चहा चालणार होता. तटबंदीच्या आतून त्या पोराने तो आणून दिला. मी थोडा जवळ एका लाल स्टुलावर बसून तो भुरकू लागलो. तटबंदीच्या पांढरट पिवळ्या लहान लहान विटा हे इन्स्टंट नूडल्सचे ठोकळे आहेत हे तोपर्यंत माझ्या लक्षात आलंच होतं. या मेगीचा नेस्ले कंपनीच्या मॅगीशी संबंध नसावा. मेगी, मसाला मेगी, चीज मेगी, एग मेगी, असले प्रकार बनत होते. वास तरी अस्सल मॅगीच्या जवळ जाणारा होता. गाड्याच्या दुसऱ्या अंगाला मेगीचं होलसेलही चालू होतं. तिथे चक्क लहानशी रांग लागली होती. पांढरट पिवळ्या लहान लहान विटा वजनावर विकल्या जात होत्या. एका निळ्या प्लॅस्टिकच्या पिशवीत तो (किंवा त्यासारखा दिसणारा) विशिष्ट मसाला बांधून दिला जात होता. वजन विटांचं होत होतं, मसाला अंदाजपंचे मुठीमुठीने भरून दिला जात होता. काही खट गिऱ्हाइकं 'भिया'ला आणखी चिमूटभर मसाला बांधून द्यायला भाग पाडत होती.

या नूडल्स Sodlé कंपनीच्या असतील का असा एक भीषण विनोद उगाचच सुचून गेला.

ट्रॅफिक
अतिशय वाईट वाहतूकव्यवस्था असलेल्या शहरांत पुण्याचा दुसरा नंबर आल्याची बातमी परवाच वाचली. माझा मराठमोळा ऊर भरून आला आणि फुफ्फुसांच्या घडीत साठलेल्या जुन्या कार्बन मोनॉक्साईडला स्मरून मी अभिमानपूर्वक खोकलो. पुण्याचा शॉट कितीही वेगळा असला तरी वाहनांचा महासागर रस्त्यांवर असणे आणि थोडके किलोमीटर जायला भरपूर मिनिटं लागणे हे अनेक शहरांबाबत होतं. गुरगाव वेगळं नाही. गुरगावबाहेर राहणारे माझे सहकारी सकाळी साताला घर सोडतात म्हणजे नवापर्यंत त्यांची होडी ऑफिसाच्या काठाला लागते. गुरगावात राहणारे सहकारी आठाला सोडतात. तरी तासभर पुतळ्याच्या पोजमध्ये बसणं कोणालाच चुकलेलं नाही.

मला याची पुरेपूर कल्पना असल्याने दहा किलोमीटरच्या प्रवासासाठी मी दोन तास काढून ठेवतो. खिडकीतून बघायला काही नसेल तर कोणताही प्रवास कंटाळवाणा होतो. अगदी निरुपायाने चक्रधर आणि मी गप्पा मारतो.

एरवी मी रिक्षा/टॅक्सी ड्रायव्हरांशी गप्पा मारायला आपणहून पुढाकार घेत नाही. एक तर मी ग्राउंडशी जुडलेला राजकीय निरीक्षक, अंडरकव्हर पत्रकार, समाजमनाचा कानोसा घेणारा फेसबुकी लेखक, वित्त भांडवलाच्या चारित्र्याचा अभ्यासक, किंवा अरविंद अडिगा यांपैकी काहीच नसल्याने हे करायची मला कोणतीही खाज नाही. यावर माझी मंमं अवलंबून नाही. दुसरं असं, की रिक्षा/टॅक्सी चालकांसाठी मी दिवसातल्या शेकडो गिऱ्हाइकांपैकी एक. त्यांचं मुख्य काम प्रवाशाला अ ठिकाणाहून ब ठिकाणी वेळेत आणि सुरक्षित नेणं. या जॉब डिस्क्रिप्शनमध्ये निरर्थक गप्पा मारणं ही सर्व्हिस येत नाही. शिवाय हा काही परदेश नाही, गिऱ्हाईकांची समाधानाची पर्वा करण्यासाठी. मी त्यांच्या जागी असतो तर लै वैतागलो असतो आणि बोलक्या गिऱ्हाईकाला फाट्यावर कोलायला 'नदीम श्रवण के १०१ नगमें' लावले असते. पण मुंगीच्या गतीने चालताना चक्रधरस्वामींना अन्य काही मनोरंजनापेक्षा माझ्याशी बोलणं सोपं वाटलं असावं.

