दारिद्र्य: भाषेचे आणि भाषिक समाजाचे

मराठी ही एक प्रगत भाषा आहे असे मानले जाते. ह्या पहिल्या वाक्याबद्दलच मला शंका आहे. मराठीचे pidginisation पिजिनीकरण रोजच्या रोज वाढत आहे. उदाहरणार्थ टीवीवरील जाहिरातींमधील मराठी ऐका. अन्य भाषेपुढे इतक्या सहजपणे मान टाकणाऱ्या भाषेला प्रगत भाषा असे का मानावे?

काही टिप्पण्या/ओपन थॉट्स:

१. महापुरुष, पुरुषोत्तम, महात्मा, देवमाणूस, नटसम्राट आणि तत्सम शब्द मराठीत सर्रास वापरात आहेत. पण तश्याच प्रकारच्या स्त्रीवाचक शब्दांचा मराठीत दुष्काळ आहे. ते एक तर नव्याने बनवावे लागतात, किंवा बहुतकरून तो अर्थ व्यक्त करण्यासाठी मग थोर इ. विशेषणे "स्त्री" या शब्दाच्या मागे योजावी लागतात.

एकंदरीत, अगदी अद्यतन काळ वगळता, स्त्रियांचे सामाजिक महत्त्व हे पुरुषप्रधान व्यवस्थेत दुय्यम असणे सनातन आहे, ही बाब लक्षात घेता, यात आश्चर्य वाटण्यासारखे फारसे काही नसावे.

तरीसुद्धा, जेथे अगदीच गरज पडली, किंवा तशीच वेळ आली, तेथे अशा प्रकारचे शब्द अजिबातच बनवले गेले नाहीत, असेही नाही. जसे, विदुषी. किंवा, पंडिता. किंवा, साध्वी. (अशी उदाहरणे त्या मानाने पुष्कळच कमी आहेत, जवळजवळ नगण्य आहेत, हे अर्थात मान्य आहे. फक्त, नगण्य असली, तरी शून्य नव्हेत, एवढेच सुचवायचे आहे.)

दुसरे म्हणजे, हे केवळ मराठीच्याच बाबतीत होत असावे, असेही नाही; हे बहुधा वैश्विक असावे. (पुरुषप्रधान संस्कृती ही महाराष्ट्राची खासियत खाशी नसावी.) इंग्रजीतसुद्धा, chairmanची जागा chairpersonने किंवा (निदान अमेरिकनमध्ये तरी – ब्रिटिश इंग्रजीबद्दल कल्पना नाही.) waiter/waitressची जागा (जेंडर-न्यूट्रल) serverने घ्यायला, झालेच तर manager ही संज्ञा जेंडर-न्यूट्रल व्हायला, गेला बाजार विसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धाचा उत्तरार्ध तरी उजाडलाच!

Which brings me to my next point: आपण उल्लेखिलेल्या पुरुषवाचक संज्ञांकरिता समांतर स्त्रीवाचक संज्ञांची गरज नेमकी काय आहे? त्याऐवजी, त्या प्रत्येक संज्ञेकरिता प्रत्येकी एकच, जेंडर-न्यूट्रल संज्ञा (जसे, chairmanच्या ठिकाणी chairperson, किंवा, waiter/waitressऐवजी server, त्याप्रमाणे) वापरता येणार नाही काय? किंवा, त्याहीपुढे जाऊन, नवीन पर्यायी जेंडर-न्यूट्रल संज्ञा योजण्याऐवजी, तूर्तास वापरात असलेल्या पुरुषसूचक संज्ञेचीच व्याख्या ओव्हरलोड करून, तीच (पुरुषसूचक) संज्ञा जेंडर-न्यूट्रल पद्धतीने (जसे, आजमितीस manager ही संज्ञा ज्या पद्धतीने वापरतो, तद्वत) वापरता येणार नाही काय?

