दूरची दिवाळी

दूरची दिवाळी

- देवदत्त

स्मरणरंजनाला कोणी कितीही नावं ठेवली, तरी आपल्या भूतकाळातील आठवणींचा अक्षय ठेवा असा सहजासहजी विसरणं शक्य नसतं. आजच्या युद्धमान युगातील जीवनसंघर्ष अनुभवणाऱ्या एका मध्यमवयीन मध्यमवर्गीय इसमाने दिवाळीच्या निमित्ताने लिहून काढलेल्या या काही आठवणी. ऐंशीच्या दशकातील मुंबईतील निरागस बालपणाच्या या निरागस आठवणी वाचकांना त्यांच्या बालपणीची अनुभूती देतील अशी आम्ही आशा करतो.

---

माझ्या बालपणीच्या दिवाळीच्या आठवणी सुरू होतात त्या नरकचतुर्दशीपासून. भल्या पहाटे उठून आम्ही अभ्यंगस्नान करायचो. फराळाचा सुवास घरी दरवळत असला तरी ओढ लागली असायची ती फटाक्यांची. जायफळयुक्त वाफाळती आयरिश कॉफी पटकन पिऊन आम्ही फटाके फोडायला पळायचो.

सोसायटीतली सगळी मुले-मुली इमारतीच्या मधल्या अंगणात जमायचो. नेहमीप्रमाणे काड्यापेटी आणायला सगळेच विसरायचे. एवढ्यात भाऊ पाध्यांच्या कथेत वर्णन केल्यासारखी एखादी तेजस्वी पणती कोणाच्या घरासमोर दिसली तर खूप आनंद व्हायचा.

फटाक्यांची सुरूवात नेहमी फुलबाज्यांनी करायची असा आमचा अलिखित नियम होता. मग भुईचक्र, अनार असे शोभेचे फटाके उडवायचो. नंतर लवंगांची माळ फोडायचो. शेवटी लक्ष्मीबॉम्ब, सुतळी बॉम्ब, नापाम बॉम्ब यांच्या दणक्यांनी आसमंत हादरून टाकायचो.

किती छान होते ते दिवस!

---

दिवाळीची सुट्टी सुरू झाली की वर्गातली बरीच मुलं गावी जायची. आम्ही काही मुलं मात्र मुंबईतच राहायचो. शाळा चालू असताना पाठ्यपुस्तकं मारूनमुटकून वाचत असलो, तरी दिवाळी अंकांची मात्र आम्ही चातकाच्या चोचीनं वाट बघायचो.
दिवाळीतला पॉकेटमनी फटाक्यांवर खर्च होत असल्यानं इतर खरेदीसाठी आम्ही स्वकमाई करायचो. शेजाऱ्यापाजाऱ्यांचा बाजारहाट करून देणं, पेपरची लाईन टाकणं, मुरूम खणणं, अशी फुटकळ कामं करून आम्ही दोनतीनशे रूपये कमावत असू.

काही दिवाळी अंकांना खूपच मागणी असायची. पेपरवाल्या पोऱ्याकडे रदबदली करूनही किशोर किंवा कुमारचे दिवाळी अंक मिळणं दुरापास्त होतं. मग चंपक, जत्रा, ठकठक हे अंक वाचून दुधाची तहान ताकावर भागवत असू. कधी दहावी दिवाळीचा अप्राप्य अंक मिळालाच तर अधाशासारखा एका बैठकीत वाचून संपवायचो. 'ऐसी अक्षरे'चा अंक वाचण्यासाठी आम्ही अक्षरश: ओढाओढ करायचो. एकदा तर अंक टर्रकन फाटला होता.

विविध देशातल्या परीकथा, शिकारकथा, चित्तरकथा, शब्दकोडी यांनी नटलेले छापील आणि ऑनलाईन दिवाळी अंक आमच्या बालपणीचा आनंदाचा ठेवा होते. तसाच आनंद आजच्या पिढीलाही लाभो, हीच सदिच्छा.

---

दिवाळी म्हटलं की फराळ हा आलाच. आजच्या धकाधकीच्या जीवनात घरी फराळ करायला फारसा कोणाला वेळ नसतो. आमच्या लहानपणी मात्र सगळा फराळ घरचाच असावा असा प्रघात होता.

दिवाळीची सुट्टी लागली की सामुग्री खरेदी करायची जबाबदारी आम्हां मुलांवर असे. विशिष्ट पदार्थात विशिष्ट सामुग्री वापरण्यावर आई आणि आजीचा भर होता. अगदी रोजच्या जेवणातही कोबीच्या भाजीतली चणाडाळ, खिरीतली वेलची, पुलियोगारेतील आमसूल अशा गोष्टी सप्रेंच्या दुकानातूनच घेतल्या जायच्या, तर दिवाळीची काय कथा?

