तीन म्हाताऱ्या

​तीन म्हाताऱ्या

लेखिका - शहराजाद

आमचे दादरचे घर एका लहानश्या इमारतीच्या तिसऱ्या मजल्यावर होते. मजल्यावर तीन बिर्‍हाडे. आम्ही आणि राणे काका शेजारीशेजारी. समोरच्या बिर्‍हाडात तीन श्रॉफ म्हाताऱ्या एखाद्या काळोख्या गुहेत दडून बसावे तशा राहत असत. अख्ख्या बिल्डींगभर, त्यांचा उल्लेख झालाच, तर 'श्रॉफची म्हातारी' - नंबर एक/दोन/तीनची असाच होत असे. वास्तविक मी एकेरीने उल्लेख करावा असे त्यातल्या सर्वात धाकटीचेही वय नव्हते. चाराठ वर्षांमागे एकेक करून सर्व वारल्या तेव्हाही सगळ्या ऐंशीच्या पुढे होत्या. पण एकतर कोकणी परंपरेला अनुसरून आमच्या बिल्डींगीत कोणाचाच उल्लेख, तोही पाठीवर, बहुवचनी होत नसे. त्यातून ह्या मंडळींचे वागणे असे काही विक्षिप्त की कोणाला म्हणून त्यांच्याबद्दल जळल्या काडीइतकाही आपलेपणा नव्हता.

नितांत खडूसपणा हा ह्यांच्या संपूर्ण घराण्याचा गुणविशेष होता. वडील नथुराम. सध्याची इमारत उभारण्यापूर्वी त्या जागी लहानशी बैठी चाळ होती. तिथे हे नथुराम आपल्या तीन मुली आणि पत्नीसह राहत. आमच्या काकांचे बिर्‍हाड त्यांच्या एक घर टाकून पलीकडे. चाळीतले वातावरण तसे मोकळेढाकळे. हेवेदावे, भांडणतंटे भरपूर होते, पण लोक वरवर तरी मिळूनमिसळून राहणारे. अपवाद फक्त ह्या एका श्रॉफ कुटुंबाचा. कधी कोणाशी बोलणे नाही, हसणे नाही, चौकशी-चपाटी नाही, शक्य असेल तर बघणेदेखील नाही. ह्या मुलींच्या आईचा स्वभाव पराकोटीचा संशयी होता. जगातलं कुणी म्हणजे कुणीही विश्वास ठेवण्याच्या लायकीचं नाही, अशी या मायलेकींची धारणा होती. त्यातून पुरुषांवर तर विशेष संशय. सगळे आपला फायदा घ्यायला टपले आहेत असाच कायम आविर्भाव. वास्तविक ह्या मुली तश्या बाहेरचं जग पाहिलेल्या. त्या काळातही अगदी नऊवारी लुगड्यात कॉलेजात जाऊन त्यांनी पदव्याही घेतलेल्या होत्या. पण कॉलेजातून घरी आल्यावर घरात बंद.

काही माणसे आपली कोणाच्या अध्यात ना मध्यात, आपण बरे की आपले काम बरे, अशी असतात. पण ह्यांची तर्‍हा त्यापलीकडची होती. इतकी, की एवढ्या वर्षांच्या शेजारात ह्या मायलेकी शेजारीपाजारी जाणे तर सोडाच, चाळीच्या सामायिक संडासात जायलाही कधी बाहेर पडल्या नाहीत! एखाद्या धीट लहान पोराने त्याबद्दल विचारले, तर 'आम्ही आमच्या मावशीकडे जात असतो', असे उत्तर मिळे. पण रोज सकाळी मावशीकडे जातानाही कधी दिसल्या नाहीत एवढे खरे.