महात्मा, देवमाणूस यांच्या बाबतीत असे करण्यात फारशी अडचण येऊ नये. ‘श्रीमती अमूकअमूक महात्मा आहेत’ हे विधान, किंवा त्यातील श्रीमती अमूकअमूक यांचा ‘महात्मा अमूकअमूक’ असा उल्लेख (assuming अमूकअमूक हे संबंधित व्यक्तीचे आडनाव आहे, पाळण्यातले नाव नव्हे. किंवा, फॉर्दॅट्मॅटर, आडनाव नसून पाळण्यातले नाव असले, तरीही.) या दोन्ही गोष्टी मराठीत खपून जाण्यात निदान आजमितीस तरी फारशी अडचण येऊ नये. तसेच, स्त्रियादेखील ‘माणूस’ कॅटेगरीत मोडतात, ही बाब लक्षात घेता, ‘अमकीतमकी देवमाणूस आहे हो!’, हे वाक्य कोणास खटकू नये. (त्याकरिता तिची ‘देवनार’ करण्याची यत्किंचितही आवश्यकता नाही.)

फार कशाला, ‘अमकीतमकी नटसम्राट आहे’ हे विधानसुद्धा कोणास वावगे वाटण्याचे काही कारण निदान वरकरणी तरी दृग्गोचर होत नाही.

हं, आता, ‘एकविसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात अमूकअमूक नावाची एक महापुरुष या पृथ्वीतलावर होऊन गेली’, किंवा ‘तिच्यासारखी पुरुषोत्तम होणे नाही’, यांसारखी वाक्ये, कदाचित ऐकणाऱ्याच्या कानास किंचित चमत्कारिक वाटू शकतील खरी, परंतु ती सुरुवातीस. कालांतराने त्यांचीही सवय होऊन जाईल. (भारताच्या संवैधानिक सर्वोच्चपदाकरिता ‘राष्ट्रपती’ ही संज्ञा योजण्यात आली खरी, आणि ती अनेक वर्षे विनाअडथळा चालली. फार कशाला, कालांतराने त्या पदावर एक स्त्री विराजमान झाल्यावरसुद्धा ती संज्ञा तशीच वापरली जात राहिली; त्यात कोणालाही काहीही वावगे किंवा चमत्कारिकही वाटले नाही, किंवा त्याऐवजी ‘राष्ट्रपत्नी’ अशी (किंवा अन्य कोणती) पर्यायी शब्दयोजना करण्याची गरजही भासली नाही वा दुर्बुद्धीही झाली नाही. नशीब. अर्थात, तशी गरजही नव्हती.)

२. Sex आणि gender यांतील फरक ठळकपणे दाखविणारे शब्द मराठीत प्रचलित नाहीत.

या मुद्द्यावर माझा पास.

३. लैंगिक प्रवृत्तींशी संबंधित अचूक आणि अर्थवाही शब्द मराठीत उपलब्ध नाहीत. "समलिंगी" चा मूळ अर्थ "समान किंवा त्याच लिंगाचे". पण "समान लिंगाच्या व्यक्तींकडे प्रणयाकर्षित होणाऱ्या व्यक्ती" किंवा "समान लिंगाच्या व्यक्तींशी संभोग करणाऱ्या व्यक्ती" या संकल्पनांसाठी मराठीत अचूक शब्द नाहीत. त्यासाठी "समलिंगी" हाच शब्द वापरला जातो. त्यातही "समलिंगी" पुरुषांबाबत थोडेतरी बोलले/लिहिले जाते. "समलिंगी" स्त्रियांबद्दल तेवढेही नाहीच. भाषेने इथेच मर्यादा गाठली, तर मग LGBTQ+ वगैरे बारकाव्यांचा तर आनंदीआनंदच.

हा मला वाटते सर्वात रोचक मुद्दा आहे.

बोले तो, हे (बोले तो, उपरोल्लेखित LGBTQ+ कॅटेगरीत मोडणारे सर्वच) व्यक्तिविशेष महाराष्ट्रसमाजात, झालेच तर हिंदुसमाजात, फार कशाला, जगातल्या कोठल्याही समाजात, पूर्वापार अस्तित्वात असणार, नि त्यांचे अस्तित्व सर्वज्ञात असणार. हे व्यक्तिविशेष वा या लैंगिक वृत्ती हा विसाव्या/एकविसाव्या शतकातील आविष्कार खासा नव्हे. आणि, महाराष्ट्रसमाजात हे व्यक्तिविशेष एवढ्यातच बाहेरून आणले गेले (नव्याने introduce केले गेले), अशातलीही काही गोष्ट नसावी.

