नव्वदोतरी संकल्पनेबद्दल

नव्वदोत्तरी संकल्पनेबद्दल

लेखक - चिंतातुर जंतू

कल्लोळाला आकळताना

आताच्या काळातलं जगणं हे कल्लोळातलं जगणं आहे. हा कल्लोळ अनेक पातळ्यांवरचा आहे. आताचा आपला अवकाश आणि काळ त्या कल्लोळानं व्यापून टाकला आहे. त्यात मोठमोठ्या होर्डिंग्जचा दृश्य पातळीवरचा कल्लोळ जसा आला तसाच ट्रॅफिकचा कोलाहलही आला. अंधाऱ्या नाट्यगृहात किंवा सिनेमागृहात समोर काही तरी गंभीर चालू असताना जेव्हा कुणी तरी आपल्या मोबाईलच्या स्क्रीनवरून काही तरी करत असतं तेव्हा त्याच्या आणि आजूबाजूच्या अवकाशालाही एक वेगळाच कल्लोळ व्यापतो. तो आपल्याला सांगत असतो की समोर चाललेलं नाटक किंवा सिनेमा जागतिक दर्जाचा वगैरे काही नाही - तुझ्या समोरचा हा कल्लोळच काय तो खरा आहे. ‘अमुक एका व्यक्तीला मत देशील तरच तुझं भलं होईल’, ‘तमुक स्मार्टफोन घेतलास तरच तू खरा माणूस म्हणवून घेण्याच्या लायकीचा आहेस’ असा कल्लोळ जेव्हा समोर येतो तेव्हा हे लक्षात येतं की आताचा काळ मोठा गमतीशीरही आहे. सगळे आपल्याला येडा समजतायत का? त्यांचा गेम आपल्याला कळला नाही तर आपण त्या कल्लोळात खेचले जाऊ हे खरं आहे. पण, त्यातली गंमत आपल्याला कळली नाही, तर आपण त्या कल्लोळाला शिव्या देऊन कुठल्या तरी जुनाट, किंबहुना कालबाह्यच झालेल्या मूल्यांना धरून बसू - मग ती मूल्यं कुठल्या तरी धर्माची असोत, जातीची असोत, नाही तर जगाला प्रेम अर्पू पाहणाऱ्या साने गुरुजींच्या श्यामच्या आईची असोत. त्यातल्या कशालाच आजची गंमत हातात धरता येणार नाही. पण म्हणून ती गंमत नाहीशी होत नाही. ती व्हॉट्सअॅप फॉर्वर्ड्समध्ये असते, ती आलिया भट्टमध्ये असते आणि ती गजेंद्र चौहानमध्येही असते. ती बाहुबलीच्या लचकू पोझमधून शिवलिंग नेणाऱ्या गणपतीच्या देखाव्यात असते आणि ती ऑनलाईन शॉपिंगमधून सेक्स टॉइज खरेदी करणाऱ्या, पण ‘होम डिलिव्हरी द्यायच्या आधी फोन करा हं’ असं बजावणाऱ्या पापभीरू मध्यमवर्गातही असते.

‘ही पोली साजुक तुपातली तिला म्हावऱ्याचा लागलाय नाद’ सारखं गाणं लोकप्रिय होण्यात तर गंमत आहेच, पण ‘होम मिनिस्टर’ किंवा ‘चला हवा येऊ द्या’सारखा कार्यक्रम लोकप्रिय होण्यातही गंमत आहे. जे सर्वसामान्य लोक ह्या कार्यक्रमात सहभागी होतात तसे चेहेरे ह्यापूर्वी कधीच टीव्हीवर अशा प्रकारे येत नसत. भारत गणेशपुरे किंवा सागर कारंडेला त्या ऑडियन्सकडून जो रिस्प‍ॉन्स येतो तो अगदी सहज आणि मनापासून असतो - रिअलिटी शोमधला ‘आता हशा, आता टाळ्या’ टाईपचा तो खोटा किंवा बेतीव नसतो. आणि तो रिस्पॉन्स जितका त्यांच्या स्किटमधल्या विनोदाला येतो तितकाच ते चकचकीत चेहेऱ्यांचे नटवे नट नाहीत आणि ह्या सामान्य प्रेक्षकासारखे आहेत ह्यालाही येतो. असाच प्रकार कबड्डीच्या लोकप्रियतेत होताना दिसतो. लहान गावांतून आलेले रांगडे ‘सन्स ऑफ द सॉईल’ तिथे भारतभरातल्या प्रेक्षकांवर मोहिनी घालतात. त्यांच्या लोकप्रियतेपोटी बॉलिवूडच्या किंवा क्रिकेटमधल्या तारकासमूहाला आपल्या नभांगणातून उतरून कबड्डीसारख्या रावड्या खेळाच्या सामन्यांना हजेरी लावावी लागते. सामान्य माणसाला हे ग्लॅमर आणि हे महत्त्व लाभणं भारतात अभूतपूर्व आहे. नेमाड्यांचा देशीवाद झिडकारला तरीही हा देशीवाद झिडकारता येण्यासारखा नाही. अभिजनांच्या अभिरुचीला फाट्यावर मारून सामान्य माणसाच्या रुचीचं असं केंद्रस्थानी येणं एकदा आकळलं की मोदींचं पंतप्रधान होणंसुद्धा आकळतं आणि त्याचा फारसा त्रासही होत नाही. (अर्थात, ते मोदींना आकळलं पाहिजे; तरच ह्या सामान्य माणसाला हवा आहे तसा परफॉर्मन्स मोदी देऊ शकतील; पण तो इथे आपला विषय नाही. त्यामुळे ते असोच.)

