भारतीय सण आणि त्यामागील कुटील उद्देश

ही स्त्री द्वेष प्रकट करणारी परंपरा आहे. कोणी म्हणेल कि यात स्त्रीला उगाच कमी शक्तीचे लेखले आहे. अर्थात मला हे अभिप्रेत नव्हते.

आजूबाजूला बर्‍याच गोष्टी अशा असतात ज्यातून स्त्रीद्वेष, परधर्मद्वेष, जातीद्वेष इ. दिसतात. हेतू हा असाच असतो असं नाही; बहुदा नसतोच. अशा प्रथा, पद्धती रूढ होण्यामागचा विचार संबंधित घटकांना कमी, नीच किंवा हीन लेखण्याचा असतो. सज्ञान, शिक्षित लोकांनी हे समजून का घेऊ नये? भावाने बहिणीचं रक्षण का करावं? बहिणीही शिकतात, कमावत्या असतात, भावाची मदत करण्याची पत असेलच असंही नाही, अडचणी भावावरही येऊ शकतात; तरीही बहिणच पीडीत आणि भाऊ त्राता असा अर्थ असणारी, बहिणींना, स्त्रियांना जन्माधिष्ठीत कमीपणा देणारी प्रथा का सुरू ठेवावी?

बाकी "ड्वाले पानावल्या"बद्दल आक्षेप असा नाहीच. पीड परायी समजून घेणार्‍या व्यक्तीच्या मृत्युसंदर्भातल्या चर्चेत अशा प्रकारची असंवेदनशील प्रतिक्रिया येते याचं कालांतराने आश्चर्यही वाटेनासं होतं.

धागा वेगळा केला आहे तसा त्याचा लेखक बदलता येतो का? कारण रक्षाबंधन हे केवळ उदाहरण होते.

अतिरेकी ज्ञानी (टोकाचे सश्रद्ध हा शब्द तांत्रिक रित्या चूकीचा आहे कारण त्यांच्याइतकं ज्ञान मला पामराला का नाही म्हणून ते आमच्या पाठी लागलेले असतात, आमचा पाणउतारा करून उल्लेख करत असतात ) लोक त्यांच्यापेक्षा कमी ज्ञान असणारांना (देव मानावा कि नाही, धर्म मानावा कि नाही हे माहित नसणारांना, आणि माहित नसले तरी उगाच काही तरी करून प्रसंग तारून नेणारांना, बळेच प्रत्येक रितींचा चांगला अर्थ काढणारांना, माझ्यासारख्यांना) फार आडते तिडवे झोडतात. म्हणून विनंती केली होती कि आम्हाला अक्कलच नसेल तर आपण जी डोळस यादी देत आहात ती आम्ही पाळू. आमची ठोकंपट्टी करणे बंद करा.

पण कविताताईंनी त्यांच्या धाग्यात ती निगेटीव लिस्ट दिली आहे आणि या विनंतीला पुढे अर्थ उरत नाही.

हा धागा पुढे चालू राहिला तर मतभिन्नता, गंमतजंमत यासाठी चालू राहिल. मी या विषयाचा मालक नाही, सूत्रधार नाही. मी निर्धास्त आहे राखी बांधल्याने कोणी मला सजा देऊ शकत नाही, न्यायालय 'अंधश्रद्ध' असा शिक्का माझ्यावर मारू शकत नाही. हा माझा आणि माझ्या बहिणीचा प्रेमाचा विषय आहे, त्यात कुणाला कोणती दुष्ट मानसिकता दिसू नये अशी अपेक्षा आहे. राखी बांधण्यातून माझी कोणती वैचारिक पातळी सिद्ध होते यावर कोणतेही मत बनवण्याचा आपला अधिकार आहे, अर्थात तो सर आँखों पर. मला विचाराचीच आणि बुद्धीचीच मर्यादा असल्याने मला याच पातळीवर जगावे लागेल. अतिरेकी ज्ञानी लोकांना विनंती आहे कि त्यांनी आपल्या बंदुका त्या कविताताईंनी दिलेल्या लिस्टमधल्या बांडगुळांवर अगोदर वळवाव्यात.

>>त्या निमित्ताने एकत्र भेटणं, नारळीभात आणि इतर जे काही खास पदार्थ बनत असतील त्याला माझा अजिबात विरोध नाही.