मग मराठी भाषेतच या बारकाव्यांकरिता संज्ञा उपलब्ध का नसाव्यात बरे?

एक समांतर उदाहरण येथे विचारात घेता येईल. (उदाहरण चपखल बसतेच, असा माझा दावा नाही. केवळ एक शक्यता म्हणून विचारात घेता यावे, इतकेच.)

‘मद्याच्या विक्रीचा धंदा करणारा व्यापारी’ अशा अर्थाने ‘कलाल’ असा एक शब्द पार टिळकआगरकरांचा जमान्यापर्यंत सर्रास प्रचलित होता. आजमितीस तो सामान्य वापरात आढळत नाही. (निदान, मी तरी इतक्यात तसा तो ऐकलेला वा वाचलेला नाही; चूभूद्याघ्या.) इतकेच नव्हे, तर त्याऐवजी दुसरी कोठली नवीन मराठी संज्ञासुद्धा माझ्या ऐकण्यात वा वाचनात आलेली नाही.

आता, हा शब्द नेमका कधी लुप्त झाला, हे सांगणे कठीण आहे. मात्र, मध्यंतरीच्या काळात या शब्दाने दर्शविला जाणारा हा धंदा/व्यापार (निदान महाराष्ट्रात तरी) लुप्त झालेला नाही (पूर्णांशाने तर नाहीच नाही!), एवढे निश्चित.

त्याचप्रमाणे, कदाचित या सर्व व्यक्तिविशेषांकरिता विशिष्ट संज्ञा कधीकाळी मराठीच्या कोठल्यातरी आद्यावतारात अस्तित्वात असू शकतील काय? (मला कल्पना नाही. हे माझे प्रतिपादन नसून माझा सवाल आहे. या संदर्भात काही माहिती मिळू शकल्यास ती वाचायला आवडेल.) कदाचित, कालौघात होणाऱ्या सामाजिक स्थित्यंतरांच्या रेट्यांत, शिष्टसंमततेच्या बदलत्या संकल्पनांतून (मग भले त्या संकल्पना परकीयांच्या प्रभावातून असोत वा स्वयंस्फूर्त असोत), पुढे कधीतरी हे शब्द वा त्यामागील संकल्पना या संभाषणाकरिता वा लिखितव्यवहाराकरिता अशिष्टसंमत म्हणून निषिद्ध ठरून, अवापरात जाऊन लोप पावल्या असाव्यात काय? (याचा अर्थ हे व्यक्तिविशेष वा या लैंगिक वृत्ती मध्यंतरी समाजातून लोप पावल्या, असा अर्थातच नव्हे.)

(‘हे शासन जो भंग करी, तेहाची माय गाढवे *विजे’ यासारखा मजकूर खुल्लमखुल्ला, सचित्र, तथा जाहीर प्रकटनांतून ज्या भाषेतून एके काळी सर्रास होत असे, त्या भाषेत या सर्व बारकाव्यांकरिता विशिष्ट, चपखल संज्ञा कधीच अस्तित्वात नव्हत्या, हे पटत नाही. कसून शोध घेतला पाहिजे.)

इंग्रजीमधील तांत्रिक किंवा पारिभाषिक शब्दांना मराठी प्रतिशब्द शोधण्याचा उत्साह काही मराठीभाषिक दाखवतात. माझ्या अनुभवानुसार हे लोक बहुतकरून मध्यमवयीन (खरेतर वृद्ध), मध्यमवर्गीय, अभिजन (साधारणतः ब्राह्मण) असतात. त्यातही पुरुष बहुसंख्य. असे मराठी प्रतिशब्द संस्कृतशी कुस्ती करून बनवले जातात (कारण ते संस्कृतमध्येही नसतातच!).

