योनीच्या फनीच्या फनी गोष्टी !

अशा नाटकाचा प्रयोग जर विनाविघ्न, चालू शकत असेल तर, आपल्या देशांतल्या स्वयंघोषित संस्कृतीसंरक्षक टोळ्यांचे अभिनंदनच करायला पाहिजे. त्यांची मानसिक उत्क्रांती झाली म्हणून!

रसं जानाति पंडिता (स्त्रिरूप हो, आमचा गावठी विनोद!)

तर रसास्वाद म्हणुयात का याला? नको, हैदोस-दुला-बेधुल्लाच हा!

'काय तरी दिवस आलेत ! बाई ! बाई !!! आमच्या काळी बायका फक्त वेणीफणीच्या गोष्टी करत. आता सरळ योनी फणी ??? घोर कलीयुग गं बाई !'
- इति माईसाहेब

प्रयोग संपल्यावर, ओला झालेला कुत्रा फडफड अंग हलवून पाणी झटकतो त्याप्रमाणे फडफड केल्यावर, रस्त्यावर गोणीच्या गोणी भरून योनी सांडल्या हो योनीशप्पथ !

सलाम! हे चित्र डोळ्यांसमोर येऊन डोले हसून हसून पानाव्ले.

बहुतेक यातल्याच एका बैंची न्यूजचानलीय मुलाखत पाहिली होती. त्यात त्यांच्या पाच वर्षांच्या मुलावर "चूत चूत चूत" या गाण्याचा काय परिणाम झाला यावर भाष्य होतं.

यावर कणॅकरांचा लोकप्रभामध्ये लेख आला होता आणि खरेबाई पेटल्या होत्या त्यावर.

हे नाटक पाहून 'स्त्री म्हणजे फक्त योनी, तिला मेंदू, भाव-भावना, तिची बुद्धी, कौशल्य हे सगळं काही नाही' हेच फक्त सूचित होतं. किस बाई किस किस, दोडका किस च्या चालीवर चूत बाई चूत म्हणण्यातून नक्की काय साध्य होतं हे कळालं नाहे. आपल्याकडे काही शब्द मातृभाषेतून बोलण्यात लोकांना कसंसंच होतं, पण मग इतर भाषांतून ते बोलले जातातच.

मुळात ज्या संकल्पनेचं मूळ भारतात नाही, जिथं साधारणतः लोक एकपत्नी-एकपती असतात, विवाहपूर्व संबंध अगदी नगण्य नसले तरी सर्रास नाहीत तर मग ज्यांची संस्कृती अशी आहे अशा बायकांच्या मुलाखतींवर आधारित कलाकृती इथं आपली वाटणार कशी?

जेव्हापासून उसंत सखूबाईंनी ऐसीवर भयाण चित्रपटांवर लेखन सुरू केलं तेव्हाच ठरवलं होतं की हिच्याबरोबर एकतरी चित्रपट, नाटक बघितलंच पाहिजे. वाईट असेल तर आणखी बरं. ही संधी एवढ्या लवकर आणि सहज येईल असं वाटलं नव्हतं. 'योनीच्या मनीच्या गुजगोष्टी'चं मूळ इंग्लिश नाटक 'व्हजायना मोनोलॉग्ज' वाचल्यामुळे नाटकाचा विषय काय, कितपत अपेक्षा ठेवायच्या याची काहीशी कल्पना होती. सदर प्रयोग नाटक म्हणून आणि संकल्पनेचं सादरीकरण म्हणूनही किती रिकामा आणि प्रसंगी तिडीक जाणारा आहे याबद्दल माझा अंदाज पारच चुकला.