आणखी एक गंमत अशी, की ही प‍ॉप्युलर रुची केवळ बाजारपेठेनं वाकवण्यातून आलेली नाही. त्यामुळे ती तसले पैशाबियशाचे नियमही पाळत नाही. उलट बाजारपेठेलाच ह्या लोकप्रिय अभिरुचीची दखल घ्यावी लागतेय. ह्यात एक प्रकारचा गावरान तिरपागडेपणा आहे आणि सगळ्याच मूल्यचौकटींना धोबीपछाड देणंसुद्धा आहे. पण हे कुणाच्या लक्षात येतंय का? कुणाला हे दिसतंय का?

कारण, अशा सगळ्या जगात जगत असूनही सोशल मीडियावर काही तरी गंभीर आणि सघन वगैरे शोधणारा आपला मराठी माणूस, मराठी संस्थळांवरचा वाचकवर्ग आणि एकंदरीतच जालावरच्या दिवाळी अंकांचा (आणि कदाचित छापील अंकांचाही) वाचक ह्यापासून दूरच कुठे तरी आहे. जगणं आणि रुची ह्यातली ही गॅप जाणवून देता येईल का? आणि कदाचित सांधताही येईल का? त्यासाठी ‘नव्वदोत्तरी’ हा एक दुवा ठरू शकेल असं वाटलं. कारण ‘पॉप आर्ट’ला कवळणारे अॅन्डी वॉरहॉल किंवा लिकटेनश्टाईन आपल्यापासून दूर आहेत, आणि झिझेकसारखा माणूस क्लिष्ट आहे की खोडसाळ, ह्याविषयीच आपल्याकडे अद्याप निर्णय होत नाही; त्यामुळे तो पोचतही नाही. हे नव्वदोत्तरी लोक मात्र इथे आपल्याच जगात राहून त्याबद्दल काही म्हणू पाहताहेत. त्यांना जे नव्वदोत्तरी जगाविषयी जाणवलं ते सगळं आज लागू असेलनसेल, पण त्यांचा प्रयत्न समजून घ्यायला गेलं तर कदाचित आताचा कल्लोळ आकळायला त्याची मदत होईल. अर्थात, आपला समाज त्यांच्यापासून फटकून असल्यामुळे किंवा काही प्रमाणात ते लोकही तितकेसे समाजाभिमुख नसल्यामुळे त्यात अडथळे येणार हेसुद्धा गृहित आहे. कुणाला त्यांची भाषा रुचणार नाही; कुणाला ती दृश्यव्यवस्था पचणार नाही; कुणाला ते क्लिष्ट वाटेल; तर कुणाला हे सगळे फ्रॉडच वाटतील. तरीही थोडा धोका आपण पत्करूया आणि थोडे गुन्हेसुद्धा करायला लोकांना भाग पाडूया असं आम्ही ठरवलं. ;-) नाही तर, मराठी जनमानसाला नव्वदोत्तरी संवेदनांचा विसर पडणं हाच नियतीनं आपल्यावर उगवलेला एक सूड ठरेल. आताचा काळ आणि नव्वदोत्तरी संवेदना ह्या दोन्हींना सांधण्यासाठी अंकात वेगवेगळे प्रयोग करून पाहिले आहेत. काही जुन्या कविता आम्ही पुन्हा प्रकाशित करतो आहोत. आता त्यांना एक संदर्भमूल्य आहे असा आमचा विश्वास आहे. वेगवेगळ्या क्षेत्रांत तेव्हा किंवा आता कार्यरत असणाऱ्या आणि सद्यकाळाचा अर्थ लावू पाहणाऱ्या काही लोकांना बोलतं करून त्यांचं वास्तवाचं आकलन आपल्यापर्यंत पोहोचवलं तर काही तरी ताजं हाती लागू शकेल असं वाटलं. म्हणून अशा काही लोकांशी आम्ही संवाद साधला आहे. आणि अर्थात काही जुने नवे लेखकही ह्या विषयाच्या निमित्तानं लिहिते झाले आहेत.

“I had melancholy thoughts . . .
. . . A strangeness in my mind,
A feeling that I was not for that hour,
Nor for that place.”

असं वर्ड्सवर्थ पूर्वी म्हणून गेला. त्यामागे अर्थात त्याचा एकलकोंडा रोमॅन्टिसिझम होता. गुरुदत्तमध्येही तो दिसतो. पण आज जेव्हा ओरहान पामुकच्या कादंबरीचं इंग्रजी शीर्षक ‘A strangeness in my mind’ असतं तेव्हा चमकायला होतं. पामुकला जी melancholy अभिप्रेत आहे ती वेगळी आहे, कारण ती सामुदायिक आहे. तुर्कीत त्याला hüzün असा शब्द आहे. एके काळी इस्तंबूल सुंदर असेल कदाचित, पण आजचं इस्तंबूल मात्र झोपडीवजा वस्त्या, घाण आणि — बरोबर ओळखलंत — कल्लोळानं भरलेलं आहे. तिथला प्रत्येक जण जणू काही त्या कल्लोळातल्या melancholyनं भारलेला आहे. त्यासाठी वर्ड्सवर्थच्या रोमॅन्टिक कवितेतून जर शीर्षक उचलता येतं तर आपण नव्वदोत्तरी संवेदनांकडून का काही उचलू शकणार नाही? ह्याचसाठी हा अट्टहास.