त्यामानाने नथुराम जरासे माणसातले. जरासे म्हणजे, टमरेल घेऊन रांगेत उभे असताना शेजारच्यांचे तोंड बघायची वेळ आली तर हसत तरी. पण तितकेच. त्यापलीकडे सांस्कृतिक देवाणघेवाण नाही. नथुराम एका श्रीमंत पारश्याकडे नोकरीला होते. त्याने मरताना यांच्या नावे बरेच पैसे ठेवले होते. ही माया मालकाच्या व्यवहारात अफरातफर करून जमवली होती, अशीही वदंता होती. खरे-खोटे कोण जाणे! पुढे ते वारले. त्यानंतर दोन-तीन वर्षांनी नवीन बिल्डिंग बांधण्यासाठी चाळ पाडली. त्यावेळी पाया खणताना ह्यांच्या घराच्या जमिनीत हजारो रूपयांच्या नोटा मिळाल्या. घरातच खड्डा खणून सिमेंटची तिजोरी केली होती, ती फोडावी लागली. बाहेर काढल्या तेव्हा बहुतेक नोटा एवढ्या खराब झाल्या होत्या, की बँकेतही बदलून मिळाल्या नाहीत. बांधकाम पूर्ण झाल्यावर झाल्यावर आम्ही ह्यांच्या शेजारी आलो. त्यांची म्हातारी आई रात्री नेहेमी दाराला खेटून झोपत असे. "आम्ही चारही बायका माणसं; रात्री कोणी चोरबीर आला तर शेजारीपाजारी हाक मारता यावी", असं ती म्हणे. बाकीचे लोक म्हणत - आपल्या मुलींवर पहारा करायला ही तिथे झोपते. पुढे तीही वारली. तिच्या मुलींनी तिचेच वळण जसेच्या तसे पुढे चालवले.

थोरली तारा आमच्या काकांपेक्षा जराशी मोठी. आज असती तर नव्वदीला टेकली असती. त्या काळात एम्.ए. होऊन ती छबिलदास शाळेत शिक्षिकेची नोकरी करत होती. मधली कस्तुर. ती देखील ताराच्या पावलावर पाऊल टाकून त्याच शाळेत शिकवत होती. आईच्या विचित्र वागण्याने दोघींचीही लग्नं वेळेत होऊ शकली नव्हती. पुढे वयही निघून गेले.

धाकटी गुलाब त्यातल्यात्यात दिसायला जरा उजवी. नाकीडोळी बरी आणि अतिशय दाट काळेभोर केस. तिने घराची चाकोरी मोडण्याचा थोडा प्रयत्न केला. डी. एड्. करत असताना एका सहाध्यायाशी तिचं सूत जुळलं. त्याने रीतसर लग्नाची मागणीही घातली. पण इथे तारा आणि कस्तुरी आडव्या आल्या. त्या दोघी जश्या त्यांच्या आईच्या दबावाखाली होत्या तशी धाकटी गुलाब मोठ्या बहिणींच्या प्रभावाखाली होती. "आम्हाला संसारसुख मिळाले नाही तर ते हिला एकटीलाच काय म्हणून मिळावे ?", या मुद्द्यावर वरच्या दोघींनी गुलाबला ठरवलेले लग्न मोडायला भाग पाडले. एवढेच नव्हे तर तिने असले उद्योग पुन्हा करू नयेत म्हणून तिचे डी. एड्. शिक्षणही बंद करून टाकले. गुलाब त्यानंतर कायम घरातच राहिली. नोकरीला जाताना इतर दोघी दाराला कुलूप लावून जात. पुढे गुलाबचेही लग्नाचे वय ओसरल्यावर हे कुलूप घालणे थांबले. माझ्या आठवणी त्यापुढच्या काळातल्या आहेत. पण गुलाबला घराबाहेर पडताना मी तरी कधीच पाहिले नाही. मी लहानपणी तिला गोट्या-मावशी म्हणत असे. कारण मोठ्या दोघी घरी येताना जिन्यात आल्या, की "गोट्याऽऽऽऽ" म्हणून हाक मारत, की गुलाब दार किलंकिलं करून उघडायला तयार राही. एरवी, कडी वाजवणे, घंटा वाजवणे, इत्यादीला बहुतेक वेळा उत्तर मिळत नसे. मिळाले तरी, 'कोण आहे?', 'काय काम आहे?', 'कश्यासाठी? इत्यादी ढीगभर चौकश्या बंद दाराच्या आडूनच होत. शक्यतो दार न उघडताच घालवून देण्याकडे कल असे. म्हणजे अगदी आपल्याकडे चुकून आलेले त्यांचे पत्र द्यायचे झाले, तरी तेवढ्यापुरते हसून आभार मानायलाही दार उघडत नसत. दारातल्या पत्राच्या झडपेतूनच पत्र आत टाकायचे. वर्षानुवर्षे शेजारी रहाणाऱ्यांशी वागण्याची ही तर्‍हा. बरेचदा तर आतून उत्तरही मिळत नसे.