सुरूवातीलाच दोन मुली स्पायरल बाईंडींग केलेल्या एका पुस्तकावरून एकमेकींमध्ये भांडताना दाखवल्या आहेत. त्यांच्या बटबटीत, शाळकरी ("हिनी माजा खोडरबर ढापला", "तिनी माजी पेन्सिल पळवली") गप्पांवरून समजतं की हे पुस्तक 'व्हजायना मोनोलॉग्ज' आहे. कॉपीराईटचं उल्लंघन करून झेरॉक्स मारलेलीच प्रत तिथे प्रॉप म्हणून वापरायची तर झेरॉक्स करतानाच दोन प्रती का काढल्या नाहीत? मूळ पुस्तक झेरॉक्स प्रतीपेक्षा आकाराने छोटं असलं तरी मुखपृष्ठ पुरेसं आकर्षक आहे. आपल्याला ज्या पुस्तकाचं एवढं महत्त्व आहे त्याची प्रत्येकीकडे एकेक प्रतही का असू नये, पुस्तकं स्कॅन करून मिळतात, संपूर्ण नाटकाची इंग्लिश संहिता जालावर उपलब्ध आहे तिथे एका प्रतीवरून दोन मुलींनी खोडरबर-पेन्सिलछाप भांडणं करण्याच्या कृत्रिम प्रसंगापासूनच आम्ही हसायला सुरुवात केली.

एक बाई पुढे घडणाऱ्या नाट्यप्रवेशाबद्दल समीक्षकी आव आणत माहिती देणार आणि मग तो प्रसंग बघायचा अशी नाटकाची साधारण रचना. नाटकाचं स्वरूप पाहता तिथे कोणी कच्चेबच्चे आलेले असणार नव्हते. मग पुढे घडणाऱ्या प्रवेश, प्रसंगांमधूनच काय बोला की; नेपथ्य, संगीत, संवाद, मुद्राभिनय, प्रकाशयोजना, कपडेपट या सगळ्यांतून बरंच काही सांगण्याची संधी असताना पुन्हा निवेदनात नवनीत गाईड देऊन प्रेक्षकांच्या बुद्धीबद्दल शंका घेतल्या होत्या का इतपत प्रश्न पडायला सुरुवात झाली होती.

या सगळ्यात एक वंदना खरे वगळता बाकी सगळ्यांचे शब्दोच्चार, संवाद म्हणण्याची पद्धत हा कृत्रिमपणाचा कडेलोट होता. एका अभिनेत्रीला (अभिलाषा) काही प्रसंगांमध्ये ग्रामीण बोलीत संवाद म्हणायचे होते, ते वगळता बाकी डिक्शनच्या नावे बोंब. या मुलीचा आवाज मुळात चांगला आहे, वापरून घेता आला तर फारच मजा आली असती. एका प्रवेशात, एक मुलगी आपली लहानपणापासूनची डायरी वाचून दाखवते, वय वर्षं पाच, नऊ, बारा, अठरा असं काही. वय वर्षं पाच आणि नऊ असतानाचे उच्चारच फक्त अकृत्रिम वाटले.

नाटक म्हणून एवढा बटबटीतपणा कमी होता का काय म्हणून पुढे संहितेमध्ये आणखी गंमती. नावावरूनच स्पष्ट आहे की स्त्रियांबद्दल बोलताना योनी हे प्रतीक म्हणून वापरलेलं आहे. त्याबद्दल वेगळा आक्षेप घेता येईल की स्त्रिया किंवा स्त्रियांची लैंगिकता फक्त योनीपुरती मर्यादित नसते. पण मूळ नाटकात याचं प्रयोजन का असू शकेल याची काहीशी कल्पना करता येईल. पहिल्या पिढीतल्या अमेरिकन स्त्रीवाद्यांचं साहित्य वाचून ते थोडं लक्षात येतं. कॅथलिक, (कदाचित ख्रिश्चन धर्माच्या इतरही पंथांमध्ये) योनी या अवयवाला हिणकस, वाईट, वगैरे वगैरे म्हटलेलं आहे. सामान्य ख्रिश्चन स्त्रियांवर याचा बराच पगडा होता, पुरुषांवरही. दोन वर्षांपूर्वी एका अमेरिकन आमदाराने सभागृहात बोलताना व्हजायना हा शब्द वापरला आणि तिला गप्प केलं गेलं. (बातमी) पण माध्यमं आणि सामान्यांनी मोठ्या प्रमाणावर या प्रकारावर टीका केली. तरीही ... नाटकाचं नाव वाचल्यावर हे नाटक मराठीत आणताना रूपांतर केलं आहे का भाषांतर अशा प्रकारचे प्रश्न होतेच.