मोठा आठ पदरी रस्ता होता. त्याच्या सगळ्यात कडेच्या पदराला अडवून मोठमोठे ट्रक उभे होते. ट्रकवाले बाहेर पडून लुंगीबिंगी लावून तंबाखू चोळत होते.

"ये जा क्यूँ नहीं रहे?" मी विचारलं.

"रात में निकलेंगे. अभी उन को अलाऊड नहीं है," स्वामी म्हणाले.

"क्यूँ?"

"अरे सर ये लोग एक बार निकल लिये तो पूरा रोड जाम कर देते हैं," स्वामी म्हणाले. "इनका नेसनल परमिट होता है ना, किधर भी निकल पडते है. टाइम पे डिलिवरी होनी चाहिये ना.."

"हाँ लेकिन यहाँ ऐसे सडक की साईड में बहुत टाइम रुके रहना होगा," मी म्हणालो.

"बहुत टाइम – कभी कबार अग्यारबारा घंटे," एक क्षणभर तो काहीच बोलला नाही. "इसीलिये तो ट्रकवालों का कोई घर नहीं होता साब."

"आप का घर कहाँ है?" मी विचारलं.

"वैसे घर पडता है लखीमपुर साईड में. आप ने सुना नहीं होगा नाम," त्याने मला उगाच सस्त्यात काढलं पण लखीमपूर बरेलीजवळ आहे ही माहिती काही कारणाने माझ्याकडे होती. हे त्याला सांगितल्यावर तो एकदम खुशीत आला आणि आपला आजवरचा प्रवास सांगू लागला.

ट्रकवर पोऱ्या म्हणून त्याने सुरुवात केली. पुढे ट्रक ड्रायव्हर होण्यापर्यंत मजल मारली. पण ते आयुष्य त्याला जगायचं नव्हतं. "परिवार बनाना चाहता था." ओळखीपाळखीतून गुरगाव भागात शिफ्टवर टॅक्सी ड्रायव्हर म्हणून काम मिळालं. पुढे त्या मालकाने याला काढून टाकलं पण तोवर याला सिस्टीम समजली होती. गुरगावात एके ठिकाणी टॅक्सी ड्रायव्हर लोकांचा मजूर अड्डा भरतो. तिथे ड्रायव्हरी करू शकणारे लोक गोळा होतात. टॅक्सी कंपन्यांचे सबकॉन्ट्रॅक्टर, किंवा सबकॉन्ट्रॅक्टरचे सबकॉन्ट्रॅक्टर तिथे येऊन शिफ्टसाठी ड्रायव्हर भरती करतात.

"तो आप ये शिफ्ट पे चलाते हैं?" मी विचारलं. गाडी शिफ्टची वाटत नव्हती, कारण देवाच्या तसबिरी, पडदे वगैरे वैयक्तिक सजावट दिसत होती. शिफ्टच्या गाड्या इम्पर्सनल दिसतात.

"अरे नहीं, ये पुरानी बातें हैं, दस साल पुरानी. फिर ये उबरवाला मालिक मिला, और उसकी ये गाडी चलती है बारा घंटे."

"आपही के पास रहती है?"

"नहीं जी – आधा टाइम गाडी खडी रखेंगे तो प्राफिट कैसे बनायेगा मालिक? रात के आठ बजे जोडीवाला ले जाता है. मैं सुबह आठ बजे उस से वापस लेकर आता हूँ."

म्हणजे गाडी चोवीसही तास रस्त्यावर पळत होती!