हे आणि त्याला तात्त्विक विरोध करणं एकसाथ जाऊ शकत नाही, सणामागचं तत्त्व एकत्र येण्याचं मुद्दल पुरवतं ते झोल आहे असं समाजमन झालं तर एकत्र येणं बंद होईल

मला वाटतं की अशा वादांत एक मूलभूत मुद्दा बाजूला पडतो आणि तो म्हणजे भारतीय समाजमनाला फार कठोरकर्कश होता येत नाही, किंवा ते टाळावंसं वाटतं. त्यापेक्षा चारचौघांच्या सोयीनं किंवा सौहार्दानं वागून लोक आनंदात राहतात. हे निव्वळ राखी पौर्णिमेपुरतं मर्यादित नाही, तर दिवाळी, होळी वगैरे इतर सणांनादेखील लागू पडतं. काही उदाहरणं -
'आपसूक सुट्टी मिळते आहे आणि सगळेच आपापल्या गावी जाताहेत, तर आपणदेखील थोडा वेळ कुटुंबासह घालवू, खाऊ-पिऊ, मजा करू'. असं मानणारे आणि तसं करणारे पुष्कळ नास्तिक मी पाहिले आहेत.
दिवाळीला सगळं हॉस्टेल रिकामं झालं म्हणून एकट्या राहिलेल्या दूरगावच्या मुस्लिम मित्राला आपल्या सश्रद्ध घरी जेवायला घेऊन गेलेला सदाशिव पेठी मुलगा मी पाहिला आहे.
'संकष्टीला हलवाई चांगले उकडीचे मोदक तयार ठेवतो म्हणून मी ते विकत घेऊन खातो'.
'बॉस दिवाळीत/राखीला सुट्टी द्यायला काचकूच करत नाही, पण उगीच मध्येच कधी तरी मागितली, तर काचकूच करतो'.
वगैरे.
असं म्हणण्यात मुद्दा श्रद्धा किंवा नास्तिकता बुडण्याचा नाही, तर व्यावहारिक सोयीचा किंवा साध्या सौहार्दाचा असतो. तुम्हाला अभिप्रेत तर्ककठोर वागणारे जे असतील ते असतील. मला तरी हे वागणं आणि दाभोलकरांच्यासारखी विवेकवादी भूमिका ह्यांत विरोधाभास आढळत नाही.

मला वाटतं की अशा वादांत एक मूलभूत मुद्दा बाजूला पडतो आणि तो म्हणजे भारतीय समाजमनाला फार कठोरकर्कश होता येत नाही, किंवा ते टाळावंसं वाटतं. त्यापेक्षा चारचौघांच्या सोयीनं किंवा सौहार्दानं वागून लोक आनंदात राहतात. हे निव्वळ राखी पौर्णिमेपुरतं मर्यादित नाही, तर दिवाळी, होळी वगैरे इतर सणांनादेखील लागू पडतं.

मान्य, फक्त ह्याच समन्वयवादाला हिप्पोक्रेसी ऐसेही संबोधले जाते. दाभोलकरांना अपेक्षित विवेक ह्या पायरीवरून जात असावा पण हे त्याचे ध्येय नसावे.

मतामतांच्या गर्दीत काही मुद्दे सुटेसुटे करून मांडले तर उपयुक्त ठरेल म्हणून ..

रक्षाबंधन, भाऊबीज, दिवाळीपाडवा या सणांमागे धर्मकर्माच्या मागे आढळणारी - प्रस्तुत संदर्भात हिंदू धर्मातली - स्त्री-पुरुषांमधे मानलेली असमानता कारणीभूत आहे का ?
- आहे. हे दिवस "साजरे" करतानाच्या ज्या परंपरा निर्माण झाल्या त्यामागे ही असमानता निश्चितच होती.

हे सर्व सण "साजरे" होत असताना त्या असमानतेला मनात धरूनच ते "साजरे" केले जात असावेत काय ?
- याचं शंभर टक्के नेमकं उत्तर देणं कठीण आहे. निरनिराळ्या संदर्भांत ते निरनिराळं येऊ शकेल. जिथे स्त्रियांना शिक्षण/नोकर्‍या/उद्योग/उपजीविका/अभिव्यक्ती यांबाबत क्रमाक्रमाने समान संधी उपलब्ध होत गेल्या तिथे क्रमाक्रमाने या उत्सवांमागची लिंगसापेक्ष असमानतेची जाणीव विरळ होत गेली असं म्हणता येईल. ज्या सामाजिक स्तरांमधे/प्रदेशांमधे हे पुरेसं झालेलं नाही तिथे या पारंपरिक असमानतेला निश्चितच assert केलं जात असणार.