(अवयव या अर्थाने) योनी या शब्दाबद्दल मराठीत, भारतात फार प्रचंड संकोच नाही; किंवा जेवढा शिस्न या शब्दाबद्दल आहे तितकाच. आपल्याकडे लज्जागौरी आहे, कामाक्षी देवी आहे, शंकराच्या पिंडीभोवती योनीलाही स्थान आहे, जुन्या मंदिरांच्या बाहेर कोरीवकाम करून लैंगिकतेला तिथेही स्थान दिलेलं आहे. उदाहरणार्थ, हजार वर्षं जुन्या, अंबरनाथमधल्या शिवमंदिरातले हे दोन फोटो. एक, दोन.

'मराठी भाषेतील असभ्य म्हणी आणि वाक्प्रचार' या संग्रहाचे संपादक आणि अभ्यासक अ. द. मराठे म्हणतात, "रिकामचोट, अडाणचोट, फुकटचोट, खुळचोट, भिकारचोट, धंचोट (धनचोट), मेंगचोट (बावळट, बुळा) ... अशा शब्दांचा विग्रह 'अडाणी आहे चोट ज्याचा असा तो' असा बहुव्रीही समाजस समजून केला जातो. पण अडाणीपणा, फुकटेपणा इत्यादी वैशिष्ट्यें जननेंद्रियाची नसून तीं माणसांची आहेत. .... अशा प्रकारे 'चोट' या शब्दाचा माणूस हाच अर्थ अभिप्रेत आहे." थोडक्यात 'बहुजनसंस्कृती'मध्येही योनीसाठी वापरला जाणारा शब्द चोट हा माणूस या अर्थी वापरला जातो, आयमाय काढण्यासाठी नाही, स्त्रियांचा पाणउतारा करण्यासाठी नाही.

अशा भारतीय संस्कृतीमध्ये स्त्रियांचं स्थान दुय्यम वगैरे ठीक, पण मुद्दाम योनी या शब्दाबद्दल बोलायचं असेल तर पाश्चात्यांपेक्षा काही निराळं बोलावं लागणार नाही का?

दुसरा दुय्यम मुद्दा आहे. अमेरिकेतल्या पहिल्या पिढीतल्या स्त्रीवाद्यांनी, त्यांच्याही आधी 'द सेकंड सेक्स'मध्ये सिमोन द बोव्हारने फ्रॉईडवर टीका केली आहे. स्त्रियांना शिस्न नाही म्हणून त्यांचं समाजात स्थान दुय्यम आहे, त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वामधले प्रश्न शिस्न नसल्यामुळे येत नाहीत, अशी काहीशी त्याची थिअरी. पुरुषांचा इगो म्हणजे शिस्न या दाव्याची टिंगल म्हणून स्त्री म्हणायच्या जागी योनी म्हणणं आणि त्यावरून विनोद करणं गंमतीशीर आहे. पण जी विचारसरणी कधीच मागे पडलेली आहे, त्यावर टीका करून तिला अधिक महत्त्व द्यावं का? आणि भारतीय समाजात फ्रॉईड कितपत रुजलाय?

योनीबद्दल भारतात बोलायचं असेल तर योनीशुचिता हा एक मोठा भंपकपणा भारतीय समाजात पुरेपूर भिनलेला आहे. मराठी नाटकात त्याबद्दल एक शब्दही असू नये! बरं मराठीत, भारतात रूपांतराची परंपरा आहे. मराठी नाटकांत 'ती फुलराणी' भारतीयीकरण होऊनच आलं आणि लोकप्रिय झालं. अनेक हिंदी चित्रपट 'ढापलेले' न वाटता 'रूपांतरित' केलेले वाटतात. कारण त्यांचं केलेलं पुरेसं भारतीयीकरण.