त्यांचा एक मावस का चुलत भाऊ अधूनमधून रविवारी भेटायला येई. पण त्यालासुद्धा कित्येकदा कडी वाजवत ताटकळत थांबावे लागे. भावाचा अपवाद सोडता बाकी पाहुणेरावळे शून्य. श्रॉफ नावाचेच त्यांचे एक लांबचे नातेवाईक मागच्या बाजूला राहत. ह्यांच्या खिडकीतून आंब्याची कोय फेकली तर त्या दुसऱ्या श्रॉफांच्या गच्चीत पडेल, इतक्या जवळ. पण येणे-जाणे अगदी शेवटपर्यंत नाही. मात्र या तिघींना लोकांच्या घरी काय चालले आहे, कोण आले आहे, अश्या गोष्टींत प्रचंड रस होता. त्यांच्या आणि काकांच्या घरांमध्ये एक भिंत सामायिक आहे. ह्या बहिणी भिंतीला कान लावून काकांच्या घरातली बोलणी ऐकायच्या. काकांची घरमालकाबरोबर या जागेवरून वर्षानुवर्ष कोर्टकेस चालू आहे. केससंबंधीची बोलणी त्या खाली पहिल्या मजल्यावर रहाणाऱ्या घरमालकाला जाऊन सांगत. अगदी हलकी चाहूल लागली, तरी इंचभर दार उघडून या म्हाताऱ्या त्या फटीतून बाहेर डोकावत असत. दहा-बारा वर्षांची असताना मी एक ग्रीक पुराणकथा वाचली होती. त्यातल्या तीन आंधळ्या म्हाताऱ्या एकच डोळा तिघींमध्ये आलटून पालटून वापरून पर्सियसला बघत. दारातली ती इंचभराची फट पाहून मला त्या गोष्टीतला सामायिक डोळा आठवत असे.

त्या दाराच्या पलीकडची बाजू फारच थोड्या लोकांनी पाहिलेली होती. दुरुस्तीला बोलवलेल्या प्लंबर, इलेक्ट्रिशियन वगैरेंनी. माझ्या पत्रिकेत काही अनिष्ट योग असल्यामुळे हे भाग्य मला पाचव्या-सहाव्या वर्षी मिळाले होते. त्यांनी मला एकदा कौतुकाने घरात घेतले, तेव्हा सगळ्यांनाच खूप आश्चर्य वाटले होते. या घटनेतल्या मला आठवणाऱ्या तीन गोष्टी म्हणजे - घरात दाटलेला कोंदट अंधार, जुने दणदणीत लाकडी कपाट आणि या सर्वांशी विसंगत वाटणारा भिंतीवरच्या कॅलेंडरमधला पंतप्रधान इंदिरा गांधींचा गुलाबी गोमटा फोटो. काळ्या केसात पांढऱ्या बटेसकट. पण हे नवल दोनचारदाच घडले. बहुतेक आपण फारच लोकांच्यात मिसळत चाललोय की काय, अश्या धास्तीने त्यांनी माझे येणे बंद केले. जिना चढताउतरताना दिसल्या, तरी सरळ नाकासमोर बघत निघून जात.

