एक उड़ता पंछी

सुमारे दोन-अडीच वर्षांपूर्वी मी अमेरिकेतून भारतात परतण्याचा निर्णय घेतला. त्याचं कवित्व काही अजून संपेना. माझ्या स्वतःपुरतं ते कवित्व न संपणं मला समजण्यासारखं आहे, पण पाच मिनिटांची ओळख असणाऱ्या टॅक्सी ड्रायवरपासून माझ्या नातेवाइकांपर्यंत ते कवित्व अजून टिकून आहे, याचं मला फारच आश्चर्य वाटतं. त्यामुळे फार तपशीलवार आत्मचरित्र न लिहिता आणि आपल्या प्रिविलेज्ड व हेतुतः केलेल्या उलट स्थलांतराचं भान ठेवून आपल्या अनुभवाबद्दल मी या लेखात लिहून पाहणार आहे. हे लिखाण अजिबातच साक्षीभावाने केलेलं नाही.

या गोष्टीला आता दहा-बारा वर्षं झाली असावीत. मला अमेरिकेत जाऊन तीनएक वर्षं झाली होती आणि तो देश हळूहळू अंगवळणी पडत चालला होता. काही मित्रांबरोबर मी बॉल्टिमोर शहरातल्या एका अफगाण हॉटेलात गेलो होतो. हॉटेल जरा टकाटक होतं आणि मेन्युकार्डावरचा उजवा रकाना माझ्या विद्यार्थीदशेतल्या खिशाला अजून तितकासा सवयीचा नव्हता. शिवाय डावीकडचे पदार्थही ओळखीचे नव्हते. दरम्यान, आमचं बोलणं ऐकून आमच्या वेटरने आमच्याशी उर्दू-हिन्दुस्थानीत बोलायला सुरुवात केली होती. तो कराचीचा होता. त्याला कुठल्यातरी पदार्थाबद्दल मी प्रश्न विचारला होता आणि तेव्हा तो म्हणाला होता, "सर आप ये मत ऑर्डर करना. इसका नाम तो अच्छा है, लेकिन ज़ाएका इतना अच्छा नहीं." मग तो अधूनमधून येऊन गप्पा मारून जात होता. आम्ही निघताना मला म्हणाला, "आप यहीं सेटल होंगे की इंडिया वापस जाएंगे?" मी आपलं ठरलेलं "देखते है, पढ़ाई खतम होने के बाद जाऊंगा" असलं काहीतरी मोघम उत्तर दिलं असणार. त्यावर तो गोड हसून मला म्हणाला, "सर ये कंट्री है ना, ये एक सोने की जेल है. समझते हो आप? यहां से निकलना मुश्किल है." मला तेव्हा त्याच्या या म्हणण्याचा अजिबात उलगडा झाला नव्हता. मात्र, ते वाक्य कायमचं लक्षात राहिलं. इंडिअन ओशनचं 'भोर भयी… एक उड़ता पंछी जा बैठा एक डाल…' हे गाणं नंतर जेव्हा जेव्हा ऐकलं, तेव्हा दर वेळी या वाक्याची आठवण मी काढली आहे. अर्थ वळायला अजून सात-आठ वर्षं जावी लागली.

कोणत्याही नव्या देशात, माणसांत, संस्कृतीत स्थलांतर केलं, की नव्या गोष्टींशी जुळवून घेण्यात बराच वेळ, ऊर्जा खर्ची पडते. त्यात आपल्या राहणीमानात एकदम जमीनअस्मानाचा फरक पडला, की जुळवून घेताना फारच बावचळायला होतं. राहणीमानाचा स्तर खालावला, की धुसफूस करता येते. निर्बुद्ध व्यवस्थांशी जुळवून घ्यावं लागलं, की प्रचंड चिडचिड होते. भारतात परतल्यावर मी हे सगळं केलं. अजूनही करतो. मात्र, राहणीमानाचा स्तर एकाएकी उंचावतो, तेव्हा त्याच्याशी जुळवून घेतानाही प्रचंड दमछाक होते. शिवाय, या ऊर्ध्व प्रवासाशी उर्फ अपवर्ड मोबिलिटीशी सहज जुळवून घेता येतं असा एक गोड गैरसमज असल्याने अनेकवार अव्यक्त मुस्कटदाबी होते, असा माझा अनुभव आहे. घरात चोवीस तास वीज, वायफाय, नळाला चोवीस तास गार व गरम पाणी, घरात शॉवर, आजूबाजूला कुणीही दारू पिऊन हाणामाऱ्या करत नाही या सगळ्या गोष्टी मी भारतात असताना माझ्या कल्पनेतही नव्हत्या. एका विमानात बसलो आणि पलिकडे अमेरिकेत उतरलो तेव्हा एकाएकी या गोष्टी मिळाल्या. फक्त चोवीस तासांत आयुष्याचा एकदम कायापालट झाला आणि 'असं कायसं आपण केलंय म्हणून हे लाभलंय आपल्याला? डू आय डिझर्व दिस?' अशा प्रकारचे गंड लगेचच वर आले. उलट बाजूला, रस्त्यावरून चालताना कधीही चोऱ्यामाऱ्या होऊ शकतात आणि आसपास चिटपाखरू नसतं अनेकदा याचं भयही होतंच. 'घरात आपली स्वतःची खोली असणे' हे परवडायला काही काळ गेला, मात्र त्याहून जास्त काळ 'हे चालण्यासारखं आहे, नॉर्मल आहे, ही उधळमाधळ नव्हे' हे स्वतःला समजावण्यात गेला.