- उपरोल्लेखित उत्सवांना "साजरं" करणं याचा निषेध करावा काय ?
- धर्माकर्माचा जिथे प्रभाव आहे तिथे धर्माची गढी उंच धरण्याकरता हे उत्सव - त्यांच्या परंपरागत असमानतेला गृहित धरून - "साजरे" केले जातातच. परंतु वर चिंतातुर जंतूंनी म्हण्टल्याप्रमाणे, जिथे धर्मिक कडवेपणाचा प्रभाव क्रमाक्रमाने कमी होत गेलेला आहे तिथेदेखील, भारतीय (किंवा बहुदा जगातल्या कुठल्याही) माणसाची उत्सवप्रियता कार्यरत आहे.गोडाधोडाचं खायला किंवा नवे कपडे ल्यायला किंवा भेटवस्तूंची देवाणघेवाण करायला निमित्त म्हणून हे दिवस "साजरे" होताना दिसतात. त्यामुळे निषेध नोंदवताना "आग रामेश्वरी नि बंब सोमेश्वरी" अशी परिस्थिती होण्याची शक्यता मला दिसते. किंबहुना, प्रस्तुत चर्चेच्या संदर्भात ती झालेलीच आहे असं मला वाटतं.

जगात आई जितक्या वाईट प्रकारे मुलांना कमी लेखते तितके दुसरे कोणी लेखत नसावे. शेवटी ती त्याच्याकडून (म्हणीनुसार लिंग वापरले आहे, दुसरे वापरले तरी चालेल) 'स्वामी तिन्ही जगाचा आईविना भिकारी' मनवून (मानणे चे रुप) घेते.

सणांमागच्या भावना, उद्देश हे मला काहीवेळा शिव्यांच्या अर्थांसारखे वाटतात. पहिल्या वेळेला एखादी शिवी दिली जाते तेव्हा आपल्या मनात तिचा अर्थ ताजा, धारदार असतो. नंतर हळूहळू वापराने तो बोथट होतो. आणि कालांतराने तिला शिवीपण रहात नाही. आता 'च्यायला' सारखा शब्द, एके काळी सुसंस्कृत घरात चालला नसता, आता चालतो.

सण साजरे करताना त्यामागे अनेक उद्देश असतात. भावांनी बहिणींना आधार देण्याची, रक्षण करण्याची गरज एके काळी होती. त्यामुळे त्या जबाबदारीची आठवण म्हणून भाऊबीज, रक्षाबंधन वगैरे सण आले. आता परिस्थितीबरोबर तो उद्देश मागे पडत चाललेला आहे. 'च्यायला' हा शब्द जसा निव्वळ वजनापुरता शिल्लक राहिला आहे त्याप्रमाणे बहिणीला आधार देण्यातलं ओझं कमी झालेलं आहे. तो एक प्रकारचा 'सिस्टर्स डे' झाला आहे. हे नातं एकांगी न रहाता अधिक समतोलपूर्ण झालेलं आहे याची जाणीव बऱ्याच भावा-बहिणींना आहे.

मग अशा सणाला विरोध करण्याचं कारण काय? यात विरोध नक्की कशाला हे समजून घ्यायला हवं. रोचना यांनी ते चांगलं मांडलं आहे. 'मी काही राखी बांधणार नाही, कारण मला त्याची गरज वाटत नाही' असं म्हणणाऱ्या मुलीला विरोध होतो. 'अगं साधा दोराच आहे की, बांधलं तर काय बिघडतं?' असं म्हणणारे 'तो नाही बांधला तर काय बिघडतं?' याचं उत्तर देऊ शकत नाहीत. एखाद्या प्रथेला आता अर्थ राहिलेला नसला तरीही, ती करत आलो म्हणून करायची या मानसिकतेला विरोध आहे. ज्याला करायची असेल त्याने खुशाल करावी, मला करायची नसेल तर मला ती न करण्याचं स्वातंत्र्य हवं. तसं म्हटलं तर कोणीच डोक्याला पिस्तूल लावून 'बांध ती राखी' असं म्हणत नाही. पण तरीही मला निरर्थक वाटणारी आणि जिचा ती प्रथा जपण्यापलिकडे काहीही उपयोग नाही अशी गोष्ट करण्याची अपेक्षा समाज माझ्याकडून ठेवतो. आणि ती न केल्याबद्दल माझ्याकडे जजमेंटल होऊन बघतो. या बाबतीत समाजाने थोडं शिथिल आणि कमी जजमेंटल व्हावं असं मला वाटतं.