इतक्या वर्षांत शेजारपाजारी कित्येक लग्ने लागली, जन्म-मृत्यू झाले पण यापैकी कश्शाकश्शात ह्यांचा सहभाग नसे. मग सणासुदीला चार लोकांत मिसळण्याचे तर नावच नको. लहान मुलांनी हौशीने बिल्डींगचा सार्वजनिक गणपती बसवला. ह्यांनी अर्थातच वर्गणी दिली नाही, पण कोणीच त्यांना तीर्थप्रसादाला अडवले नसते. तिघी एकही जिना चढून कधी तिथे फिरकल्या नाहीत. एकंदरीत भोवतालच्या आनंदात, उत्सवात सहभागी न होणे आणि जमेल तेव्हा त्यावर विरजण घालणे, हे धोरण. म्हणजे तीन बिर्‍हाडांमधल्या पॅसेजमध्ये, लहान मुलीला दिवाळीत फुलबाजीने सापाच्या गोळ्या लावून दाखवल्या, तर "लहानच काय, मोठ्यांनाही कळत नाही फटाके कुठे फोडू नयेत", असले फुत्कार दाराच्या फटीतून टाकायचे. मात्र, दिवाळीत ह्यांच्या बंद दाराआडून फट्-फट्-फट्-फट्-फट्-फट् असे केपा फोडल्याचे आवाज दरसाल येत. ह्या माणूसघाणेपणाला अपवाद एकच. दसऱ्याला सोने द्यायला गेलेल्या मुलांना हसून एकेक लिमलेटची गोळी दिली जाई. सोने देऊन पाया पडण्याची मात्र सोय नसे. दाराच्या वीतभर फटीतून जेमतेम एखादं पाऊल दर्शन देई. दारालाच नमस्कार केल्यासारखं करून मुले सटकत.

वर्षानुवर्षे तिघींचे वागणे हे असेच. त्यात कधीही, काहीही फरक नाही. यथावकाश तारा आणि कस्तुर छबिलदास शाळेतून वरिष्ठ स्थानांवरून निवृत्त झाल्या. मग तिघीही घरीच असत. वेळ कसा घालवत, कोण जाणे! खूप पूर्वी त्यांच्याकडे एक काळा-पांढरा टी. व्ही. होता. तो कधीच मोडला. रेडिओ मात्र कायम ऐकत असत. त्यांच्या रविवारी येणाऱ्या भावाची, त्या आता आधीपासून दार किलकिले करून वाट पाहू लागल्या. तो जिन्यात दिसला, की "दादा आला, दादा आला!", असे उद्गार ऐकू येत. भाऊ बहुतेक वेळा त्यांच्यासाठी डब्यात मटण घेऊन येत असे. नंतर एक मासळीवालाही त्यांच्या घरी आठवड्यातून दोनतीन वेळा येऊ लागला. त्याच्याकडून उत्तमोत्तम मासळी त्या घासाघीस न करता घेत. बाजारहाट आणि बाहेरची इतर कामे कस्तुरकडे असत. पुढेपुढे जड पिशव्या उचलून वर आणायला ती खालच्या आनंदीकाकूंच्या नातीची मदत घेऊ लागली आणि चक्क तिला उंबरठ्याच्या आत घेऊन, दोनतीन मिनिटं विचारपूस करून वर लिमलेटची गोळी दिली जात असे.

