'ओळख' नावाचा बुडबुडा

'ओळख' नावाचा बुडबुडा

लेखिका - अमृता प्रधान

'ओळख' नावाचा बुडबुडा

कामाच्या निमित्ताने मला बऱ्याचदा बाहेरगावी आणि त्यातही निमशहरी किंवा ग्रामीण भागात फिरावं लागतं. असे दौरे हा नेहमीच एक वास्तवाचं भान आणणारा आणि समृद्ध करणारा अनुभव असतो.

मी जेव्हा जेव्हा कामानिमित्त अशा दौऱ्यांवर गेले आहे, त्या प्रत्येक वेळी मला त्या त्या ठिकाणच्या लोकांनी अत्यंत चांगली वागणूक दिली आहे. बऱ्याचदा तर त्यांच्या आवाक्याबाहेर जाऊनही मदत केली आहे. एखाद-दुसरा किरकोळ प्रसंग सोडता मला 'वाईट अनुभव' असा कधीच आला नाही. पण लोक माझ्याशी इतके चांगले वागतात, याचं काही एक कारण आहे असं मला वाटतं.

एखाद्या केस-स्टडी साठी, माहिती गोळा करायला, आंदोलकांशी बोलून त्यांची बाजू समजून घ्यायला, सरकारी अधिकाऱ्यांशी बोलायला इत्यादि कारणांसाठी जेव्हा मी अशी परगावी जाते, तेव्हा मी म्हणजे फक्त 'मी' नसतेच, तर माझ्या बरोबर माझ्या 'स्व' च्या वेगवेगळ्या ओळखींचं किंवा आयडेंटिटीजचं एक मोठं पोतं असतं! आणि इथेच खरी मेख आहे. माझ्या 'स्व' च्या अनेक छोट्या छोट्या बारकाव्यांवरून ठरतं की मला नक्की कशी वागणूक मिळणार आहे.

माझी पहिली ओळख म्हणजे मी एक मुलगी आहे. आपल्या समाजात 'बाईच्या जातीसाठी' काही अलिखित नियम आहेत. म्हणजे मी असं एकटीदुकटीने, दूर खेड्यापाड्यांत, अनोळखी लोकांबरोबर वगैरे फिरणं अगदी सपशेल चूक आहे. माझी दुसरी ओळख म्हणजे मी तरुण म्हणता येणाऱ्यांपैकी आणि लग्न न झालेली आहे. आणि म्हणून आत्ता या क्षणी माझ्यासाठी लग्नाहून महत्त्वाचं काही असताच कामा नये.

तिसरी गोष्ट म्हणजे माझ्या आडनावावरून हे कळतं की मी वरच्या जातीतली, सवर्ण समाजातली मुलगी आहे. चौथं म्हणजे मी पुण्यासारख्या मोठ्या शहरातली मुलगी आहे.

पाचवं- माझे कपडे आणि मी वापरत असलेल्या मोबाईलसदृश वस्तू बघून हे कळतं की मी एका सुखवस्तू, उच्च मध्यमवर्गीय कुटुंबातली मुलगी आहे.

सहावं- माझी डिग्री असं दाखवते की मी उच्च शिक्षण घेतलेली मुलगी आहे.

मी ज्या पद्धतीने वावरते त्यावरून असं दिसतं की मला असं एकटीने फिरायची सवय आहे.

आणि सरतेशेवटी मी एक 'नाकी-डोळी-नीटस' अशी मुलगी आहे.

तर अशा माझ्या 'स्व' चे वेगवेगळे पदर एकत्र येऊन एक खूप स्ट्रॉँग असा 'फेमिनिन फॅक्टर' तयार होतो, जो जीवशास्त्रीय (biological) पण आहे आणि सांस्कृतिक (cultural) पण. आणि या सगळ्याचा माझ्या भोवती असा एक बुडबुडा तयार होतो. माझ्या 'स्व' चे सगळे छोटे छोटे बारकावे या बुडबुड्यामधे भर घालतात. आणि मग हा बुडबुडारूपी पिंजरा वाढतच जातो. मी जिथे जाईन तिथे तिथे मला वेढून टाकतो.

म्हणजे जेव्हा लोक माझ्याशी बोलत असतात, तेव्हा खरं म्हणजे ते माझ्याशी बोलतच नसतात. ते ह्या बुडबुड्याशी बोलत असतात. आणि मग ते खूप चांगलं पण वागतात. स्मित वगैरे करतात, स्त्री-दाक्षिण्य दाखवतात. माझ्याजवळ सामान असेल तर ते उचलायला मदत करतात. मला बसायला जागा देतात. असं सगळं मोठ्ठं नाट्य घडत राहतं. पण त्या बुडबुड्याच्या आतल्या 'मला' मात्र हे सतत जाणवत राहतं की हे सगळे लोक काही माझ्याशी चांगले वागत नाहीयेत. हे तर त्या बुडबुड्याशी चांगलं वागताहेत!