उत्सवांमागची लिंगसापेक्ष असमानतेची

या संकल्पनेचे राखी बांधून 'पहा मी कसा तुझ्यापेक्षा सबल आहे आणि मी रक्षण करणार , तू दुर्बल" हे एक उदाहरण आहे. इतर कोणेती उदाहरणे आहेत? कोणते सण (असल्यास), इ यांच्या मधे असा कुटील अर्थ नाही त्यांची यादी बनवता येईल का. उगाच माणसाचे उत्सवप्रिय असणे एका दुष्ट पद्धतीचे पोषण नको.

राजेशजी म्हणतात कि सण इ म्हणजे नात्याला शिवी असा प्रकार पण अभिप्रेत होता. हे पहिल्यांदा टाळायला हवे. यांची वेगळी यादी हवी.

वर्षातल्या एका दिवशी बहिणीने भावाला ओवाळणे आणि राखी बांधणे हा तद्दन मूर्खपणा आहे ...

मूर्खपणा आणि/किंवा अंधश्रद्धा आहे का नाही याबद्दल नो कमेंट्स! पण ही सिंबॉलिक गोष्ट स्त्रीद्वेष्टी जरूर आहे.

माझ्या लेखी सज्ञान भावाने सज्ञान बहिणीची, पालकांनी सज्ञान मुलीची, नवर्‍याने बायकोची, मुलाने आईची काळजी घेण्यास प्रत्यवाय आहे की नाही (कित्ती दिवसांनी हा शब्द वापरला :P) हे ती "काळजी घेणे" म्हणजे काय? यावर ठरते.

जर ही मंडळी आपल्या आई-बहिण-बायको ला तथाकथित काळजीपोटी 'हे करू नकोस, इथे जाऊन नकोस, हे कपडे घालु नकोस, असे-तसे वागू नकोस' वगैरे बंधने म्हणा, नियम म्हना, सल्ले म्हणा वगैरे देऊन त्या सज्ञान स्त्रियांना स्वतःचे संरक्षण करण्याइतकी अक्कल नाही अश्या मानसिकतेचे प्रदर्शन करणार असतील तर ती "काळजी करणे" ही सोयीस्कर पळवाट आहे किंवा आपल्याच वर्चस्ववादाला स्वतःपासूनच झाकण्यासाठी स्वतःच स्वतःच्या मनाची घातलेली समजूत तरी!

मग "राखी" ही 'अश्या प्रकारची' काळजी घेण्यासाठी बांधलेली असेल तर ती स्त्रीद्वेष्टेपणाचे प्रतीक ठरते असे कोणाला वाटले तर ते अग्राह्य ठरू नये!

या प्रतिसादासंदर्भात बैल गेला नि झोपा केला (या झोपा शब्दाचं मूळ / मूळ अर्थ काये सांगा बॉ कुणी) ही म्हण लागू होणारेय खरी. पण इलाज नाही. असो.
***

प्रत्यक्ष अन्यायाला केलेला विरोध आणि गतकालीन स्मृतींची प्रतीकं असणार्‍या परंपरांचा केलेला निषेध या दोन निरनिराळ्या आणि तितक्याच आवश्यक गोष्टी आहेत.

विद्या बाळांची आठवण या संदर्भात आली. स्त्रियांवरच्या प्रत्यक्ष अन्यायाला त्या जितक्या प्रखरपणे विरोध करतात, तितक्याच सजगपणे 'इतकंही होईना! बांगड्या भराव्या मग!' किंवा 'समाज नामर्द झालाय' यांसारख्या भाषिक भेदभावाचाही निषेध नोंदतात. धर्मावरती त्यांचा विश्वास नसतानाही शिंगणापूरच्या मंदिरात स्त्रियांना प्रवेश मिळावा म्हणून त्यांनी अंनिसला दिलेला पाठिंबाही याचंच उदाहरण. प्रत्यक्ष अन्याय नसेलही. पण प्रतीकात्मक अन्याय आहे नि त्यालाही ठामपणे विरोध करणं तितकंच महत्त्वाचं.