रूम

"आप का परिवार कहाँ है? लखीमपूर?"

"जी नहीं जी, अभी लखीमपूर में कुछ नहीं रख्खा, कोई नहीं उधर." क्षणभर बाहेर पाहून तो म्हणाला. "इधर एक रूम ले के रख्खा है."

'रूम'बद्दल त्याने आणखी माहिती दिली. गुरगावच्या सीमेवर एका उपनगरात ती रूम होती. तिथे हा, बायको, आणि दोन मुलं असे राहात होते. त्याला मुलांना अंग्रेजी इसकूलमध्ये घालायचं होतं पण रूमजवळ तशी 'चांगली' शाळा नव्हती.

मला एकाएकी जाणवलं, तो सतत 'रूम' म्हणत होता. 'घर' नाही.

कॉकटेल आणि ठेका

सहकर्मचाऱ्यांबरोबर जेवायला जाणे ही गोष्ट कॉर्पोरेट जगात टाळता येत नाही. "या नीचासोबत तुकडा मोडायला नको" असं वाटवून देणारे लोक असले तरी पर्याय नसतो. कॉर्पोरेट जगात प्रत्येकावर 'टीम प्लेयर' असायची अघोषित सक्ती आहे. माफक मद्यपान करून लौकर कटणे बऱ्याचदा उत्तम. मी पाव्हणा असल्याने माझ्याच सन्मानार्थ जेवायला जायचं होतं. शिवाय मला परत हॉटेलवर एक सहकारीच सोडणार होता. त्यामुळे संपूर्ण वेळ थांबणं भाग होतं.

रेस्टोरंट मोठ्या मॉलमध्ये होतं (आणखी कुठे असणार?) नव्या कोऱ्या जागेला जुनं रूप देऊन इराणी हॉटेल पद्धतीच्या खुर्च्या वगैरे होत्या. माझ्या एका सहकाऱ्याला कॉकटेल घ्यायची इच्छा झाली. मेन्यू उघडून पाहिला तर त्यात 'इमली जिंजर मार्गारिटा', 'जलजिरा जिन अँड टॉनिक', 'चाय ओल्ड फॅशन्ड' वगैरे भीषण आर्यांग्ल प्रकार होते. फ्युजन अन्न ही संकल्पना बुद्धीला कितीही वेधक वाटली तरी त्या फ्युजनकल्पनेचं चविष्ट पदार्थांत रूपांतर करू शकणारे लोक फार फार कमी असतात. त्यामुळे मी आपला पारंपरिक कॉकटेल्सना आश्रय देतो. पण हे लॉजिक पटणारे लोक फार कमी सापडले आहेत. सहकाऱ्याने 'वॉटरमेलन ब्ल्यू लगून' घ्यायचं ठरवल्यावर मी त्याचा नाद सोडला, आणि 'मॉस्को म्यूल' हे यादीत सापडलेलं एकमेव पारंपरिक कॉकटेल मागवलं.

'मॉस्को म्यूल' म्हणजे व्होडका, जिंजर एल (अर्थात आल्याच्या चवीचा सोडा), आणि लिंबू यांचं मिश्रण. अगदीच लाडात आला असाल तर त्यात पुदिन्याची डहाळी खोवतात. हे सगळं प्रकरण एका तांब्याच्या मगात भरतात आणि बर्फ घालून देतात. फारच हुच्च्य हाटेल असेल तर मगाचा कान पितळी असतो. ("हे असंच का?" असं कॉकटेलशास्त्रात विचारत नाहीत.) नावात मॉस्को असलं तरी हे कॉकटेल अमेरिकी आहे. त्याबद्दल अशी स्टोरी सांगतात की न्यू यॉर्कमधल्या कोणत्याश्या गुत्त्याकडे नव्या दारूची डिलिव्हरी येणार होती. पण त्यांच्याकडे मद्य साठवायला मर्यादित जागा होती, आणि त्यात व्होडकाच्या बाटल्या आणि जिंजर एलचे बुधले उरले होते. ते एकदाचे संपवण्यासाठी म्हणून त्यांनी व्होडका जिंजर एलमध्ये घालून विकायला सुरुवात केली. आता त्याला तो तांब्याचा गलास कोणी चिकटवून दिला काय माहीत. गेल्या दोन वर्षांत या कॉकटेलला काही 'वोक घराण्या'तल्या लोकांनी 'किएव्ह म्यूल' म्हणायला सुरुवात करून पुतीनवर सूड घेतला आहे. पुतीनचा पाडाव होईल तो अशाच लोकांमुळे. सलाम आहे. पण एकंदरीत हे पेय लोकप्रिय आहे यात वाद नाही. शिवाय तयार करायला फार बुद्धी लागत नाही, त्यामुळे बिघडायची शक्यताही कमी.