पण मग धाकट्या गुलाबची तब्येत ढासळत गेली. तिला पायाचा काहीतरी आजार होता. पण ती फारशी कधी डॉक्टरांकडे गेली नाही, की तिला तपासायला कोणी आले नाही. भप्प सुजलेले पाय घेऊन ती बसून राही. घरमालक डॉक्टर होते. कस्तुर त्यांच्याकडे जाऊन बहिणीसाठी औषधे आणत असे. डॉक्टर स्वतः फक्त एकदा घरी आले होते - गुलाबला तपासून ती वारल्याचे सर्टीफिकेट द्यायला. आता, सर्वसाधारणपणे असे काही घडले तर शेजारच्यांना प्रथम बातमी कळते आणि तेच सर्वात आधी मदतीला येऊ शकतात. पण ह्यांना तेव्हाही कोणाशी संपर्क नको होता. इमारतीच्या खाली एकीकडे डॉक्टरांच्या घरी काम करणारे एक गृहस्थ राहत असत. ताराने घाबऱ्या-घाबऱ्या त्यांच्याकडे जाऊन आपल्या भावाला "बोलावलंय", एवढंच सांगायला सांगितलं. ते काम करायला त्यांची ना नव्हती, पण ते म्हणत, "अहो, काहीतरी सांगा की.. का बोलावलंय, काय झालंय, किती अर्जंट... तुमच्या भावाने विचारलं तर मी काय सांगू?" पण हिचं आपलं एकच - "बोलावलंय म्हणून सांग". नंतर तो भाऊ आला, त्याने पुढची व्यवस्था केली आणि सर्वांना बातमी समजली. उरलेल्या दोघींचा दिनक्रम पूर्वीप्रमाणेच चालू राहिला. वर्षभराने थोरली ताराही वार्धक्याने निवर्तली. तिच्या शेवटच्या आजारपणात मात्र पलीकडचे जोशी डॉक्टर एकदा तपासायला आले होते. आल्या आल्या त्यांनी आधी घरावरूनच दोघींना झाडले. "ह्या घरात ना प्रकाश, ना मोकळी हवा. दारं-खिडक्या बंद. खिडक्यांना ब्लॅकआऊटसारखे कागद चिकटवलेले. वर पडदे. आजारी माणूस कसा बरा होणार इथे?" पण बिचाऱ्या डॉक्टरांना या घराची तऱ्हा माहित नव्हती. पलीकडच्या घरांमधून कोणी आपल्यावर वाईट नजर टाकेल, ह्या भीतीने खिडक्या कायम झाकलेल्या असत. हवेसाठी उघाडल्या तरी थोड्याश्याच. आता, त्यांची भीती पूर्णपणे अस्थानी नव्हती हे मला माहित आहे, पण अगदी संडासाची खिडकीदेखील वापर नसल्यावेळीही कधी सताड उघडी राहिली नाही.

ताराच्या मागे तीन वर्ष कस्तुरने एकटीने काढली. पुढेपुढे तिची प्रकृती ढासळू लागली. माझी ताई कायम शेजारी लक्ष ठेवून असे - म्हातारी अजून आहे ना. एकदा कस्तुर अशक्तपणामुळे घरात धडपडली. उठता येईना. ओरडून हाका मारण्याइतपत त्राण अंगात नव्हतं. म्हणून शेजारच्यांचं लक्ष वेधून घेण्यासाठी जोरजोरात भांडी आपटून आवाज करायला सुरूवात केली. ताईने दार उघडायचा प्रयत्न केला, पण ते आतून पक्के बंद केलेले. शेवटी अग्निशामक दलाला पाचारण करण्यात आले. कसाबसा गॅलरीतून त्यांनी प्रवेश मिळवला. पण गॅलरीतून घरात जाणे सोपे नव्हते. मधे रद्दी आणि इतर अडगळीचा ढीग रचून ती वाट जवळपास बंद करण्यात आलेली होती. कसाबसा तो जवान जमिनीवर पडलेल्या कस्तुरपाशी पोहोचला. दार आतून उघडून त्याने बाकीच्यांना आत प्रवेश दिला. घराची आणि तिची अवस्था पहाता तिला बाहेर काढून इस्पितळात दाखल करणेच योग्य, असे या सर्वांचे मत पडले. त्यातला सर्वात तरूण आणि दणकट होता त्याने, "आज्जी तुम्हांला हास्पिटलात नेतो", असं म्हणून म्हातारीला उचलायला मानेखाली आधार दिला. हिने मोठ्या संतापाने तो हात झिडकारून टाकला. आजन्म कुमारिका ह्या तिघी. पुरुषाचा स्पर्श, मग तो कुठल्याही वयाचा असो, वर्ज्य त्यांना. खरं तर त्या जवानाने म्हातारीला स्पर्श केला, तो केवळ मुन्शीपाल्टी देत असलेल्या पगाराला जागण्यासाठी. पण त्या नातू शोभेलशा वयाच्या जवानावर ही आज्जी डाफरली. जाण्यापूर्वी ते जवानही म्हणाले, "अहो हे दादरसारख्या ठिकाणी रहातात ना, काय ही घराची अवस्था... हे काय घर आहे ?"