दुसरं उदाहरण 'इराण जागा होतोय' या पुस्तकाच्या लेखिका नोबेलविजेत्या शिरीन इबादी यांचं. त्यांचं लग्न झाल्यानंतर इराण खोमेनीच्या राजवटीखाली आला. तोवर स्त्रियांवर इतकी बंधनं नव्हती. त्या इस्लामी क्रांती(!)नंतर मात्र पुरुषांना लग्नाच्या बायकोला कसेही वागवण्याचे, शिक्षा करण्याचे, टाकण्याचे मुक्ताधिकार मिळाले. वास्तविक शिरीन यांचा प्रेमविवाह होता. त्यांचा नवरा विवेकी आणि आधुनिक विचारांचा होता. तो या अधिकारांचा वापर करण्याची शक्यता जवळजवळ शून्य होती. पण त्या फतव्यानंतर शिरीन कमालीच्या अस्वस्थ झाल्या. त्यांच्या नवर्‍यानं वकीलाकडे जाऊन आपण हे सगळे अधिकार सोडून देत असल्याचं आणि आपल्या पत्नीच्या व आपल्या कायदेशीर हक्कांमध्ये समानता असल्याचं जाहीर करणारी कागदपत्रं करून आणली, तेव्हा त्यांना शांत वाटलं. इथेही अन्याय केवळ प्रतीकात्मकच होता नि तरीही त्याचा निषेध करणं ही कळीची गरज.

जे लोक या प्रतीकात्मक अन्यायाच्या विरुद्ध टोकाला असतात (उदा. 'म्हाराची बाईल, किती दिवस झाकाल? आज ना उद्या येईलच ना उघड्यावर हगायला!' या वाक्प्रचाराची धग न जाणवणारे सवर्ण. किंवा कन्यादान या प्रथेत काय बरं इतकं झोंबण्यासारखं आहे, असा निरागस प्रश्न पडणारे पुरुष. किंवा... असो.), त्यांना हा निषेध निरर्थक वाटतो. कारण त्यांचं 'जळत' नसतं! बरेचदा 'आधी जाऊन ते अमकं थांबवा नि मग असले प्रतीकात्मक निषेध नोंदवायला या म्हणावं' असे शहाजोग (याचंही एक मूळ सांगा बॉ) सल्लेही दिले जातात.

अशा सल्ल्यांना सर्वाधिक परिणामकारक शिवी असलेल्या अनुल्लेखानं मारावं नि त्यांना असले सल्ले द्यावेसे वाटताहेत हा आपल्या निषेधाचा एक चांगला परिणाम समजावा, हे मी हळूहळू शिकते आहे. त्या शिक्षणाला स्मरून, स्त्रीला अबला ठरवणार्‍या राखीपौर्णिमा या सणाचा माझ्याकडूनही निषेध. :)

आमच्या लहानपणी राखी पौर्णिमेपेक्षा* नारळी पौर्णिमा हाच मुख्य सण होता ठाण्याला.

*बहीण नसल्यामुळे मला तसे वाटत असण्याची शक्यता आहे. पण राखी पौर्णिमेपेक्षा नारळी पौर्णिमाच लक्षात आहे.

नवर्‍याला सातजन्म* त्याच बायकोला सहन करायची सक्ती करणार्‍या वटपौर्णिमेचा निषेध.

दर जन्मात पुढच्या सात जन्मांची तरतूद करून घेण्याबद्दल आणखी निषेध.

या धाग्यात रक्षाबंधनाचा बराच निषेध झालाय. त्यामागचा सुर तो सण स्त्रीयांना कमी लेखतो, अबला ठरवतो असा आहे. त्यासाठी दिलेला युक्तिवादही मान्य करावा इतका व्यवस्थित आहे, डोळे उघडणारा आहे.

उत्तर भारतातली राखी दक्षिण भारतातल्या राखी पेक्षा जूनी आहे. उत्तर भारतात, राखी बांधून बहीण भावाचे रक्षण करते, ती राखीच भावाचे रक्षण करते असा संकेत आहे. महाराष्ट्रातल्या लातूरच्या मला हिमाचल प्रदेशच्या धर्मशाळेच्या बहिणीने जेव्हा 'आता माझ्या राखीने तू सुरक्षित राहशील' असे सांगीतले तेव्हा मी तो प्रकार फार गंभीरपणे (एका अपमानीताने घ्यावा तसा) घेतला नाही. मी तुझे कि तू माझे रक्षण करणार या वादात ती जिंकली कारण तिथे बसलेल्या सर्वांनी मला, आमच्याकडच्या राखीचा अर्थ सांगताना, वायझडात काढले.