या गुरगावी रेस्टोरंटाने त्याचे तब्बल सतराशे रुपये लावायचा मानस उजव्या बाजूला जाहीर केल्याने मला धक्काच बसला. अर्थात रुपये सतराशे गुणिले माझी कपॅसिटी भागिले २०० मिली माझ्या खिशातून जाणार नसल्याने मी निवांत होतो. पण या किमतीबद्दल आश्चर्य व्यक्त करताच मला घरी सोडणारा माझा होष्ट एकदम पेटला. या (आणि इतर) रेस्टोरंटच्या सुलतानी दरपत्रकाबद्दल कडक निषेध करून झाल्यावर त्याने मला "मैं बाद में आप को एक हैरतंगेज जगह ले चलता हूँ" असा मानस जाहीर केला. "वो जगह अजीबोगरीब है – मतलब अजीब भी है और गरीब भी" असं सांगून माझी उत्सुकता फारच ताणली.

सुलतानी दरात जेवण करून झाल्यावर योग्य ते हाहाहीही करून आम्ही काढता पाय घेतला. अजून एक सहकारी हैरतंगेज जगहला यायला उत्सुक असल्याने त्यालाही गाडीत जमा केलं आणि आम्ही निघालो. काटकोनांतल्या गुरगावी रस्त्यांवरून सुमारे वीस मिनिटं गेल्यावर त्याने एका ठिकाणी गाडी उभी केली आणि आम्हांला गाडीतच बसायला सांगितलं.

गुरगाव किंवा चंडीगड किंवा गांधीनगरसारख्या योजनाबद्ध शहरांत किंवा सैनिकी छावणी (कॅन्टोन्मेंट) शहरांत एक विशिष्ट रचना असते. त्यात सगळी दुकानं एका गोल भागात एकत्र करून ठेवलेली असतात. त्याला 'अमुकतमुक सेक्टरचे मार्केट' वगैरे नाव असतं. त्यात उडप्याच्या हॉटेलपासून ते फाफडा गाठीया विक्री केंद्रापर्यंत काहीही असू शकतं. अशाच एका मार्केटमध्ये – किंवा मार्केटच्या मागच्या बाजूच्या मैदानात – त्याने गाडी उभी केली होती. रात्री उशीराची वेळ असल्याने सगळीकडे सामसूम होती, पण आमच्यासारख्या गाड्या जागोजाग उभ्या होत्या. त्यातले लोक जा-ये करत होते ती मार्केटमधल्या एका गाळ्याची मागची बाजू होती.

सहकारी थोड्या वेळात परतला. त्याच्या सोबत एक जेमतेम विशीचा मुलगा होता. त्याने लॅमिनेट केलेली दोन कार्डं आम्हांला दिली. त्यांतल्या एकावर अनेक प्रकारच्या दारवा आणि त्यांचे ६०-९०-क्वार्टर-फुल असे भाव लिहिले होते. तळाशी 'फुल १००० मिली' आणि 'हमारे यहाँ हर माल असली होता है, आश्वस्त रहिये' अशा टिपाही होत्या. दुसऱ्या कार्डावर चक्क वेगवेगळी कॉकटेल्स होती! ब्लडी मेरीपासून ते मार्टिनीपर्यंत. (शेकन असावी की स्टर्ड याबाबत काही टीप सापडली नाही.) किमती माझ्या मते जरा चढ्याच असल्या तरी त्या मॉलच्या मानाने फुटकळ होत्या.