या कॅटेगरीतील लोक बोले तो ज्यांचा उल्लेख आम्ही ‘सकाळीसकाळी पिसाळलेले सावरकर कडकडून चावलेले लोक’ असा करतो, ते. निरुद्योगी खुळचटांचा (सावरकर इन्कलूडेड!) वायझेड (माझ्यासारख्या मराठी-अमेरिकनाने ‘वायझी’ म्हटले पाहिजे खरे तर; परंतु, म्हणणार नाही!) उपद्व्याप आहे सारा!

पण मराठीतील उपरोल्लेखित लिंगविषयक शब्दांचे दारिद्र्य दूर करण्यास त्यांच्या "अजेंड्यामध्ये" प्राधान्य दिसत नाही.

अर्थात! या मंडळींना (अगदी क्वचित्प्रसंगी आपल्या फँटश्यांमध्ये वगळता) सामाजिक समस्यांच्या अर्थपूर्ण निवारणाकरिता प्रयत्नांत स्वारस्य तसेही कधी होते?

मराठी भाषेतील या 'शाब्दिक वाळवंटांबद्दल' आपणांस काय वाटते? त्यांचे निर्मूलन कसे करावे, आणि मुद्दलात करावेच का? की शक्य तिथे सरळ इंग्रजी शब्दांचाच वापर करावा?

वाळवंट आहे, आणि त्याचे निर्मूलन हे केवळ इष्टच नव्हे, तर आवश्यक आहे, हे ओघाने आले. कसे म्हणाल, तर येनकेनप्रकारेण, हेच त्याला उत्तर आहे.

मला वाटते, या संकल्पनांकरिता मराठीत कधी काळी काही चपखल संज्ञा होत्या काय, हे प्रथम शोधून काढावे. तशा चपखल संज्ञा मराठीत कधी काळी अस्तित्वात असल्यास, त्यांचे पुनरुज्जीवन केल्यास त्या आजमितीस लोकांना कितपत समजतील नि कितपत रुजतील, याचा अंदाज घेऊन प्रथम त्यांना प्राधान्य द्यावे; नपक्षी (बोले तो, अशा संज्ञा अस्तित्वात नसल्यास, किंवा असूनसुद्धा आजमितीस लोकांना त्या समजण्याची वा त्या जनमानसात रुजण्याची फारशी अपेक्षा नसल्यास), इंग्रजीतून वा मराठीभाषकांचा ज्यांच्याशी थोडाफार संबंध येऊ शकतो, अशा समकालीन देशी वा विदेशी भाषांतून जशाच्या तशा वा अपभ्रष्ट रूपात/मराठीकरण करून (बोले तो, technique हा शब्द हिंदीत जेणेकरुन ‘तकनीक’ असा वापरला जातो, आणि त्यावरून त्याची ‘तकनीकी’ वगैरे रूपे जेणेकरुन होतात, किंवा, bore या इंग्रजी शब्दावरून boredomकरिता ‘बोरियत’ असा उर्दू शब्द जेणेकरुन बनतो, तद्वत.) उचलावीत.

अन्यथा, सावरकरी मार्ग आहेच, परंतु, तो फारसा उपयोगाचा नाही. उगाच आपली खाज म्हणून चोखाळायचा, झाले.

असो चालायचेच.

मुळात भाषेचे उद्येश च संवाद साधणे हा आहे.
अगदी खाना खुणा, हाव,भाव,विविध आवाज येथून सुरू झालेला प्रवास मूळ अक्षर निर्माण होवून लीहण्या पर्यंत पोचला.
लेखन करण्याचा उध्येष पण संवाद साधने च आहे