कदाचित म्हणूनच, याच काळात अनेकांना आयुष्यभर पुरतील असे जिवाभावाचे मैत्र मिळत जातात. मलाही मिळाले. एकत्र खाल्लेल्या खस्ता आणि एकत्र निर्माण केलेल्या आठवणी यांच्या आधारावर झालेल्या मैत्र्या चिरायू असतात. आपल्या संदर्भांना - शहर, कॉलेज, भाषा, आर्थिक वर्ग, सामाजिक वर्ग - त्यातल्या त्यात जवळ असणारे लोक बहुदा नैसर्गिकरीत्या एकमेकांच्या जवळ येत असावेत. त्यातही अल्पसंख्याक असणारे समूह जरा जास्तच एकमेकांत गुंतून आपला घेटो निर्माण करतात. नव्या संदर्भांशी जुळवून घेताना या गोतवळ्यांची मानसिक साथ तर होतेच, पण अनेकदा त्यामागे आर्थिक कारणंही असतात. 'मी कुणाशीही रूम शेअर करणार नाही', 'मी नाही देसी लोकांबरोबर राहत' असा (अनेकदा तुच्छतावादी) खाक्या असणारे भारतीय लोकही भेटतात. ते भारतीयांच्या घेटोत अडकून पडत नसतीलही, मात्र हा खाक्या त्यांच्या भारतातील आर्थिक प्रिविलेजेसच्या पायावर उभा आहे, याची त्यांना अनेकदा पुसटशीही कल्पना नसते.

परदेशात काही काळ घालवल्यावर आणि आपल्या शिक्षण-नोकरीच्या जोरावर तिथल्या मध्यमवर्गीय जगण्याशी (मूल्यांशी नव्हे!) समरसून (बरोबरीने नव्हे!) जगू लागणारे मित्रच मग एका विवक्षित टप्प्यावर एकमेकांना सहज म्हणू लागतात, "ये फालतू देसीगिरी मत कर!" या म्हणण्याचा अर्थ काय असतो? अर्थ हाच, की आता अभावग्रस्त देशातल्या अभावग्रस्त लोकांची मानसिकता सोडा आणि त्यातून वागण्याबोलण्याला चढलेली पुटं एकेक करून उतरवत चला. आता आपण एका समृद्ध देशातले तुलनेने सुबत्ता अनुभवू शकणारे लोक आहोत आणि भारतातल्या आपल्या नातलगांच्या, समाजाच्या परिस्थितीशी फटकून जास्त सुखात गिल्ट-फ्री आयुष्य जगू शकण्याचं कसब आता आपण कमावलं आहे. डॉलर ते रुपये गुणाकार करण्यापासून 'देसीगिरी मत कर' इथपर्यंतचा प्रवास आर्थिकदृष्ट्या सुस्थितीत असणाऱ्या वर्गातील लोक कुठल्या ना कुठल्या वेळी करतातच. "पंछी कहे किस गगन उडूं मैं बेहतर जो इस डाल" अशी सुखवस्तू अवस्था अनुभवतानाच अनेकदा "पंख सुनहरी शहद चढ गया, अन्तर थम गयी चाल" असं एक प्रकारचं साचलेपणही काही जण अनुभवतात. निदान मला तरी तसं वाटलं. हा अनुभव माझ्या एकट्याचाच नव्हता, पण अनेकांनी त्याच्याशी आनंदाने किंवा नाइलाजाने जुळवून घेण्याचं ठरवलेलं दिसलं. अनेकांच्या बाबतीत तर 'कुटुंबकबिला घेऊन कुठे जाणार आता?' इथपासून ते 'अशी नोकरी कुठे मिळेल आता?' इथपर्यंत परिस्थितिशरणता दिसली. मला हे साचलेपण आवडेना आणि त्यातून बाहेर येण्याचे मार्ग दिसेनात. कायदेशीर अस्तित्वाच्या प्रदीर्घ प्रक्रियेत व्यक्तीला एका चाकोरीत ढकलणारं ते आयुष्य मला डाचू लागलं होतं. इतरही काही वैयक्तिक कारणं होती. कुटुंब या संस्थेची भासणारी उणीव, रक्ताच्या माणसांबद्दल वाटणारी अनावर ओढ, आणि काही प्रमाणात 'जरी उद्धरणी व्यय न तिच्या हो साचा, हा व्यर्थ भार विद्येचा' छापाचा तद्दन भाबडेपणा.