तर, दिवाळीची सुट्टी सुरू झाल्यावर भलीमोठी यादी घेऊन आम्ही खरेदीला जात असू. रवा, मैदा, बेसन, भाजणीचं पीठ अशा गोष्टी तर असतच. पण विशिष्ट स्वादासाठी शेंगदाण्यांचं, खोबऱ्याचं, तिळाचं, घोरपडीचं अशी वेगवेगळी तेलंही घ्यावी लागत. खरेदीला जाताना तर आम्ही गप्पा मारत चालत जायचो, पण पिशव्या भरल्यावर मात्र ट्राममध्ये बसून मुंबईची शोभा बघत यायचो.

टीव्हीवर छायागीत वगैरे बघताबघता सगळी धान्यं आणि इतर सामुग्री निवडणे, पाखडणे, खोवणे, टोमणे यांत तीनचार दिवस सहज जात. मग खऱ्या पाकसिद्धीला सुरूवात.

त्या काळात अर्थातच पाईप गॅस नव्हता, आणि गॅस सिलेंडर यायला फार वेळ लागत असे. त्यामुळे दिवाळीचा स्वैपाक आम्ही पेट्रोमॅक्सवरच करायचो. आई आणि आजी तळणी सांभाळत, आणि आम्ही मुले करंज्यांचे सारण भर, जायफळाच्या पीठात रवा घाल, शंकरपाळीच्या लाट्या काप, अशी कामे करत असू.

सगळा फराळ झाला, की टपरवेअरच्या डब्यांमध्ये भरून फडताळात ठेवला जाई. नरकचतुर्दशीपर्यंत डबे उघडले जात नसले, तरी त्या सुवासाच्या आठवणींवरच आम्ही दिवस कंठत असू.

---

दिवाळीचे वेध लागले, की आम्हां मुलांना कंदिलाचं वेड लागायचं. दरवर्षी नवनवीन क्लृप्त्या लढवून आकाशकंदील बनवणं हा आमच्या डाव्या हातचा खेळ होता. कॉलनीत आकाशकंदील स्पर्धेत आमचं रजतपदक कधीच हुकलं नव्हतं.
तर, सुरुवात करायचो ते रंगीत कागद, पुठ्ठा, खळ, चिकलपट्टी, कात्री अशी सामग्री जमवून. मग मंदारदादाला मस्का लावून कॅडवरचं सुबक डिझाईन मिळवायचो. मग सगळेजण मिळून त्या डिझाईनबरहुकूम कापाकापी वगैरे करून एका बैठकीत आम्ही सगळं काम संपवायचो.

जवळपास सगळेजण षटकोनी कंदील बनवत; पण आम्ही मात्र अष्टकोन, गोल, मोबियस स्ट्रिप अशा वेगवेगळ्या प्रकारचे कंदील बनवायचो. कधी सुश्राव्य अनुभूती मिळावी यासाठी कंदिलात विंड चाइम्स किंवा ड्रीमकॅचर लावायचो. विविधरंगी झिरमिळ्या लावून आत विजेचा बल्ब किंवा बुन्सेन बर्नर लावला, की कंदील तयार!

---

दिवाळीचा किल्ला करणे हा आम्हां मुलांचा जीव की प्राण होता. दिवाळीच्या आठवडाभर आधीपासून आम्ही किल्ल्याची तयारी सुरू करत असू.

सर्वप्रथम किल्ल्याचं चित्र काढायचो. अभेद्य तटबंदी, त्याबाहेर खंदक, हेटाळणी बुरूज, मुदपाकखाना, तळघरातील अंधारकोठडी, भुयारी मार्ग हे सगळं सर्वांच्या मनाजोगतं होईपर्यंत रेखाटनं करायला लागायची.

मग आईसक्रीमच्या काड्यांचा सांगाडा तयार करून त्याला चिकणमातीचा लेप देऊन किल्ल्याचा सांगाडा बनवायचो. बाकीचं काम हलक्या हातांनी काळजीपूर्वक करावं लागे. माती वाळून कडक झाल्यावर गेरू, चुना आणि मोरचूद वापरून किल्ल्याला रंग द्यायचो. शेवटी किल्ल्याबाहेरील डोंगरउतारावर गवताच्या बिया पेरून त्यांच्यासाठी ठिबकसिंचनाची सोय करायचो.
किल्ल्याला चुकून कोण्या माणसांचा किंवा कुत्र्या-मांजराचा धक्का लागू नये म्हणून प्लेक्सिग्लासचे आवरण लावायचो. दिवाळीच्या दिवशी किल्ल्याचे अनावरण करून, पीटर डिकॉस्टाच्या घरातील गायी, मेंढ्या, मेंढपाळ वगैरे किल्ल्याबाहेर शोभेसाठी ठेवायचो.

दिवाळीचे चार दिवस दिमाखात मिरवणारा किल्ला, दिवाळीच्या शेवटच्या दिवशी उरल्यासुरल्या फटाक्यांचा वापर करून उद्ध्वस्त करताना फार मजा यायची. म्हणतात ना, ऑल्स वेल दॅट एन्ड्स वेल!