भाषेचा हा मूळ उद्येष अजून पण तोच आहे त्या मध्ये बदल झालेला नाही ना पुढे होईल .
फक्त भाषा बदलत जातील.
पण बाकी परिणाम पण भाषेचे आहेत.
भाषा ही अस्मिता जागृत करते.एक भाषिक लोकांची अस्मिता भाषा निर्माण करते.
महाराष्ट्रात मध्ये ज्याला मराठी ची अस्मिता असते तोच व्यक्ती दिल्ली मध्ये गेला की ती अस्मिता नष्ट होते मग तिथे हिंदी स्वतःच बोलली जाते.
संवाद साधणे हे महत्वाचे असते.
अस्मिता आली की ही भाषा श्रेष्ठ ही कनिष्ठ हे ओघाने आलेच.
नवीन गोष्टी निर्माण होतात ज्या पहिल्या अस्तित्वात नसतात त्या मुळे त्यांच्या साठी शब्द नसतात.
जेव्हा नवीन निर्माण होते त्या प्रमाणे त्या गोष्टींना ओळख देण्यासाठी शब्द पण तयार होतात.
काही ना तर शब्दात ओळख देता येत नाही तिथे शब्द समूह वापरले जातात.
हे सर्व च भाषेत होते.
पण ह्या नवीन वस्तू, किंवा नवीन भावना समाजाला किती महत्वाच्या वाटतात त्या वर त्यांच्या साठी खास शब्द निर्माण होणे depend असते.
Gender साठी विविध शब्द असावेत असे समाजाला वाटत नसेल तर नवीन शब्द निर्माण होण्याची शक्यता पण कमी असते
एकाच शब्दात सर्व gender समाविष्ट केले जातात.(जे समाजाने स्वीकारले नाहीत ते gender)

या लेखात ज्या ज्या ईतर भाषेतुन आलेल्या संज्ञांसाठी शब्द मराठी भाषेत नाही असे जर वाटत असेल तर ते बनवायला काय हरकत आहे ? असे शन्द बनले नाहीत याचे प्रमुख कारण आपण मूळ इंग्रजी शब्द वापरण्याला प्राधान्य दिले. आणि आता ते रुढ झाल्याने आपण ते फ़ारसा विचार न करता सर्रास वापरतो. जरा प्रय्त्नं केले तर असे शब्द बनवतात आणि ते रुढ पण होतात.
लेखात सावरकरी मार्गाबद्दल जरासा हेटाळणीपूर्वक उल्लेख आहे. पण जेंव्हा मेयर या शब्दाला प्रतिशब्द उपलब्ध नव्हता तेंव्हा सावरकरांनीच महापौर हा शब्द प्रचलित केला. आणि आज तोच वापरला जातो. असा प्रयत्नं होणे गरजेचे आहे.

दुसरे असे की जेंव्हा अश्या काही गोष्टी भाषेत संमिलीत कराव्या लागतात तेंव्हा मूळ शब्दांचे देशीकरण किंवा मूळ शब्द थोडेसे मराठीकरणाची प्र्क्रिया करुन वापरले तर वाईत नाही.

शास्त्रीय गोष्टींबद्दल आपल्या कडे सगळ्या गोष्टींना प्रतिशब्द नाहीत ही वस्तूस्थिती आहे. पण त्याचे कारण शिक्षणाचे सरकारीकरण झाल्यावर क्लिष्ट प्रतिशब्द आणले गेले. आणि ईतर कोणी त्यांना सोपे पर्याय सूचवले नाहीत. त्यामुळे ही अडचण निर्माण झाली. एकुण जरुरी संपल्यावर ते शब्द विसरण्यातच लोकांना धन्य वाटायला लागले.

हे झाले परभाषेतुन आलेल्या संकल्पना, गोष्टींबद्दल. पण मराठी वाहिन्या आणि वर्तमान पत्रांतुन रोज मराठी शब्दांची मोड तोड होत असते. उगीचच अर्थहीन मराठी रुढ होतात.

एक उदाहरण आहे : स्पष्टता . इंग्रजी ’क्लॅरिटी ’ ला प्रतिशब्द म्हणुन हा वापरला जातो. पण माझ्या मते मराठी/हिंदी मधे असा कुठलाच शब्द नाही.
स्पष्टीकरण हा शब्द आहे. पण याला चांगले प्रतिशब्द आहेत पण ते लोकांना वापरण्य़ात रस वाटत नाही.