त्या विशिष्ट बहिणीचा मी निषेध करणार नाही कारण ती म्हणाली कि शेवटी माझा सदुद्देशच आहे, तू मूर्खासारखा इगो मधे आणू नको. पण हा धागा वाचल्यानंतर संपूर्ण उत्तर भारतीय बहीणींनी आपल्या भावांना कितीतरी हजार वर्षे कसे 'अबल' ठरवले आहे याची जाणिव होते. पण साधारणतः कोणत्याही पुरोगामी मानवाने, मानवीने दक्षिण भारतीय पुरुष आणि उत्तर भारतीय स्त्रीयांची पारंपारिक मानसिक विकृती ओळखून असावे आणि तिचा निषेध नोंदवावा असे प्राथमिक अंदाजावरुन वाटते.

या प्रतिसादासंदर्भात बैल गेला नि झोपा केला ही म्हण लागू होणारेय खरी

अति शहाणा त्याचा बैल रिकामा या म्हणीने माझं जळतं.

माणसाच्या भानगडीत बैलाचे येता जाता धिंदवडे काढता!
हा अन्याय सहन केला जाणार नाही.
बायकांसकट तमाम माणसांचा त्रीवार निषेध.

अति शहाणी तिची म्हैस रिकामी अशी एक म्हण नाही.

आमच्या त्या गायी. तुमच्या त्या म्हशी.
तरीपण तुमचा निषेध!

इंग्रजीत क्लोजिंग द डोअर आफ्टर द हॉर्स हॅज बोल्टेड अशी म्हण आहे ती त्याच अर्थाची आहे.

इथ बरेच घोडे आहेत.
तरीपण घोड्यांना नावं ठेवताय.
तुमचापण निषेध.

कळावे,
तुमचा पोलिटिकली करेक्ट बैल.

ज्यांचं जळतं आणि ज्यांचं जळत नाही तरी कळतं त्यांना उद्देशून वेगळं काही म्हणण्याची आवश्यकता नाहीच.

प्रतीकांचा निषेध माझ्यासाठी दुसर्‍याही एका कारणासाठी आवश्यक ठरतो. स्त्री कोणत्याही प्रकारे दुय्यम मनुष्य नाही हे मला समजतं, पण माझ्याशी थेट संपर्क असणार्‍या आणि माझ्या वयाच्या, स्त्रियांनाही पूर्णपणे समजलेलं, पटलेलं आहे असं मला दिसत नाही. रूढी कशा चुकलेल्या असतील, म्हणजे आपणच दुय्यम असणार अशा प्रकारचे विचारही कानावर येतात. वरवर स्त्रियांना समानतेने वागवतात असं म्हणणारे तरीही प्रत्यक्ष वर्तनात स्त्रीद्वेष्टेपणा ठासून भरलेले लोकही मला माझ्याच आजूबाजूला, शिकलेल्या, मराठी, मध्यमवर्गीय, थोडक्यात माझ्याच समाजात दिसतात; मिडीया, सिनेमा, राज ठाकरेंसारखे संवेदनाहीन राजकारणी लोक तर सोडूनच देऊ या! "तुझं तर बरं चाललंय ना मग याकडे दुर्लक्ष कर" असं सांगणारे इमेल्सही माझ्या इनबॉक्समधे आहेत, पण दुर्लक्ष करणं मला शक्य नाही. घराबाहेर, अनेक ठिकाणी मलाही स्त्रीद्वेष्ट्यांना तोंड द्यावं लागतं; तसंच स्वतःला कमी प्रतीचे मनुष्य समजणार्‍या स्त्रियांबद्दलही आपलेपणा वाटतो. असा आपलेपणा वाटत नसता तरीही अशा प्रतीकांचा निषेध जरूर करावासा वाटतो. कारण,

First they came for the communists,
and I didn't speak out because I wasn't a communist.

Then they came for the socialists,
and I didn't speak out because I wasn't a socialist.

Then they came for the trade unionists,
and I didn't speak out because I wasn't a trade unionist.

Then they came for me,
and there was no one left to speak for me.