मी जेव्हा परतण्याचा निर्णय घेतला, तेव्हा माझ्या अमेरिकेत राहणाऱ्या मित्रांना किंवा माझ्या अमेरिकेतील आयुष्याबद्दल माहिती असणाऱ्या भारतातील काही नातेवाईक, मित्रांना त्यात जराही आश्चर्य वाटलं नाही. काहींना काळजी वाटली, पण त्यांनीही मनापासून पाठिंबा आणि आधार दिला. एक प्रकारे, त्यांच्या भरवशावर मी हा उलट प्रवास केला. याउलट, भारतात राहणाऱ्या आणि माझ्या आयुष्याबद्दल फार कमी माहिती असणाऱ्या नातेवाईक, मित्र, आणि तिऱ्हाइतांना मात्र हा निर्णय अद्याप झेपलेला दिसत नाही. त्यामुळे आपली तीव्र नापसंती व्यक्त करून पुन्हा अमेरिकेत जाण्याविषयीचा अनाहूत सल्ला ते वारंवार देत असतात. यात पाच मिनिटांची ओळख असलेले अनेक जणही आहेत. 'कशाला इकडे आलात तडमडायला!' असा ते जातायेता आपला उद्धार करतात. एखाद्या देशात आपण इतक्या वर्षांनी पुन्हा आलो, की काही काही गोष्टी विसरलेलो असतो. अनेक जणांना आपण जसे बारा वर्षांपूर्वी होतो, तसेच अजून आहोत, असं वाटत असतं. उलट आपणही गतकाळातल्या कडवट आठवणी विसरलेलो असतो. त्यामुळे 'आपल्या आयुष्यात ढवळाढवळ करण्याचा अधिकार अनेकांनी मुक्तहस्ते स्वतःकडे घेतला आहे' याचं भारतात परतल्यापासून अनपेक्षित, सखेद आश्चर्य वाटत राहिलं. त्याची सवय मात्र करून घेता आली नाही. आणि करावी तरी कशासाठी?