या भारतीयीकरणाचा अगदीच प्रयत्न केलेला नाही असं नाही. नाटकात 'चूत बाई चूत, चुताडी चूत' असं गाणं आहे. (हा भाग येईस्तोवर इतके हास्यास्पद प्रकार झाले होते की हसून हसून आमचं पोट दुखायला लागलेलं असल्यामुळे आम्ही कोणी या गाण्यावर हसायचा प्रयत्न केला नाही. पण ते निराळं.) जिथे हा प्रयत्न करता येतो तिथे बोस्नियाक स्त्रीचं दुःख कशाला सांगावं? फाळणीच्या वेळेस झालेले अत्याचार, नरोडा-पाटिया, 'निर्भया' ही शुद्ध देशी अत्याचाराची प्रकरणं आम्हाला माहीतच नाहीत का? हे दुःख इथली का तिथली म्हणून बदलतं असा दावा नाही, पण मूळ नाटकात बोस्नियाक स्त्री आहे, ते असंच्या असं निवेदनातून का सांगावं? हे दुःख बोस्निया, यादवी युद्धापुरतं मर्यादित नसून स्त्रियांच्या वस्तुकरणाचं आणि त्याला भर पडलेल्या हिंसक, हिडीसपणाचं जागतिक दुःख आहे.

त्यातल्या त्यात उजवा भाग असा की बोस्नियाक स्त्रीचं दुःख मांडणारी (अभिलाषा) अतिशय चांगल्या पद्धतीने ते मांडत होती. पण सादरीकरणात तो मोनोलॉग सलग येत नाही. एकीकडे एका मध्यमवर्गीय स्त्रीचं (वंदना खरे) एसीतलं, गुलाबी दुःख अतिदवणीय भाषेत येत होतं; हिचा एक परिच्छेद, तिचा एक. "माझी योनी झुळझुळ पाणी" वगैरे बटबटीत वाक्यं ऐकताना एकीकडे 'निर्भया' प्रकारची हिंसा मांडत असाल तर त्याचा काय परिणाम साधणार आहे? (दुसऱ्या रांगेतली तिकिटं काढायची दुर्बुद्धी झाली नसती तर निदान समाधान होईस्तोवर हसता आलं असतं.)

एवढं सगळं असूनही, "ठीक आहे, निदान आपल्याकडून स्त्रियांना लैंगिक उपभोग, योनीबद्दल जी काही किळस वगैरे वाटत असेल ती जावी म्हणून प्रयत्न करत आहेत, तर नको खुस्पटं काढायला" असंही म्हणायची तयारी होती. पण स्त्रियांनाच नावं ठेवायला सुरुवात झाली तिथे उरलीसुरलेली सहानुभूती संपली. संभोगाच्या वेळेस स्त्रिया आवाज करतात, हुंकार काढतात याचा अभिनय (आम्हाला पॉर्नछाप वाटलं तरीही) कोणालातरी मुक्ततेची जाणीव देणारं असेल इथपर्यंत खुला दृष्टिकोन ठेवला होता. पण त्या प्रसंगात काही बायका हावरटच असतात, कॉर्पोरेटमध्ये काम करणाऱ्या बायका कशा (पहा, पहा आचरट वाटणारे) शब्द वापरतात अशा प्रकारची judgemental विधानं (म्हणे) स्त्रीवादी नाटकात कशी काय चालतात? त्यातही एकूण प्रसंगच पॉर्न म्हणण्याच्या पातळीलाच गेलेला होता. एकच एक हुंकाराचा टोन म्हणताना चार वेगळे शब्द वापरले म्हणजे वैविध्य दाखवलं गेलं अशी दिग्दर्शिकेची समजूत असावी. आमच्या मागच्या रांगेत तरुण पुरुष बसलेले होते. त्यांना बरीच आंबट मजा येत होती. लैंगिकता फक्त योनी किंवा शिस्नात मर्यादित नसते हे एकंदर त्या प्रसंगाला मिळणाऱ्या प्रतिसादातून समजलंच.

सर्वसाधारण विनोदांची पातळी म्हणजे 'आम्ही अपशब्द वापरला, आता हसा' छापाची आहे. हे नाटक पाहिलं त्याच्या दोन-चार आठवडे आधी 'बर्डमॅन' पाहिला. त्यात बरेच अपशब्द वापरलेले आहेत; अनेक गंभीर प्रसंगांमध्येही. पुण्यातलं पब्लिक अपशब्द आल्यावर गांभीर्य न ओळखून हसत होतं यामुळे आम्ही पकलो होतो. इथे सादरीकरण करणारेच त्या पातळीची 'संवेदनशीलता' दाखवत होते. एकच विनोद आम्हाला आवडला : स्त्रियांच्या योनीभागात पुरुषांच्या शिस्नापेक्षा दुप्पट मज्जातंतू असतात. म्हणजे मज्जाच मज्जा. फ्रॉईडची टिंगल करण्याची संधी वाया गेली.