मतांबद्दल माझं काही मत नाही. पण निरीक्षणांबद्दल काही मत.

मराठीत काही नामं नाहीत याबद्दल मला काही आश्चर्य वाटत नाही. 'न'बांनी त्याबद्दल पुरेसं लिहिलेलं आहेच. मला त्रास होतो तो मराठी भाषिकांचा; त्यातही स्वतःला पुरोगामी, उदारमतवादी वगैरे म्हणवणाऱ्या लोकांचा. अशांपैकी काही लोकांचे लेख ऐसीवर प्रकाशनासाठीही येतात, काही प्रकाशित होतात.

यांतल्या भाषेत सामान्य व्यक्ती पुरुषच असते, अशा प्रकारे भाषावापर असतो. याबद्दल संपादक आणि/किंवा मुद्रितशोधक म्हणून सुधारणा सुचवावी तर त्यावर "प्रमाण भाषा अशीच आहे; ती तुला बदलायची आहे का" छापाची उत्तरं उदारमतवादी वा पुरोगामी समजल्या जाणाऱ्या लोकांकडून मिळतात. एरवी खालच्या जातींतले, कष्टकरी, नाही-रे वर्गातल्या लोकांच्या बाजूनं बोलणाऱ्या लोकांना हे प्रश्न, आक्षेप दखलपात्र आहेत असं वाटतही नाही. हे असे अनुभव किती तरी वर्षं घेऊन झाले आहेत. वर त्यावर काही म्हणावं तर त्याबद्दल कामं बोलणारीच्या गळ्यातच पडतात - म्हणजे पुरुष जबाबदारी टाकून 'इदं न मम' म्हणायला मोकळे.

हे सगळं लिहिलंय ते भकास भाषा वापरणाऱ्या फेसबुकी वा टीव्हीय लोकांचं वर्णन नाही. एरवी मुद्रितशोधनं, संपादनं करणाऱ्या, भाषेबद्दल प्रेमानं चर्चा करणाऱ्या लोकांचं वर्णन आहे.

मला वाटत नाही ही भाषेची अडचण आहे. मराठी भाषिकच कोते असतील तर भाषा कशी बदलणार?

प्रेम, आस्था, तळमळ, मग उदासीनता, आणि नैराश्य या सगळ्या कलांतून जाऊन मी आता दुर्लक्ष या कलेत स्थिरावलो आहे.

मराठी माध्यमात प्राथमिक आणि माध्यमिक शिक्षण झालं, माझं कुटुंब मराठी बोलतं या माझ्या हाताबाहेरच्या गोष्टींमुळे कढ काढण्याइतपत माझ्यात भाषेबद्दल आत्मीयता तयार झाली. सध्या सलील वाघ ज्या पोटतिडीकेने मराठी भाषिक व्यवहारांबद्दल बोलत असतो तशी मनस्थिती मी गेली काही वर्षे बाळगली आणि शेवटी 'जाऊ दे सोड' म्हणून शांत झालो.

मराठी खपली काय, सुधारली काय, बदलली काय, सगळंच इतकं गुंतागुंतीचे आणि मल्टिप्रवाही आहे की ते उकलत बसून त्यावर रवंथ करणे मला अशक्य आहे.

जाता जाता : भारतीय भाषांबद्दल : लिंगाचे भाषिक परिणाम आणि समाजधारणांचा भाषिक लिंगांवर वर होणारा परिणाम यावर एक छोटेखानी पण मस्त व्हिडीओ पाहिला. तो शेअर करत आहे - सामायिक करत आहे - किंवा देत आहे

एक सत्तर वर्ष पूर्वीचे मराठी शब्द आताच्या पिढीला समजतील का?
जुन्या मराठी गाण्यांचा त्यांना अर्थ तरी समजेल का हीच खरी चिंता.
"मी मुक्त मोरीनी बाई चांदण्यात न्याहाते."
ह्या वाक्यातील नाहते ह्या शब्दाचा अर्थ तरी आज
च्या पिढीला माहीत असेल का.
" जान चली जाये तो जिया नहीं जाय जिया जाये तो फिर जिया नहीं जाय."
ह्या मध्ये प्रत्येक जिया चा अर्थ वेगळा आहे.
ज्याला हिंदी चे सखोल ज्ञान आहे तोच ह्या ओळीचे सौंदर्य समजू शकतो.

