श्रीविठ्ठलः एक महासमन्वय

चांगली आणि थोडक्यात माहिती आली आहे पुस्तकाची.

रिव्ह्यूबद्दल धन्यवाद. हे पुस्तक नै वाचले, खंडोबावाले वाचले आहे. त्याचीही स्टाईल आवडली. हेही वाचले पाहिजे.

जाता जाता:

बहुजनांच्या दैवतांना जेव्हा लोकप्रियता मिळते, तेव्हा अभिजनांचे नेते त्या दैवतांचे उन्नयन करण्याचा, आत्मसात करण्याचा प्रयत्न करतात. बहुजनांतही प्रतिष्ठाप्राप्तीसाठी अभिजनांचं अनुकरण करण्याची प्रवृत्ती असते. याला ढेर्‍यांनी उन्नयनप्रक्रिया म्हटले आहे.

याच्याशी मी नक्कीच सहमत आहे. पण ही सहमती निव्वळ चार पुस्तके वाचून आलेली आहे. या मांडणीच्या मुळाशी कधी गेलो नसल्याने एक सवाल असा येतो की ह्या उन्नयनप्रक्रियेची प्रथम मांडणी कोण केली? आणि भारतात केली की भारताबाहेर केली? आयदर वे, याचा/ची पहिला उद्गाता/उद्गात्री कोण?

सामाजिक बाबतीत खालच्या जाती वरच्यांचे अनुकरण करतात ह्याला Sanskritization म्हणतात. ढेरे ह्यांचे 'उन्नयन' असेच दिसते. Sanskritization ही समाजशास्त्रीय संकल्पना प्रथम प्रा. एम. एस. श्रीनिवास ह्यांनी ओळखली असे दिसते.

ही संकल्पना त्यांनी प्रथम आपल्या 'Religion and Society among the Coorgs of South India' नावाच्या १९५२ साली प्रकाशित केलेल्या पुस्तकामध्ये मांडली. त्यामध्ये पान ३० वर ही संकल्पना सारांशरूपाने अशी दिली आहे:

The caste system is far from a rigid system in which the position of each component caste is fixed for all time. Movement has always been possible, and especially so in the middle regions of the hierarchy. A low caste was able, in a generation or two, to rise to a higher position in the hierarchy by adopting vegetarianism and teetotalism, and by Sanskritizing its ritual and pantheon. In short, it took over, as far as possible, the customs, rites, and beliefs of the Brahmins, and the adoption of the Brahminic way of life by a low caste seems to have been frequent, though theoretically forbidden. This process has been called "San-skritization" in this book, in preference to "Brahminization," as certain Vedic rites are confined to the Brahmins and the two other "twice-born" castes.

श्रीनिवास ह्यांनीच लिहिलेली ह्यावरील एक टिप्पणी येथे पाहता येईल.

श्रीनिवास ह्यांच्या प्रतिपादनानुसार प्रत्येक वेळी हे 'उन्नयन' ब्राह्मणीकरणाच्या दिशेनेच जाते असे नाही. त्या त्या वेळी समाजात वर्चस्व असलेल्या गटांच्या दिशेने त्याच्या खालच्या गटांचे 'उन्नयन' चालू असते.

श्रीनिवास ह्यांचे हे निवेदन अगदी नेमके आहे हे भारताच्या आणि महाराष्ट्राच्या गेल्या दोनशे वर्षांच्या इतिहासावरून दिसते. पेशवाई गेली आणि इंग्रज आले. त्यानंतर केवळ २० वर्षांमध्ये कँडीच्या पाठशाळेमध्ये इंग्रजी शिकायची स्पर्धा पुण्यातील ब्राह्मणांमध्येच सुरू झाली. मेकॉलेच्या मिनटनुसार एतद्देशीय भाषांना उत्तेजन देऊन त्या भाषांमध्ये युरोपीय ज्ञान यावे अशी अपेक्षा वर्तवली होती. प्रत्यक्षामध्ये पाठशाळेतील विद्यार्थ्यांमध्ये मराठीची विशेष आस्था नव्हती पण इंग्रजीला खास मागणी होती. ही परिस्थिति उलट करण्यासाठी आणि मराठी शिकण्यामध्ये विद्यार्थ्यांना अधिक आकर्षण वाटावे म्हणून खास शिष्यवृत्त्याहि देऊ करण्यात आल्या होत्या. तरीहि परिस्थिति बदलली नाही. हे अजूनहि चालू आहे. आजच्या दिवसात खेडोपाड्यातूनहि मुलांना प्रथमपासून इंग्रजीच शिकवण्याची अनैसर्गिक रीत अधिकाधिक मूळ धरत आहे.