-- Martin Niemöller

ह्या विषयावर आत्तापर्यंत वर इतके लिहिले गेले आहे की त्याहून वेगळे काही लिहावे असे मजपाशी काही नाही. इतकेच म्हणतो की बहुसंख्य भारतीय समाज अजूनहि मनुप्रणीत 'पिता रक्षति कौमारे भर्ता रक्षति यौवने| पुत्रो रक्षति वार्धक्ये न स्त्री: स्वातन्त्र्यमर्हति||' आणि 'यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवता:' ह्या पुरुषप्रधान विचारांपासून फार दूर गेलेला नाही आणि म्हणून त्याला राखी, भाऊबीज, दिवाळी पाडवा ह्या प्रथांमध्ये काही कालबाह्य आहे असे दिसत नाही.

रोचना, अदिति ह्यांच्या विचारांना माझा पूर्ण पाठिंबा आहे इतकेच नमूद करतो.

वरील मुक्तसुनीत यांच्या प्रतिसादातील एका परिच्छेदाविषयी.

>>- या घटना अधिक प्रमाणात घडत आहेत की अधिक प्रमाणात त्या पुढे येत आहेत/बातम्यांमधे येत आहेत/प्रकाशात येत आहेत याबद्दल मला काहीसा संभ्रम आहे. हे निश्चित सांगण्याकरता लागणारी ठोस माहिती माझ्याकडे नाही. (जे मी मागे मांडलेले आहे. ) महानगरांमधल्या बातम्या अधिक येण्यामागेही, महानगरातल्या जनतेच्या हक्कांची जाणीव आणि हक्क व्यक्त करण्याची माध्यमांची उपलब्धता हे अधिक कारण असावे काय ? अशी मला शंका येते. गावाकडेही या घटना घडत असतील पण (उदाहरणार्थ) शेतमजूरांच्या स्त्रियांवरील अत्याचारांची नोंद नियमित प्रमाणात माध्यमे घेत नाहीत - पर्यायाने आपल्यापर्यंत पोचत नाहीत अशी मला एक शक्यता वाटते.

१. यात नुसते घटना प्रकाशात येणे इतकेच नाही. पुढे येणे आणि त्या घटनांचा प्रचंड गाजावाजा होणे हे त्या घटनेची बळी कोणत्या क्लासमधील आहे यावर अवलंबून असल्याचे दिसते. त्या अर्थी शेतमजूर स्त्रियांवरील अत्याचाराच्या बातम्या येत नाहीत हे मुक्तसुनीत यांनी म्हटलेच आहे. निर्भया आणि आत्ताची घटना यातील बळी पारंपरिक आणि नवीन सोशल माध्यमांमधून व्होकल असलेल्या मध्यमवर्गातील होते म्हणून त्यांच्या केसेसना इतकी प्रसिद्धी मिळाली हे खरे आहे असे वाटते.

२. आणखी एक शक्यता अशी आहे.... मध्यमवर्गातील स्त्रियांनी अर्थार्जनासाठी बाहेर पडणे हे बर्‍यापैकी जुने असले तरी काही वर्षांपर्यंततरी मध्यमवर्गीय महिलांचे अर्थार्जन मुख्यत्वे बँका, एलआयसी, शाळा, सरकारी कार्यालयातील किंवा कुठल्यातरी बर्‍याशा कंपनीत ऑफीसमध्ये कारकुनी* स्वरूपाचे असे. नव्या काळात ही क्षेत्रे विस्तारली आहेत आणि आजवर काम न केलेल्या क्षेत्रांत आणि प्रत्यक्ष फील्डवर्क असलेल्या व्यवसायांत मध्यमवर्गीय महिलांनी पाऊल टाकले आहे. यामुळे या महिलांना कदाचित प्रथमच या परिस्थितींचा सामना करावा लागत असेल. त्यामुळे मध्यमवर्गीय महिलांच्या बाबतीत अत्याचारांचे प्रमाण वाढले असल्याचा भास होऊ शकेल.

*आधीच्या काळातही या चाकोरीबाहेरच्या नोकर्‍यांमध्ये मध्यमवर्गीय महिला अल्प प्रमाणात होत्याच. त्या काळात त्यांनासुद्धा काही परिस्थितींना सामोरे जावे लागत असू शकेल.

खालील चार वेगवेगळ्या परंपरा आहेत

१. आईने बाळाला दूध न पाजवणे (नच पाजवणे, नेस्लेचे पाजवणे, दुसरे दूध पाजवणे, इ )
२. आईने बाळाला सहा महिने दूध पाजवणे
३. आईने बाळाला तीन वर्षे दूध पाजवणे
४. आईने एका लहान बाळाला त्यानंतरचे बाळ झाल्यावर पून्हा थोडे दूध पाजवणे

१. मला पुसटसं वाटत आहे कि रक्षाबंधन शब्द केवळ हिंदीत आहे. मराठीत त्या उत्सवाला/दिवसाला राखी पैर्णिमा म्हणतात.