मराठी भाषा ही संस्कृतोद्भव आहे असे समजले जाते. तिला अभिजात भाषेचा दर्जा का मिळू शकत नाहीये?
अभिजात भाषा असण्यासाठी कोणते निकष आहेत?

प्रगत भाषा ती, जी नविन संकल्पनांना सामवून घेऊ शकते, आणि काळाबरोबर बदलत जाते. मला वाटते मराठी भाषा ही सर्वदृष्टीने संपन्न आहे. मराठीचे वापरकर्ते जर चूकीच्या पद्धतीने तिचा वापर करत असतील तर तो भाषेचा दोष नाही.

भाषेची तुलना करायची तर समाज रचनेची देखिल दखल घेणे जरूरीचे आहे. त्यामुळे दुसऱ्या भाषेत असणाऱ्या शब्दांचे समान अर्थी शब्द मराठीत नाहीत म्हणून ती अप्रगत असे मानण्याचे कारण नाही. जुन्या काळात जे अस्तित्वातच नव्हते, त्या करता मराठी शब्द नसणे यात नवल नाही. पण नविन चपखल शब्द शोधून, त्याचा वापर करून ते रूढ करण्या करता भरपूर प्रयत्न करण्याची आवश्यकता आहे. तसे फारसे घडताना दिसत नाही हे मात्र खरे. हल्लीच्या वेगवान काळात, जे सोयिस्कर आहे, ते स्विकारणे हा धर्म झालेला आहे. जे शब्द माहिती आहेत, वापरात आहेत त्याला प्रतिशब्द शोधण्याचे आणि ते वापरण्याचे कष्ट कुणी घेताना दिसत नाही, यात काही दुमत नाही.

तुम्ही मांडलेली निरीक्षणे अफलातून आहेत. बरेच शब्द पुरुष या अक्षरसमूहाला परस्परपूरक आहेत. स्त्री या शब्दासाठी अक्षरसमुह तयार करावे लागतात हेही मान्य. मात्र याला भाषेची मर्यादा म्हणत येणार नाही. कोणतीही भाषा कधीच पूर्णत: समृद्ध नसते. बरेचसे शब्द इकडून तिकडून येऊन भर घालत असतात. कदाचित आपण पुरुषप्रधान संस्कृतीत रुतलेलो असल्याने असे शब्द रुळले असावेत असे मला वाटते. कारण आपण आपली कुटुंबसंस्था 'उद्धारासाठी पुरुष पाहिजे आणि वंश वाढवण्यासाठी स्त्री पाहिजे' याभोवतीच गुंडाळलेली आहे. त्यामुळे साहित्यातले शब्द असो किंवा बोलीभाषेतील हे असे शब्द अंगवळणी पडले आहेत. दुसरी महत्वाची गोष्ट म्हणजे रोजच्या व्यवहारामध्ये आपण वापरत असलेले इतर भाषेतील शब्द खूप आहे. इंग्रजी शब्द तर खूप आहेत आणि प्रतिमराठी शब्द कमी.

मराठी भाषेचा आग्रह धरणारे बहुतेक 'अभिजन' असतात हे निरीक्षण म्हणून चांगले असले तरी असे दाखवणारे (किंवा दिखावा करणारे) बहुतेक 'अभिजन' असतात असे म्हणणे संयुक्तिक वाटते. आपण नेहमी राजकीय अनास्था बद्दल भरभरून बोलतो मात्र सांस्कृतिक अनास्था आणि भाषिक अनास्था पण तेवढ्याच जबाबदार आहेत. कारण बहुतेक आस्था फक्त जातपातधर्माशी निगडीत असल्या तर राजकीय पटलावर येतात.