आपल्या सामाजिक व्यवहारातील अशा 'उन्नयना'चे उत्तम उदाहरण म्हणजे सध्याचे बदलते लग्नसोहळे असे मी म्हणेन. ४०-५० वर्षांपूर्वीची कमी खर्चाची, सुटसुटीत आणि एक दिवसाची -सकाळ ते संध्याकाळवाली - लग्ने मला आठवतात. गेल्या २० वर्षांमध्ये ती गुप्त झाली आहेत. 'हम आपके है कौन' ह्या चित्रपटावरून महाराष्ट्राला उत्तर हिंदुस्थानामध्ये सधन कुटुंबामध्ये विवाहसोहळे कसे असतात हे पाहण्यास मिळाले आणि त्याचे अनुकरण - गायन, मेहंदी, बारात, डोक्यावर फेटे बांधणे, शेरवाण्या, जिजाजींचे बूट लपविणे इत्यादीसकट - आपल्याकडे येऊन पोहोचले. आपल्याकडचे ब्राह्मण, कुलीन मराठे असे सर्व वरचे वर्ग ह्या अनुकरणात सहभागी आहेत.

जो लोकप्रिय असेल त्याला आपलेसे करण्याची प्रवृत्ती सार्वकालिक आहे. वैदिकांनी अवैदिक गोतमाला आपले मानून त्याला विष्णूचा नऊवा अवतार करून टाकणे हा त्यातलाच प्रकार. ह्यातले राजकारण असे की अशा नेत्याला मानणारा फार मोठा लोकसमूह आपल्याकडे वळवता येतो. याची प्रचीती आपल्याला आजही येतेच.
जा.जा. : श्री विठ्ठल एक महासमन्वय हे पुस्तक वयाच्या वेगवेगळ्या टप्प्यांवर अनेकदा वाचले. प्रत्येक वेळी भाषेतली आपुलकी (रसाळपणा नाही म्हणता येणार, कीर्तनातले गोडवायुक्त पाल्हाळही नाही.) आणि प्रतिपादनातला सहजपणा अधिकाधिक प्रतीत होत गेला. महाराष्ट्रापुरते बोलायचे झाल्यास दक्खन पठारी संस्कृतीशी समरसता साधल्याशिवाय माहाराष्ट्री संस्कृतीची समग्रता समजणे कठिण. इतिहासाचा मागोवा घेताना केवळ लिखित पुराव्यांवर अवलंबून राहाण्याच्या गेल्या शतकाच्या पूर्वार्धापर्यंतच्या प्रथेला धर्मानंद कोसंबींनी वेगळे वळण दिले. लोकधारा, लोकपरंपरा यांचा माग काढत सत्यापर्यंत पोचण्याचा प्रयत्न त्यांनी केला. बहुजनवादी म्हणून कम्यूनिस्ट हा शिक्का त्यांच्यावर बसला खरा, आणि तो थोडाफार खराही होता; पण आज ती वेगळी वाट हाच संस्कृतीच्या इतिहासाचा राजमार्ग बनला आहे. भाषाशास्त्र, पुरातत्त्व, जेनेटिक्स, रसायनशास्त्र, हवामानशास्त्र अशी अनेक नवी आयुधे आता दिमतीस घेऊन अनेक देशीपरदेशी विद्वान बहुजनपरंपरा तपासून त्यांचे मूळ आणि अर्थ शोधण्यात मग्न आहेत. द. ग. गोडसे, दुर्गाबाई भागवत यांनीही या अंगाने लिहिले आहे.
रा.चिं. ढेरे म्हणजे सहृदयता, आत्मीयता आणि अभिनिवेशहीनता. मूर्तिभंजनाचा घणाघाती आवेश नाही की कोणत्याही मताची, इझ्मची पताका खांद्यावर घेऊन त्यानुसार लिहिणे नाही. श्रद्धावर्धन नाही की भंजनही नाही. कोणताही चष्मा चढवणे नाही. किंवा उलट, शक्य झाले ते सगळेच चष्मे एकावर एक चढवून त्यांनी त्यांतून आरपार पाहिले. प्रत्येक चष्म्यातून त्या चष्म्याच्या क्षमतेनुसार वक्रीभूत, परिवर्तित होत होत गाळीव उरलेले असे ज्ञानकिरण त्यांनी ग्रहण केले. प्रचंड वाचन, अथक भ्रमंती. थोडा थोडका नाही, चाळीस हजार पुस्तकांचा संग्रह. (संदर्भः लोकसत्ता) खराखुरा ज्ञानयोगी.
खूप मोठे हरपलेपण जाणवते आहे.