हा सगळा प्रकार दोन तासांपेक्षाही कमी काळात आटोपला. खुर्चीवरून उठतानाच "प्लीज मला कोणीतरी माझ्या योनीपासून वाचवा रे" अशी एक करुण आणि आर्त हाक मी माझ्या सख्यांना दिली. त्यांनी दुष्टपणे त्यावर छद्मी हास्य केलं. निघताना गडकरी रंगायतनच्या रांगांमधून चालत जावं असा विचार मनात आला. किती ठिकाणी चप्पल चिकट होते ते बघता आलं असतं.

प्रयोगानंतर वंदना खरेंना भेटून जावं असा विचार आधी केला होता. गेल्या वर्षी मीच त्यांची मुलाखत घेऊन ऐसीवर प्रकाशित केली होती. हे नाटक बघितल्यावर मनात ठरवलेला प्रयोग करायची हिंमत माझ्याकडे नव्हती. आम्ही तिघी रस्त्यावर खिदळत बाहेर पडलो. पुढे काही काळ 'मी'च्या जागी 'माझी योनी' असं बोलून तिन्ही गोण्यांनी स्वतःची करमणूक करून घेतली. चारचौघांत 'योनी'ची 'गोणी' झाली. "मै और मेरी गोणी अक्सर ये बातें करतें हैं..." असं दमदार बीज एका गोणीतून(!) निघालं. त्याचा बोळा अजून निघालेला नाही. एका गोणीने या नाटकाचं जर्मन रुपांतर करावं, अशी सूचना केली. दुसरी गोणी त्यावर ताडकन उठली, आपला उजवा हात पुढे केला आणि जोरात सॅल्यूट ठोकल्यासारखी ओरडली, "हाईल व्हाजिष्टाईन".

या दुव्यावर मी माझ्या मनातील प्रश्न विचारुन घेते. काही (पोर्न फिल्म्स मध्येच फक्त पाहीलय) स्त्रिया क्लिटोरस (उच्चार बरोबर आहे का?) वर धातूच्या रिंगा वगैरे कशाकरता घालतात? अर्थात उत्तर कोणाला माहीत नसेलच. पण खरच प्रश्न पडतो.

दोन्ही परीक्षणे वाचल्यावर नाटकाचा पूर्ण उलगडा झाला. मग मेघना म्हणाली ते पटलं. संस्कृतीरक्षकांच्या टोळ्या हे नाटक बंद कशाला पाडतील ? उलट बघायला गर्दी करतील. आधी निवेदन करायचं आणि मग प्रेक्षकांनी तो प्रवेश पहायचा, ही अतिहास्यास्पद गोष्ट आहे. स्त्रियांचे खरे प्रश्न न मांडता, नुसत्या शिव्या देऊन पहाण्याचा आनंद होणे, ही विकृतीच आहे. त्यांचे प्रयोग चालत आहेत ते बहुधा आंबटशौकिन प्रेक्षकवर्गामुळेच!
आधीही या नाटकाची परीक्षणे वाचली होती. पण हा सखू+ अदिती हा डबलबार सर्वात ताकदवान पंच आहे.

यावर एका मैत्रिणीची प्रतिक्रीया मल सर्वात आवडली. ती म्हणाली, "हे असं चुत चुत असं उगाच नुसतं का ओरडायचं? आपण नाक नाक असं तरी ओरडतो का कधी?"

कणेकरांचं परीक्षण वाचून नाटकाबद्दल चांगलं मत झालं होतं- अर्थात कणेकरांनी त्याची पिसं काढल्यामुळेच.
पण ही परीक्षणं वाचून... जाऊ दया. कणेकर बरोबर होते, हे पचवून घ्यायला जड असलेलं सत्य अजून गळ्याखाली उतरत नाहीये माझ्या.