माझ्या चेहऱ्यावरचा धक्का बघून सहकारी मनमुराद हसत होते.

"हॅ नी हॅ अजीबोगरीब?" त्याने विचारलं. "इस ठेके पे बडी हस्तियां मिल जाती हॅ." त्याने एकदोन राजकारण्यांची नावं घेतली. एक दोन रील्सतारकांची. शिवाय आमच्या गुरगावी हापिसातला सगळा सी-स्वीट इथे भेटू शकतो अशीही अमोलिक माहिती मिळाली. त्या दोन सहकाऱ्यांत काही वेळ कोणी कोणाला कोणाबरोबर पाहिलं याची 'सांगा मुकुंद कुणी हा पाहिला' धर्तीची चर्चा रंगली. बाहेर तो विशीचा मुलगा शांतपणे आमची वाट पाहात उभा होता.

"दारू असली तो हॅ ना भई?" मी एकदा विचारून घेतलं. त्यावर 'हांजी बिलकुल असली' असल्याचा दिलासा मिळाल्यावर शेवटी उडी घ्यायचं ठरवलं. तसा मी वैज्ञानिक दृष्टिकोन बाळगून असतो – तुलना करायची ही संधी मी सोडणार नव्हतो. दुसऱ्या कार्डावर असलेली 'मॉस्को म्यूल' मागवली. किंमत रुपये दोनशे.

प्लॅस्टिकच्या डिस्पोजेबल ग्लासातून आलं.

स्टराईल

कॉलेजमधली गुरगावला नोकरी धरणारी ती मैत्रीण अजून इथेच होती असं कळलं. वत्सापी ढोसल्यावर जुना मित्र भेटल्याने तिला आनंद झाला, आणि तिने जेवायला घरी बोलावलं.

मध्यंतरी तिचं लग्न झाल्याचं मला समजलं होतं. तिचा नवरा एका फर्निचरच्या बहुराष्ट्रीय कंपनीत याचा-नाही-तर-त्याचा इंडिया हेड होता, आणि ही वेगळ्या एका बहुराष्ट्रीय कंपनीत अमक्यातमक्याची रीजनल हेड होती. (हे उल्लेख भूतकाळात केल्याचं कारण पुढे समजेलच.) त्यांना एक मुलगा आहे – इयत्ता दुसरी.

मुलासाठी (पुस्तक) खाऊ घेऊन ठरलेल्या वेळेला तिच्या घरी पोचलो. उभयतांच्या हेडत्वाला साजेशा एका गेटबंद चकचकीत टोलेजंग इमारतीत ती राहात होती. महादरवाजाची कवाडे उघडायचा कोड तिने मला अगोदरच देऊन ठेवल्याने रखवालदाराची पारखी नजर टाळून मी थेट लिफ्टपाशी पोचलो. मैत्रिणीने मला "खाली आलास की फोन कर" असं सांगून ठेवलं होतं. तसा केला.

मी वर पोचलो तर माझी वाट पाहात मैत्रीण दाराबाहेर उभी होती. तिच्या हातात एक पुडकं होतं. मी "कशाला कशाला गिफ्ट वगैरे" असले सभ्य उद्गार काढणार तितक्यात मी त्या पुडक्यावरचं नाव वाचलं. गुन्हा होतो त्या ठिकाणी वापरतात तसला 'नॉडी सूट' होता. शिवाय त्याच मटेरियलचे मोजे आणि डोक्यावर घालायची, केस झाकले जातील अशी टोपी.

तिची अशी अपेक्षा होती की मी कपड्यांवर ही सगळी झूल घालून मगच आत यावं.

"सांगते सगळं नंतर.." ती म्हणाली, आणि तिने ते पुडकं हातात टाकलं.