कोणत्याही भाड्याच्या घरात फ्रिज, गॅस किंवा विजेवर चालणारी शेगडी/कूकिंग रेंज, ओवन, गरम पाणी, हीटर, एसी अशा सुविधा असतातच हे गृहित धरण्याची सवय झालेल्या मी भारतातल्या नव्या घरात गॅस कनेक्शन आणि शेगडी मिळेस्तोवर जाम धुसफूस केली. ती निव्वळ एकाएकी आपल्या भौतिक राहणीमानात झालेल्या बदलामुळे नव्हती. किंबहुना, ते अगदीच स्वाभाविक कारण होतं. पण सगळ्यात कहर होता तो म्हणजे हा, की एकाही व्यक्तीला माझी विवंचना समजेना. 'एकटाच तर राहतोस', 'लग्न पण नाही झालंय अजून(!)', 'कशाला पाहिजे गॅसबिस इतका?' अशी वाक्यं माझ्यावर फेकून मारणारे मलाच मूर्खात काढत होते. उलट मी 'हे लोक काय हवेवर जगतात का?', 'गॅस ही मूलभूत गरज नाही का?' असे प्रश्न स्वतःला विचारून चिरडीला आलो होतो. मला काही कळेचना आणि बरं एखाददुसरा असता तर ठीक होतं. ही अनेकांची प्रतिक्रिया असे. भारतात येताना कोणकोणत्या गोष्टींना तोंड द्यायला आपण तयार असलं पाहिजे, याचे काही ठोकताळे मनात होते. मात्र आपलं संपूर्ण अस्तित्व आपल्या एकटेपणापासून सुरू होऊन एकटेपणातच गाडलं जाणार आहे असं काही मला वाटलं नव्हतं. ब्रेन ड्रेन, 'अमेरिकेतल्या सगळ्या कंपन्यांत भारतीय डोकीच तर आहेत, मग त्यांना इथे कसं आणता येईल' अशा विषयांवर आपल्या देशातल्या लोकांना फार जाज्ज्वल्य मतं आहेत. मात्र नगास नग चार हुशार टाळकी एका छताखाली आणून गोष्टी बदलतीलच याची काही खातरी देता येत नाही. मुदलात जे बहुसांस्कृतिक, उदारमतवादी, व्यक्तिस्वातंत्र्याचा स्वीकार आणि पुरस्कार करणारं वातावरण परदेशांतल्या पाश्चिमात्य शहरांत आहे, त्याच्याबद्दल आपल्याला किती माहिती आहे? आकलन तर लांबच राहिलं.

'तुला कशाला पाहिजे स्वतःचं घर?', 'राहा की पीजीमध्ये', 'हॅ हॅ हॅ तू जणू रोज स्वयंपाकच करणार आहेस' इथपासून ऑफिसातल्याच लोकांनी सुरुवात केली. ज्यांच्याशी आपली जुजबी ओळख आहे, ते सहकर्मचारी मग मला सटली सेटल होण्याकडे नेऊ लागले. 'आधी म्हणजे तू लग्न कर, एकदा फॅमिली असली, की आपोआप कार विकत घेशील', इति एक जण. मी म्हटलं, 'पण कार विकत घेणं सोपं आहे त्याहून!' 'नो नाऊ इट इज फाईन, बट वन्स यू हॅव किड्स यू नो…' आपण एका कन्वेयर बेल्टवर अलिकडच्या टप्प्यात रुतून बसलो आहोत आणि आज ना उद्या पुढल्या टप्प्यावर जाणारच आहोत या विचारात चोवीस तास जगणं हे किती जिकिरीचं आहे! सुरुवातीला कुणीही जातायेता म्हणायचं, "ओह यू आर नॉट मॅरिड येट, लग्न नाही झालंय होय अजून." मला ते खटकत असे, कारण इतकी वर्षं फारसं कुणी मला असं जातायेता म्हणत नसे. पण, काय खटकतंय हे मला कळत नसे. मग एकदा साक्षात्कार झाल्यावर मी असं म्हणणाऱ्या एका व्यक्तीला म्हणालो, "मी लग्न केलेलं नाही, इथे वस्तुस्थिती संपली. त्याला पुढे जोडलेलं 'अजून' हे तुमचं जजमेंट आहे. ते तुमच्याकडेच ठेवा." दुर्दैवाने त्या व्यक्तीला हेसुद्धा कळलं नाही आणि मी कपाळावर हात मारून घेतला.