विष्णू या शब्दाचा अपभ्रंश विठू अशी धारणा पूर्वी होती
पंडरगे (पंढरी) या कन्नड ग्रामनावाचे संस्कृत (अपभ्रष्ट) रूप पांडुरंग
दृश्यतः शिव असणारा पुंडरीकेश्वर हाच विठ्ठलभक्त पुंडलिक आहे
शास्त्री-पंडित अगोदर विठ्ठल-विन्मुख होते, पण विठ्ठलाच्या प्रचंड लोकप्रियतेमुळे त्यांनाही विठ्ठलाचा स्वीकार करणे भाग पडले

ढेरे यांचे लिखाण फार वाचलेले नाही. त्यामुळे त्यांच्याविषयी पॉझिटिव्ह अथवा निगेटिव्ह बायस नाही ..
पण वरील तर्कांना शास्त्रशुद्ध संशोधन म्हणणे जीवावर येते.

#संशोधनात्मक लिखाण करणारे कधीच अर्धवट पुराव्यावर निर्णय देणारं वाक्य लिहित नाहीत.असं असण्याची शक्यता टाळता येत नाही अशा छापाची वाक्यं लिहितात.लेखन थोडं आधारित स्वरुपाचा असेल तर तसा उल्लेख करतात.
# पुराणात वगैरे शिवाला महादेव म्हटलं आहे अर्थात तो विश्वाची चिंता करणार डोळे मिटून आणि इतर दैवतं त्या महादेवाला पुजणार हे पटणारं आहे. त्यामुळे रामाने शिवाचे पुजन करणे ,विष्णूच्या अवताराने शिव म्हणणे ठीक आहे.त्यात उन्नयन देवाचे नाही तर भाविकांचे आहे.
त्या गवळी समाजास त्यांना पटणारे दैवत आवडणे स्वाभाविक आहे आणि त्यांची गरज भागवते.बालवाडीतल्या मुलांना गम्मत गाणी शिकवणारी शिक्षिका पुरेशी असते पिएचडीवाल्याची गरज नसते तसं

महाराष्ट्रातील गवळी-धनगरांचा आदिम देव होता, विष्णूचा अवतार हे रूप त्याला नंतर मिळाले असा सिद्धांत ढेर्‍यांनी या पुस्तकात मांडला आहे. बहुजनांच्या दैवतांना जेव्हा लोकप्रियता मिळते, तेव्हा अभिजनांचे नेते त्या दैवतांचे उन्नयन करण्याचा

हे खरंच नविन संशोधन आहे का? इज्ञंट इट टू ऑब्व्हीअस? माझ्या मते जगभर हे घडले आहे आणि सध्याही घडत असणार.
उन्नयन म्हणा किंवा संस्कृतायझेशन म्हणा, टॅगींगच्या इतक्या खोलात जाण्याची आवड्/इच्छा नाही.

----------

ह्यात कोणाला दुखवायचा, टिका करायचा हेतू नाही.

लेख आवडला.

ढेरे यांचे हे पुस्तक वाचलेले नाही.

पण ह्या निमित्ताने शं. गो. तुळपुळे यांनी भिल्लम पाचवा ह्याच्या कारकिर्दीत शोधला गेलेला लेख आठवला.

तुळपुळे यांना शके ११११ चा एक शिलालेख विठ्ठलाच्या पश्चिम द्वारासमोरील सार्वजनिक मुतारीच्या पायरीच्या दगडावर मिळाला. सध्या ह्या शिलालेखाची शिळा डायरेक्टर ऑफ अर्काइव्ह्ज यांच्या मुंबई येथील कचेरीत ठेवलेली आहे.

शिलालेखाचे वाचन असे.