मी हे नाटक अथवा 'व्हजायना मोनोलॉग्ज' हे पुस्तक वाचलेले नाही.

उसंत सखू-विक्षिप्त अदिती ह्यांचे वरचे लिखाण वाचून असा समज होतो की हे नाटक म्हणजे काहीतरी सनसनाटी करण्याचा आणि बोलण्याचा हास्यास्पद प्रयोग असावा. ह्या दोघींच्याहि समतोलपणावर माझा विश्वास आहे.

त्यानंतर वन्दना खरे ह्यांचा लोकप्रभामधील लेख येथे मिळाला तोहि वाचला. तो वाचून असे वाटले की नाटक बहुसंख्य प्रेक्षकांना पटलेले आणि महत्त्वाच्या प्रश्नाचा पाठपुरावा करणारे आहे असे दिसते.

ह्या दोन टोकाच्या भूमिकांमध्ये सांगड कशी घालायची?

>>अशा नाटकाचा प्रयोग जर विनाविघ्न, चालू शकत असेल तर, आपल्या देशांतल्या स्वयंघोषित संस्कृतीसंरक्षक टोळ्यांचे अभिनंदनच करायला पाहिजे. त्यांची मानसिक उत्क्रांती झाली म्हणून!

वर याचे जे स्पष्टीकरण आलेले आहे त्याचा नेम मला चुकल्यासारखा वाटला.

नाटकामधे सीता, सावित्री, सरस्वती, लक्ष्मी किंवा जिजाबाई भोसले , रमाबाई पेशवे किंवा सावित्रीबाई यांचा उल्लेख शरीराच्या त्या विशिष्ट अवयवाच्या संदर्भात आला असता, या ऐतिहासिक किंवा पौराणिक स्त्रियांचे उल्लेख या अनुषंगाने आले असते तर हिंदुत्ववादी/ब्रिगेडी संघटनांचा विरोध आणि प्रसंगी त्यांनी केलेल्या हिंसात्मक कृती यांना या कलाकृतीला सामोरे जावे लागले असते. सेक्स आणि व्हॉयलन्स यांना सरसकट विरोध असता तर बहुतांश बॉलीवूडची दुकाने बंद झाली असती. या नाटकात अस्वस्थकारक काही नाही हे खरं नाही. कणेकरांनी "अस्वस्थता वाटली म्हणून नाटक सोडून आलो" अशा अर्थाचं लिहिलेलं आहे. ते प्रातिनिधिक आहे. नाटकात विचारप्रवर्तक काही आहे किंवा नाही हे सब्जेक्टिव्ह झाले. तसे ते नाहीच असे घटकाभर धरून चाललो तरी मूलतत्ववादी लोक इथे न वळण्याचं हे कारण नव्हेच. लाक्षणिक अर्थाने मूर्तीभंजनही अनेक संदर्भात विविध गोष्टींचं होत असतं. ऐतिहासिक व्यक्तींचं मूल्यमापन होतं. मुद्दा ऐतिहासिक/पौराणिक अतएव राजकीयदृष्ट्या संवेदनशील मूर्तींच्या (पर्सीव्हड) विटंबनेचा आहे. जे इथे होताना जाणवत नाही. त्यामुळे इथे मूलतत्ववादी शक्ती फिरकल्या नाहीत.

कणेकरांच्या लेखातली ही कल्पना उचलण्यासारखी वाटली:

मग मराठमोळ्या स्त्रिया ‘योनी’ शब्द उखाण्यात घेतील …. अशी यांची [म्हणजे वंदना खऱ्यांची - ज.चि.] अपेक्षा आहे की काय? आज हे शक्य नसेल तरी ‘योनीच्या मनीच्या गुजगोष्टी’च्या देशव्यापी दर्शनानंतर ते सहज शक्य होईल अशी त्यांची धारणा असावी.

कणेकरांच्या इच्छेप्रमाणे असा उखाणा रचण्याचा यथाशक्ति प्रयत्न मी केला आहे. 'ऐअ'च्या वाचकांना यापेक्षा बरी रचना सुचली तर वाचायला आवडेल.