खरं तर प्लंबर, सुतार, ड्रायवर, न्हावी अशा अगणित श्रमजीवी लोकांवर मी डोळे झाकून विसंबत आलो आहे. इतका की काही मित्र सुरुवातीला म्हणत, 'इतकं कशाला सांगायचं? सहज फसवेल कुणीही.' दहात दोन वाईट अनुभव येतील, हे मी गृहितच धरलं होतं. मात्र गेल्या दोन वर्षांत ॲडवान्स रक्कम घेऊन गायब झालेला एक सुतारकाम करणारा माणूस वगळता मला असा काही अनुभव आलेला नाही. उलटपक्षी, त्यांची नेहमी मदतच झालेली आहे. दोनचार भाड्याची घरं तर मी या कारणासाठी बाद केली, की ते घर पाहायला जाताना उबरच्या ड्रायवरने मला सांगितलं, "इथे नका पाहू घर. इथून सकाळी तुम्हांला वाहन मिळायला फार त्रास होईल आणि इथे सकाळी ट्रॅफीकही खूप असतो." एरवी सदैव आपलं विखारी पुरुषत्व परजून वावरणारे यांतले अनेक पुरुष आपण जरा प्रेमानं बोललं, की एकदम अविश्वसनीय संवेदनेशीलतेने बोलू लागतात आणि इतक्या काय काय खाजगी गोष्टी शेअर करतात की अवाकच व्हायला होतं. अनेक भारतीय पुरुषांना त्यांच्याशी प्रेमाने बोलणारे पुरुषच उपलब्ध नाहीत असं माझं मत उत्तरोत्तर अधिकच ठाम होत चाललं आहे. मात्र संस्कृतीचं कंडिशनिंग इतकं जबरदस्त, की ही सगळी संभाषणंदेखील अंततो गत्वा त्याच पूर्वपदावर येतात. 'आता गांधी आहेत, आंबेडकर आहेत, नेहरू आहेत, परदेशात शिकून परत आले. तसे तुम्ही आता आलात' अशी सुरुवात करून मला राष्ट्रपुरुषांच्या पंक्तीत बसवणारे एका सलूनमधले न्हावी काका केसांना कात्रीही लागली नसताना पाचव्या मिनिटाला कुठवर आले असतील? 'आता झालं की वय इतकं, मग लग्न करून टाका की लवकर!' इथवर. काकांचं मत मात्र संसारातून उठून निघून गेलेल्या मोदीजींनाच आहे! 'तीस के उपर का शादी बिना रहनेवाला कोई इन्सान मुझे पता ही नहीं' असं एक ड्रायवर चारदा म्हणाला. मी त्याला म्हटलं, 'मोदीजी और राहुलजी को तो आप कुछ नहीं बोलते हो. मेरे पीछे पडे हो.' तर तो खदाखदा हसला. 'आप अकेले रहते हो? तो खाना कौन बनाता है?' हा प्रश्न विचारणाऱ्या व्यक्तींचा निरागसपणा तर काय वर्णावा! 'हां सर, या प्लानमध्ये एक अजून एक्स्ट्रा सिमकार्ड येतं. कुणालापण द्या. तुमच्या बायकोचा फोनपण पोर्ट करा ना.' असं लोक बिनदिक्कत सांगतात. 'मैं दोपहर घर पे नहीं रहूंगा. आप सुबह आ सकते है क्या?' या प्रश्नावर पलिकडून हमखास प्रतिप्रश्न येतो, 'पर मॅडम तो होगी ना घर पे?' षटीषण्मासी एक ॲमेझॉनचं पार्सल येईल ते घ्यायला, वर्षातून एकदा कधीतरी प्लंबींगचं काम निघेल ते उरकायला आणि सहचारिणी म्हणून माझं फोन, इंटरनेट यांत अर्धा वाटा मागायला चोवीस तास घरात बसणारी एक मॅडम मी कुठून तरी आणावी अशी या सगळ्या लोकांची तीव्र इच्छा आहे. हल्लीच मी घर बदललं. जुन्या घरात काम करणाऱ्या बाई निघताना म्हणाल्या, "शादी करोगे तब बताना भैय्या!" एरवी माझ्या आयुष्यातल्या इतर कुठल्याही गोष्टीला त्यांच्या लेखी किंमत नसावी.