हा बुडबुडा अनेकविध मजेशीर अनुभवांना कारणीभूत ठरला आहे. मला आठवतंय, मी आणि प्रांजळ जेव्हा पहिल्यांदा 'प्रयास' च्या कामासाठी औरंगाबादला गेलो, तेव्हा रिक्षावाल्याला सांगितलं की आम्हाला एखाद्या बऱ्याश्या हॉटेलपाशी सोड. त्याप्रमाणे त्याने एका हॉटेलपुढे रिक्षा उभी केली. तिथे जवळच पानाची टपरी होती. आमची रिक्षा थांबली आणि आम्ही खाली उतरलो. ज्या क्षणी मी रिक्षातून खाली पाय ठेवला, त्या क्षणी त्या पानठेल्यावरच्या सगळ्या माना सर्रकन वळल्या. मला अक्षरशः अचानक त्या नजरांच्या शेकडो सुया टोचताहेत असं वाटलं! एखादी शहरी मुलगी येऊन हॉटेलमधे राहायची बहुदा औरंगाबादकरांना सवय नसावी.

जेव्हा मी सीमाबरोबर लातूर शहराच्या पाणी पुरवठ्याचा अभ्यास करायला गेले तेव्हा आम्हाला दोघींनाच मिळून बऱ्याच मोठ्या भागाचा सर्व्हे करायचा होता. म्हणून आम्ही वेगवेगळ्या दिशांनी जायचं ठरवलं. मग लातूरच्या कुठल्याश्या गल्ल्यांमधे मी एकटीदुकटी फिरत होते. आणि माझ्या मागे एक साताठ टवाळ पोरांचं टोळकं फिरत होतं. नशिबाने कमेंट्स करण्यापलिकडे त्यांनी काही त्रास दिला नाही. काही घरांचा सर्व्हे केल्यावर मला असं लक्षात आलं की त्या भागातली पाण्याची परिस्थिती नीट समजून घ्यायची असेल तर तिथल्या नगरसेवकाला भेटणं आवश्यक होतं. म्हणून मग मी त्यांचा पत्ता शोधत निघाले. रस्त्याच्या कडेला गाडीवर थांबलेल्या एका माणसाला पत्ता विचारला. त्याने मला नगरसेवकाकडे काय काम आहे वगैरे विचारलं. मग घड्याळाकडे नजर टाकली. संध्याकाळचे सात वाजत आले होते. त्याने क्षणभर विचार केला, मग म्हणाला, “मॅडम, आत्ता या वेळी नका जाऊ तुम्ही. उद्या सकाळी गेलेलं बरं राहील. ते पिलेले वगैरे राहातील. उगीच कशाला भलत्या वेळी जाता?!” म्हणून मग मी नगरसेवक प्लॅन कॅन्सल केला आणि आणखी काही घरांचा सर्व्हे करायचं ठरवलं. साडेसातच्या सुमाराला अंधार पडला तेव्हा मी हमरस्त्यापासून बऱ्याच आतल्या गल्ल्यांमध्ये पोहोचले होते. अजून थोडी घरं करू असा विचार करत मी एका घराचा दरवाजा ठोठावला. तीन जणांचं कुटुंब होतं. साधारण पन्नाशीतले आई-वडील आणि कॉलेजमधे जाणारा मुलगा. त्यांना आमच्या प्रोजेक्टबद्दल सांगितल्यावर ते खूपच प्रभावित झाले. आणि मी अशी पुण्याहून येऊन लातूरात एकटी फिरत सर्व्हे करते आहे याचं त्यांना विलक्षण कौतुक वाटलं. पण दुसऱ्याच क्षणी त्यांना तितकीच काळजी वाटली. त्यांनी अगदी निक्षून सांगितलं की सर्व्हे पुरे झाला, उशीर झालाय, आता हॉटेलवर परत जा. ते म्हणाले की त्यांचा भाग मुलींसाठी तितकासा सुरक्षित नाही. मला रिक्षा मिळायला त्रास होईल म्हणून त्यांनी त्यांच्या मुलाला मला गाडीवर चौकापर्यंत सोडायला सांगितलं. आणि अशा रीतीने माझी आयतीच सोय झाली.

मी जेव्हा भिवंडी महानगरपालिकेत जायचे तेव्हा पाणीपुरवठा विभागात कुठल्या न कुठल्या इंजिनीअरला भेटायसाठी बऱ्याचदा ताटकळत बसावं लागायचं. बसायची खोली माणसांनी, मुख्यतः पुरुषांनी गच्च भरलेली असायची. मी नुसती खोलीत शिरले की लोकं बिचारी अशी काय अवघडून जायची. एकदम अंग चोरून बसायची. माझ्या नुसतं असण्यानेच त्यांना इतकं भयंकर ऑकवर्ड व्हायचं. मला इतकी मजा वाटायची. आणि गंमत म्हणजे माझ्याशी काही बोलायचं असेल तर ते मला उद्देशून आपापसांत बोलायचे. म्हणजे मला चहा विचारायचा असेल तर शेजारच्याला विचारायचे “मॅडमसाठी चहा सांगा नं.” मग मी सांगायचे की मी चहा घेत नाही. मग ते परत शेजारच्याला विचारायचे “मॅडम चहा नाही घेत?” मग मी परत म्हणायचे की नाही. मग ते परत आपापसात बोलायचे “मॅडम पुण्याच्या दिसतात.” मग मी म्हणायचे 'हो'. हे असं बराच वेळ चालायचं. पण कोणी 'माझ्याशी' असं बोलायचंच नाही.