सालवण सुरि ११११ सौ-
म्ये दिव | सुक्रे सम-
स्तचक्रवर्ति | मा -
हाजनिं | देवपरि -
वारे | मुद्रहस्तेहि अवघावें ला विठ -
लदेउनायकें || ए -
हि अवघावें लान
मडु ऐसा | कोठारीं
वाढसि जें | जा ती वी -
चंद्रु || हे क -
वणई न ठावें | स-
प्त | मुख्य संप्रति |
कवणु अतिसो देई तेआ-
सी विठलाची आण
ए काज जो फेडि
तो धात्रुद्रोहि |
--| कर्म |

आशय-
शालिवाहन सौर शक ११११ सौम्य संवत्सरी, शुक्रवारी समस्तचक्रवर्ति (पाचवा भिल्लम), महाजन, देवपरिवार, मुद्रहस्त विठ्ठलदेवनायक या सर्वांनी हे लहान असे देऊळ (लान मडु) स्थापिले. ते कोठारांतून वाढवावे. चंद्र जात विचारतो हे कोणासही ठाऊक नाही. (त्याप्रमाणे हे देऊळ लहान असले तरी त्याचा प्रतिपाळ सर्वांनी करावा. सांप्रत देवळाचे मुख्य सात जण आहेत.. जो कोणी ह्या देवळास पिडा देईल (अतिसो) तो धात्रुद्रोही.

ह्याचा नंतरचा दुसरा शिलालेख येतो तो पंढरपूरचा प्रसिद्ध असा ८४ चा शिलालेख. हा शिलालेख शके ११९५ साली कोरला गेला जो ह्या मंदिराच्या ८४ व्या वाढदिवसानिमित्त होता म्हणूनच त्याचे नाव चौर्‍याऐंशीचा शिलालेख असे पडले. हा लेख रामदेवराव व त्याचा श्रीकरणाधिप हेमाद्रीपण्डित याने कोरविला. रामदेरायाने लान मडुची वाढ करुन मंदिराचा जीर्णोद्धार केला.

शके ४३८ च्या एका ताम्रपटात पाण्डरंगपल्ली, जयदिठ्ठ व पंडराद्रिशेन असे काही शब्द डॉ. ग. ह. खरे यांनी निदर्शनास आणून दिले होते. शिवाय भागवदधर्म त्याही आधीपासून प्रचलित होताच.

अतिशय आवडला. हे पुस्तक आता मिळवून-वाचलेच-पाहिजे-यादीत गेले आहे.

विठ्ठलाची मूर्ती ( आताची ) फार जुनी आणि कर्नाटकातून ( बहुतेक हम्पीच्या विठ्ठल मंदिरातून )आणली हे मला फार पटले कारण
१) दगडातलं साम्य,
२) उन्नयन कोणी केलं असेल तर देवपणाचं झालं तरी मूर्ती तीच ठेवली.डोक्यावर गवळी लोक घालतात ती कापडी टोपी आहे.मुकुट नाही.गवळी लोक काठी खांद्यावर आडवी धरतात तसे न करता ते हात काठी वगळून कुठे ठेवायचे तर मूर्तीकाराने ते कमरेवर ठेवून प्रश्न सोडवला.
३) पायाखालची वीट गवळी समाजाशी संबंध जोडू शकत नाही अथवा शंकर/विष्णू या मोठ्या देवांशी. अजून एक समाज यास देव मानत होता तो कुंभार समाज.
४) कानात माशाच्या आकाराची कुंडले घातली म्हणजे महादेव कोळी लोकांचाही देव असेल.

ढेरे यांचे विठ्ठल एक महासमन्वय आणि लोकदेवतांचे विश्व ही दोन्ही पुस्तके संग्रही ठेवण्यासारखी आहेत. लेखही आवडला.

आजच इंटरनॅशनल-बुकगंगाला गेलो होतो. श्रीविठ्ठल ची खोक्यातून बाहेर निघणारी नुकतीच आलेली चळत पाहिली. माझ्याच समोर ६ खपली. बरं वाटलं

अतिशय सुंदर पुस्तक आहे. ढेर्‍यांचे लिखाण मला थ्रिलींग वाटते. अजिबात उथळपणा नाही आणि लालित्याभावाचा रुक्षपणा तर नाहीच नाही.
मूळ विठ्ठ्लमूर्तीच्या शोधाविषयीचा लेख तर खिळवून ठेवणारा थ्रिलर आहे. गेले काही दिवस झपाटल्यासारखे गेले.

ढेर्‍यांच्या पुस्तकांशिवाय माझी "वाचलेच पाहिजे" ही यादी पूर्णच होऊ शकत नाही. त्यांना आदरांजली.