कुणाकुणाचा अपमान करावा? आणि कशाला इतका तरी भाव द्यावा? असा प्रश्न एकीकडे पडतो. दुसरीकडे सतत वसकन ओरडून, अपमानित करून आपली स्पेस निर्माण करावी असा काहींचा आग्रह दिसतो. पैकी दुसऱ्या गोष्टीत मला फारसा रस नसतो. लिफ्टमध्ये भेटल्यावर दोन शब्द बोलण्यापल्याड ज्यांच्याशी माझा काहीच संबंध नाही, ते काका मध्ये एकदा रॅंडमली म्हणाले, "मग लाडू कधी देणार?" मला कळेचना. "कसले लाडू?" असं मी अत्यंत निरागसपणे विचारलं. आता ज्यांचं सारं भावविश्व जगातल्या सर्वांची लग्नं व्हावीत या चिंतेने व्यापलं असेल, त्या लोकांनी या चिंता थेट बोलून दाखवाव्यात ना? पण अनेकानेक अन्योक्ती, चेतनगुणोक्ती, उपमा, उत्प्रेक्षा असले खेळ खेळतात. अनेकदा तर असं होतं, की आपला आतल्या आत होणारा त्रागा राहिला दूर, उलट मला असं वाटतं, 'हे नवीन आहे. थांबा हं लिहून ठेवतो. पुढे वापरता येईल.' लग्न न केल्यास आयुष्य जगूच नये असाही एक सूर आहे. 'एकटा असून कित्ती सामान आहे तुझ्याकडे!', 'तुला पुरेल की, तुला कितीशी जागा लागणार आहे?', 'तुला कशाला हवाय डबल बेड?', ' चादरी हव्यात का तुला? नव्या नको घेऊस. पण या ना सगळ्या डबल बेडशीट आहेत.' असली वाक्यं लोक जराही विचार न करता बोलतात. एकट्या माणसाने आयुष्य कसं जगावं याचेही काही सांस्कृतिक यमनियम आहेत. इंद्रियसंयम आणि अपरिग्रह हे त्यातले टॉपचे दोन नियम. मी तर कोणतीच भीष्मप्रतिज्ञा न करताही हा त्रास! आणि हे इथल्या आधुनिकता न रुजलेल्या रूढिवादी समाजामुळे आहे असं म्हणावं, तर हे मागासलेपण जपण्यात पुरोगामीही एकमेकांना हार जात नाहीत. त्यांचं पुरोगामित्व हेटेरोनॉर्मेटिव पुरुषसत्ताक व्यवस्थांचा समतेच्या अंगानं आंतरजातीय/धर्मीय/वंशीय/वर्णीय विस्तार करून संपलं. (हेटेरोनॉर्मेटिव या शब्दाकरता यथार्थ मराठी शब्द काय? कोण जाणे! नसावाच. कारण संकल्पनेच्या आकलनाचीच मुदलात बोंब आहे!)

मुद्दा भारत-अमेरिका तुलनेचा नाही. (आणि माझ्या लग्नाचा तर त्याहूनच नाही!) दोन्ही ठिकाणी भल्याबुऱ्या गोष्टी आहेतच. लोक आपापले निकष ठरवून पर्याय उपलब्ध असले तर आणि असतात तेव्हा स्वतःला पटणारे निर्णय घेतात. याद्या करायला बसलं, तर सकारात्मक, नकारात्मक मुद्दे लिहून एकप्रकारे खोटी बरोबरीही (false equivalence) करता येईल. पण त्याला अर्थ नाही. मुद्दा हा, की जाणीवपूर्वक उलट स्थलांतर केल्यानंतर फरक फक्त भौतिक राहणीमानात पडत नसतो, तर एकूणच आपल्या भवतालातले अनेक सांस्कृतिक, सामाजिक घटक आपल्या अनुभवांवर परिणाम करत असतात. ज्यांना पर्याय नसतो, ते झक मारत जुळवून घेतच असतात. पर्याय असतो (किंवा निदान तो आहे असा विचार करायची कुवत असते), तेव्हा या अनुभवांशी आपले निर्णय ताडून पाहता येतात. जागतिकीकरणाच्या लाटेत शेती उद्ध्वस्त झाल्याने कसंही करून अमेरिकेत येऊ पाहणाऱ्या, राहू पाहणाऱ्या निर्वासित मेक्सिकन व्यक्तीला, युद्धात जीव वाचवून निसटलेल्या आणि परदेशात आश्रय मागणाऱ्या कुटुंबांना, एका ठिकाणी छळ होतो म्हणून पळ काढणाऱ्या युगुलाला, लॉकडाऊनमध्ये असहाय्यपणे मजल दरमजल करत पायीच घर गाठू पाहणाऱ्या मजुरांना हे सगळे प्रश्न पाडून घेऊन त्याबद्दल विचार करण्याची सवडही मिळत नसावी. अमेरिका-मेक्सिको सीमेवरील निर्मनुष्य वाळवंटांनी, आफ्रिका-युरोपला जोडणाऱ्या भूमध्य सागराने, आपल्यावर डोकं ठेवून झोपलेल्या दमल्याभागल्या लोकांबद्दल अनभिज्ञ असणाऱ्या रेल्वे रुळांनी यांतल्या अनेकांचे बळी घेतले आहेत. जे जिवंत उरले आहेत, त्यांना सवड नसली, तरी हे प्रश्न पडतच नसतील कशावरून? माझ्या प्रिविलेजेसमुळे मला इतके स्वतःच्या स्थलांतराबद्दल प्रश्न पाडून घेण्याची उसंत मिळते हे खरंच, मात्र त्यामुळे त्यांची तीव्रता (माझ्यापुरती तरी) कमी होत नाही.