आत तिचा मुलगा होता. मलूल झालेला, हालचाली मंदपणे करणारा. त्याला बालदमा आहे. अधूनमधून त्याचे अटॅक येतात. दोनच दिवसांपूर्वी असा झटका आला, इतका की मध्यरात्री हॉस्पिटलकडे धाव घ्यायला लागली.

"इथली हवाच भिकारचोट आहे रे.." ती हताशपणे म्हणाली. "सॉरी हां – तुला हे सगळं करायला लावते आहे."

संसर्गापासून जपायला लागतं. हॉस्पिटलचा सीन नुकताच झालेला, आणि आज मी परका माणूस घरी येणार म्हणून ही काळजी.

"अगं माझं एक ठीक आहे, पण असं किती जपत बसणार? शाळेत? रस्त्यावर?"

"हो ना रे. बघवत नाही हा प्रकार, एकदा अटॅक आला की. डॉक्टर परवा स्पष्ट म्हणाला – त्याच्यासाठी तरी तुम्ही गुरगाव सोडून जा."

"मग?"

"मग काय? बघतो आहे दुसरीकडे."

या घटनेनंतर तीन महिन्यांत हे कुटुंब बंगळुरूला स्थलांतरित झालं.

ऊन पाऊस

एक अविस्मरणीय गुरगावभेट ऐन मे महिन्याच्या दुसऱ्या आठवड्यात झाली. इंदिरा गांधी विमानतळावर उतरलो तेव्हा मध्यरात्र होती – दीड-दोन वाजलेले असावेत. तापमान होतं ३४ अंश सेल्सियस. माझ्या अंगावरच्या कपड्यांचा त्वरित काला झाला.

दुसऱ्या दिवशी सकाळी साडेआठ वाजता तापमानाने चाळीशी कधीच ओलांडली होती. कदाचित पंचेचाळीशी. हॉटेल-रस्ता-ऑफिस या ५०० मीटरच्या पायी प्रवासात मला उष्माघात होईल की काय अशी खरोखरची भीती वाटायला लागली. संध्याकाळी साताच्या आसपास परत निघालो तेव्हा सूर्य मावळला होता, पण तापमान चाळीसपेक्षा फार खाली गेलं नव्हतं. एका दुपारी सहकाऱ्याच्या कारमधून काही तरी आणण्यासाठी गेटापाशी गेलो. तेव्हा त्याच्या गाडीतला तापमापक ५०.५ अंश दाखवत होता.

भल्या पहाटे ऑफिसला जाणं आणि उशीरा हॉटेलवर येणं हा उपक्रम मी याही कारणासाठी जारी ठेवला. तरी परत आल्यावर एका थंडगार बियरने शरीराचं तापमान कमी करायला लागत असे.
"इस साल सूर्यनारायण का प्रकोप बहुत ज्यादा है.." आमच्या हापिसातले एक शुद्ध गायीच्या तुपात तळले गेलेले 'पाण्डेऽयजी' म्हणाले. ते तसे लोकांना हाशिवणारे चतुर आहेत. माझ्या नावाचा अर्थ सूर्य असल्याने मला कसा त्रास होणार नाही यावर अपेक्षित कोटी त्यांनी केलीच.

"बारिश कब होगी पाण्डेऽयजी?" डे आणि य मध्ये त्यांनी शिकवल्याप्रमाणे हेलकावा देत विचारलं.

"जुलाई या तो फिर अगस्त आना आप." मी काही इतके दिवस राहणार नव्हतो. पण एकदा खरोखर अगस्तमध्ये जायची वेळ आली.

तेव्हा इतका पाऊस पडला की रस्ते तुंबले.

अपूर्णात्...

माझ्या आयुष्यातली गुरगावी संपली नाहीये. संध्याकाळी गुरं गोठ्याकडे परततात तसं हे गुरूही गुरगावला परतेल. गुरगाव फाईल्समध्ये आणखी कपटे जोडले जातील. तोपर्यंत अपूर्णविराम.