कस्तुर, शेवटी कुठेही न जाता ती त्याच स्थितीत, त्याच घराला चिकटून राहिली. तिचा भाऊ येऊन गेला, पण त्यालाही तिचा निर्णय बदलता आला नाही. येताना तो सुतारालाही बरोबर घेऊन आला होता. "दाराच्या कड्या लावू नकोस, त्या काढूनच टाकू. तुला काही झालं तर लोकांनी तुझ्यापर्यंत कसं पोहोचायचं?", त्याने कळवळून सांगितले. पण काहीही परिणाम नाही. आणखी काही दिवस गेले. पुन्हा एकदा भांड्यांचा खडखडाट ऐकू आला. माझ्या दादाने पत्र टाकायच्या फटीतून ओरडून सांगितले, "काळजी करू नका, आम्ही तुम्हांला बाहेर काढतो." पुन्हा एकदा अग्निशामक दलाला बोलावलं गेलं. पण ह्या वेळी मदत पोहोचेपर्यंत फार उशीर झाला होता. कस्तुर डोक्यावरच पडली होती. तिचा रक्ताळलेला मृतदेहच बाहेर काढावा लागला. पोलिस आले, पंचनामा झाला. मालका-मालकांच्यात जागेवरून भांडणे असल्यामुळे जागेचा ताबा कोर्टाकडे गेला. त्याच वेळी पोलिसांकडून कळले, या कुटुंबाची मुंबईत जवळपास सात कोटींची मालमत्ता आहे. घराला कोर्टाचे सील लागण्याआधी पोलिसांनी ते साफ केले. कुठे कुठे साठवलेली आठदहा हजारांची चिल्लर निघाली. तशीच जुनी तांब्यापितळ्याची आणि चांदीची भांडी. लोखंडी तिजोरी. कोऱ्याकरकरीत साड्यांचे गठ्ठेच्या गठ्ठे. भावजयीने सांगितले, "दर दिवाळीला मी ह्यांना साड्या घेत असे. त्याच ह्या साड्या. पण गेल्या कितीतरी वर्षांत त्यांची घडीही मोडली गेलेली नाही." सर्व माल पोलिसांनी आपापसात वाटून घेतला. त्या ईन-मीन पाचएकशे चौरसफुटाच्या घरातून तीन लहान टेंपो भरून कचरा निघाला. सगळ्यात मोठा कचरा म्हणजे जुन्या वर्तमानपत्रांच्या घरभर भरून ठेवलेल्या थप्प्या..

आमची बिल्डींग बांधली गेली १९६८ साली. ह्या रद्दीतली सर्वात जुनी वर्तमानपत्रं होती १९३७ सालातली! जुन्या चाळीतून, ती पाडल्यानंतर तात्पुरत्या घरातून ते ह्या सध्याच्या बिऱ्हाडामध्ये हलवून नंतरही चाळीसेक वर्षं ही रद्दी कुठल्या हेतूने जपून ठेवली होती, हे रहस्य जाणणारे आजमितीस या भूतलावर कोणीही नाही.

चित्रश्रेय - राजेश घासकडवी