नागरिकत्वाचे संवैधानिक अधिकार आणि अनायास मिळणारी रक्ताची माणसं यांकरता मी व्यक्तिस्वातंत्र्याचा, कमावलेल्या गोतवळ्यांचा आणि आत्मसन्मानाच्या जगण्याचा बळी दिला. लग्नाशिवाय व्यक्तीला प्रतिष्ठा नाकारणाऱ्या आणि व्यक्तिस्वातंत्र्य कशाशी खातात याची माहितीही नसणाऱ्या समाजात राहताना याची वारंवार प्रचीती येते. याकरता नागरिकत्वाच्या अधिकारावर आणि संवैधानिक स्वातंत्र्यावर पाणी सोडून मी पुन्हा परदेशात जावं, असं कुणी सुचवलं असतं तर गोष्ट वेगळी होती. पण गंमत अशी आहे, की जे लोक मला मी पुन्हा परत परदेशी जावं असं सुचवतात, ते चुकीच्या कारणांकरता तसं सुचवतात. त्यांच्यासमोर परदेशाचं एक स्वप्नील चित्र तेवढं आहे. त्यातले खाचखळगे, गुंते त्यांना कळत नाहीत. माझ्या मनोव्यवहाराबद्दल त्यांना माहिती नाही. याच्या अगदी उलट, काहींच्या मते तडजोडी करून किंवा आदळापट करून प्राप्त भवतालाशी जुळवून घेण्यावाचून मला गत्यंतर नाही. विचारत तर मी कुणालाच नाही, तरीही दोन्ही गटांतले लोक नेमाने सल्ले देत राहतात.

फार सहजपणे आपण विचारतो, "have you adjusted there now?", " जमतंय का तिथे?" "रूळलास का आता?". चुकीचे प्रश्न विचारले, की योग्य उत्तरं मिळत नाहीत. फार वर्षांपूर्वी मी शिकत होतो त्या विद्यापीठातील माझ्या विभागाने एक सर्वेक्षण केलं होतं. तसं रूटिनच होतं, पण त्यातला एक प्रश्न मला तेव्हा नवीन होता आणि म्हणून तो लक्षात राहिला. तो प्रश्न होता - "Do you feel included? तुम्हांला इथे आपलंसं वाटतं का?" सगळेच जण आपापल्या परीने जुळवून घेण्याचा, आपल्यात बदल करण्याचा प्रयत्न करतच असतात. पण, प्रश्न आपण आणि आपलं भवताल यांतल्या परस्परसंबंधांचा असतो. विद्यार्थी शैक्षणिक वातावरणाशी जुळवून घेत आहेत का यापेक्षा भवतालात काय बदल करणं गरजेचं आहे, हे सर्वेक्षणकर्त्यांना जाणून घ्यायचं असल्याने त्यांना तो प्रश्न महत्त्वाचा वाटला असावा. पर्याय नाही म्हणून किंवा पर्याय आहेत म्हणून कोणत्याही कारणाने भवताल बदललं की अनेक प्रश्न आ वासून उभे राहतातच, मात्र आपण किती स्थितिशील असायचं हा प्रश्न भवतालाचा असतो, भवताल बदलणाऱ्यांचा नाही. नेहरूंचं एक वाक्य हल्लीच एका मित्राने उद्धृत केलं, "I have become a queer mixture of east and the west, out of place everywhere and at home nowhere." ते मला माझ्याबाबतीतही अगदीच समर्पक वाटलं. आपले स्थलांतराचे निर्णय - स्थलांतर सुलट असो की उलट - अखेर याच प्रश्नांच्या उत्तरावर योग्य किंवा अयोग्य ठरतात: आपल्याला आहोत तिथे आपलंसं किती वाटतं आणि एखाद्या मुक्कामावर कितीही रमलो, तरी आपल्या पंखांतलं पुन्हा उडण्याचं बळ शाबूत राहतं का?

(चित्र: साभार https://avyayasya.files.wordpress.com/2015/07/wpid-e9fc2ead7103009ef06d2.... कोणत्याही प्रताधिकाराचे उल्लंघन करण्याचा हेतू नाही. तसे होत असल्यास, कृपया निदर्शनास आणून द्यावे ही विनंती. चित्र तत्काळ वगळण्यात येईल.)