२. वर मी राखी उत्तर भारतात पुरुषांसाठी कशी अन्यायकारक परंपरा आहे ते लिहिले आहे. त्याने मी दक्षिण भारतातल्या एक छोट्याश्या उपगटावर अन्याय केला आहे हे मी विसरलो. लिंगायत समाजात राखीची कल्पना इतर दक्षिण भारतासारखीच आहे पण त्यात एक फरक आहे. त्यात भावाने बहिणीच्या पाया पडायचे असते. मला छोट्या बहिणीकडून घरात पाया पडून घ्यायची सवय. (सवय पाया पडून घ्यायची नसते. पाया पडणाराची पाया पडायची सवय असते. असो.) बाहेर चक्क मला (मी ११-१२ वीला असताना) लिंगायत लोकांच्या शेंबड्या पोरींच्या पाया पडावे लागायचे. माझे तर सोडाच, ७० वर्षाच्या म्हातार्‍यांना दूरच्या नात्याने बहिण पडणार्‍या शाळकरी पोरींना दंडवत घालावे लागायचे. अश्या धाग्याचा मला प्रस्तुतकार भविष्यात बनवले जाणार आहे हे माहित असते तर मोठ्यांकडून अश्या पाया पडून घेण्याची ती ऐट मी कॅमेर्‍यात (तेव्हा नव्हता माझ्याकडे, उगाच एक कल्पना) कैद करून इथे टाकली असती.

१०००-२००० वर्षापूर्वी बस्वेश्वरांनी हिंदु धर्मातल्या स्त्रीविषयक, इतर मागास गोष्टी ओळखून लिंगायत समाज बनवला. http://en.wikipedia.org/wiki/Basava लिंगायत लोकात मासिक पाळीने स्त्रीच्या घरातल्या/धार्मिक कार्यक्रमात काही फरक पडत नाही. (पण आमच्या लिंगायत शेजारणी आमच्या घरातला धार्मिक कार्यक्रम असताना आईला तशी कल्पना द्यायच्या असे आठवते. 'शकुची पाळी चालू आहे म्हणून ती आली नाही' हे वाक्य मला पाळी म्हणजे काय ते कळत नसताना ऐकल्याचे आठवते.) http://in.answers.yahoo.com/question/index?qid=20111001135605AAj6FWT पुरोहित आणि अपुरोहित वगळले तर इतर कोणत्या जाती, उपजाती नाहीत.

मी आतापर्यंत काढलेल्या एकाही धाग्याचा (नीट) समारोप झाला नाही. राखी देखिल सरली आहे. या धाग्याचा (तसे इथे मला मारून मुसलमान बनवले आहे हा भाग अलहिदा)मी समारोप करू इच्छितो.

सण, उत्सव, परंपरा अनेक आहेत. त्या प्रत्येक परंपरेची ची कितीतरी जातीय, प्रांतिक, इ इ व्हर्जन्स आहेत. अशा काही परंपरांचा आज अभिप्रेत असलेला उद्देश आहे तर काही परंपरांची केवळ प्रक्रिया आहे, उद्देश माहित नाही. कितीतरी परंपराबाबत मूल प्राचीन उद्देश आणि क्रियाविधी माहितच नाही, किंवा मुद्दामच आहेच असे म्हणता येत नाही. तेव्हा अनेक, खरेतर सर्वसाधारणतः सर्वच, परंपरा कोणत्या ना कोणत्या वर्गास, लिंगास, जातीस, वयोगटास, इ इ एकतर मूल ऐतिहासिक उद्देशाने किंवा अगदी आजही त्या जश्या पाळल्या जात आहेत त्याप्रमाणे हिन लेखत आहेत. तेव्हा सर्व परंपरा ऐरणीवर आणून अभ्यासाव्यात, सुधरावाव्यात (एक वा जास्त झाला का स्पेलिंग मधे?) मग ठेवाव्यात वा त्यागाव्यात. परंतु आपल्या व्यक्तिगत जीवनात व्यवहार्यतेसाठी समोरील नात्याचा (जसे राखीत भावाचा) सदुद्देश माहित असेल तर, आणि व्यक्तिगत आवडनिवड पाहून, परंपरा प्रतिकात्मक रित्या चालू ठेवावी.

That is the end of this bulletin.