मातृभाषेतून शिक्षण घेणे हा वरवरचा मुद्दा आहे. आजूबाजूचे वातावरण पण तसे मराठीमय होणे गरजेचे आहे. महाराष्ट्रात तसे वातावरण आता मिळणे शक्य नाही. उदाहरण सांगतो आपण मराठी लोक क्रिकेटचे समालोचन ( मराठीत कॉमेंटरी) मराठीतून ऐकतो का? का नाही ऐकत? मी हैदराबादला होतो तेव्हा एक तेलुगू मित्र तेलुगू भाषेतून कॉमेंट्री असलेल्या वाहिनीवर सामान्य पाहत असे. दूसरा एक तमिळ भाषिक होता तो तमिळ भाषेतील वाहिनीवरील सामान्य बघत होता. मला लहान असताना आठवते की माझे आजोबा रेडियो वर मराठीतून कॉमेंट्री ऐकत होते. कोणतीही भाषा जेवढी जास्त तुमच्या बोलण्यात, ऐकण्यात येते, वाचण्यात येते, रोजचे व्यवहार त्याच भाषेतून होत असतील तर बरेचसे मूळ भाषेतील शब्द रुळतात. तेच शब्द नंतर प्रचलित होतात. मराठी भाषा अभिजात आहे वगैरे बोलण्यासाठी ठीक. सप्रमाण सिद्ध करणे जिकरीचे आणि बऱ्याच कसोट्यातून जाणारे आहे.

मराठी व्याकरणात शब्दसिद्धी आणि त्याचे प्रकार फक्त परिक्षेपूरते मर्यादित राहिले आहे.

ज्या इंग्रजी भाषेला जागतिक भाषा म्हणतात ती व्याकरण शुद्ध किती लोक लिहतात किंवा व्याकरण शुद्ध किती लोक बोलतात.
त्या मानाने मराठी बरीच व्याकरण शुद्ध लिहली जाते आणि बोलली पण जाते.

Mithila Palkar’s tejahpunja and tuktukit tvacha is admired by the youth. If you wish to acquire a tejahpunja and tuktukit tvacha just like Mithila’s, then you may avail yourself of a special procedure. First, you should expose yourself to some vaaf, so that the chhidre will fall ughadi and all the dormant dhool inside will come out. You should keep doing ghasaghashi not only on your path but also on your face. This will cause your meleli tvacha to become suti and then vegali, so that your jivant tvacha becomes more tuktukit. This will also solve the problem of tarunyapitika on your tvacha. You should never forget to apply aardratavardhak malam on your tvacha. Similarly, it is also essential to keep other avayav of your anga aardra.

'मराठी भाषा संवर्धन पंधरवड्या'च्या निमित्ताने मुंबई विद्यापीठाने नुकतेच काही कार्यक्रम आयोजित केले होते. त्यापैकी प्रा. माया पंडित यांच्या भाषणाचा विषय तुमच्या धाग्याशी संबंधित वाटला म्हणून देत आहे -

न्यू वर्ड Maraठी लँग्वेज मध्ये आणल्याबद्दल तुमचे धन्यवाद

मराठी मध्ये कॉम्प्युटर वर टाईप करण्यासाठी मराठी की बोर्ड पण भारतीय नागरिक नी तयार केला नाही असे ऐकण्यात आहे
सर्व भाषेचे कोणत्या ही भाषेत भाषांतर करण्याचे काम पण भारतातील कोणत्याच व्यक्ती नी केले नाही.
Google ती सुविधा पुरवते.
आपल्या कडे कार्यावर विश्वास नाही फक्त चिंता व्यक्त करायची.
मराठी भाषा समृद्ध होण्यासाठी सर्व हातभार लावू शकतात.
फक्त चिंता व्यक्त करून,आपल्याच भाषेला नाव ठेवून काही होणार नाही.
मी मुंबई मध्ये राहतो आणि सर्रास मराठी च बोलतो.
ते पण ठरवून.
अगदीच गरज असली तर बाकी भाषा.
काही अडत नाही.
सर्वांना मराठी समजते आपल्यात च न्यून गंड आहे.