मी काही दिवसांपूर्वीच निम्न पैनगंगा धरण विरोधी आंदोलन करणाऱ्या लोकांना भेटायला यवतमाळला गेले. ते तर आमच्या कामावर इतके खूश झाले की मला बिलकुल फाईव्ह स्टार वागणूक मिळाली. मी ज्यांच्या संपर्कातून गेले होते त्यांच्या जेव्हा लक्षात आलं की माझी राहायची अशी काही सोय नाहीये तेव्हा त्यांनी मला त्यांच्या घरी राहायला नेलं. त्यांच्या सगळ्या कुटुंबाला भेटवलं. प्रत्येकाला आवर्जून सांगितलं की ही खास पुण्याहून आपल्या धरणविरोधी समितीचं काम बघायला आलेली आहे. त्यांच्या पत्नीने माझ्यासाठी साग्रसंगीत जेवण बनवलं. मात्र सगळ्यांनी मला वारंवार बजावलं की आता मी लग्न करायला हवं.

यवतमाळला जायच्या आधी मी तिथल्याच जवळच्या उमरखेड तालुक्यातल्या एका अगदी खेडेगावातल्या मित्राला भेटायला गेले असताना 'पुन्याच्या पावनीला' बघायला खास एक बायकांचा जथा येऊन गेला. दुर्दैवाने नेमकी तेव्हाच मी लॅपटॉपवर काम करत बसले होते. ते बघून तर त्या अश्या काही खूश झाल्या आणि मग मी कशी शूर आहे, कशी एकटी एवढ्या लांब आले वगैरे वगैरे खूप बडबड केली. आणि मी उमरखेडला जात असताना बसमधे माझ्या शेजारी बसलेला माणूस तर इन्स्टंट फॅन झाला. मी कोण, कुठली वगैरे विचारत त्याने बोलायला सुरुवात केली. मग म्हणाला तुम्ही नक्कीच इंजिनीयर असणार. मग त्याला दहा मिनिटं समजावलं की मी नक्की काय काम करते. मग तर तो असा काय इम्प्रेस झालाय की विचारता सोय नाही. त्याने तिथल्यातिथे मला सांगूनच टाकलं की मी यापुढे त्याची प्रेरणा वगैरे असणार आहे. मला हे उघडपणे दिसत होतं की तो फ्लर्ट करतोय. मग त्याने मला माझा हात दाखवायला सांगितला. मग माझ्या स्वभावाबद्दल आणि भविष्याबद्दल काय काय गोष्टी सांगितल्या, आणि मग मला म्हणाला की तुमच्या हातावरच्या रेषा खूपच छान आहेत. तुमचं भविष्य अगदी उज्वल आहे!

तुम्हाला असं वाटतंय का की मी बढाया मारते आहे? मुळीच नाही! उलट मला यातला धडधडीत विरोधाभास दाखवून द्यायचा आहे, जो मला सतत जाणवतो. जेव्हा मी या सगळ्यापासून स्वत:ला वेगळं काढून अगदी वस्तुनिष्ठपणे बघायचा प्रयत्न करते तेव्हा मला हे स्पष्ट दिसत राहतं की हे सगळं किती अनेक पातळ्यांवर चुकीचं आहे, असमतोल आहे. म्हणजे जर माझ्या जागी एखादा लहानश्या खेड्यातला मुलगा असता तर त्याला अशी एवढी राजेशाही वागणूक मिळाली असती? नक्कीच नाही. जेव्हा लोक असे अति जास्त साखरेत घोळवलेलं वागतात तेव्हा त्याचं हसू पण येत नाही. वैताग येतो. आणि विचारात पडायला होतं.

पण गंमत म्हणजे माझ्या भोवतीचा हा जो बुडबुडा आहे त्याकडे प्रत्येक जण आपापल्या दृष्टिकोनातून बघतो, आणि त्याप्रमाणे माझ्याशी वागतो. काही लोकांना खूप कौतुक वाटतं तर काही नाकं मुरडतात. माझे कितीतरी नातेवाईक असे आहेत जे माझ्या कामाला, मी मानत असलेल्या मूल्यांना, माझ्या तत्त्वांना मूक नापसंती दर्शवतात. त्यांची 'चांगल्या घरची मुलगी' ची जी काय व्याख्या आहे त्यात मी कुठेच बसत नाही. माझी एक आज्जी तर मला 'बँडिट क्वीन' म्हणते. कारण काय तर मी सारखी विदर्भ भागात जाते जो नक्षलवादी भाग म्हणून ओळखला जातो.

पण या सगळ्यामधे कोणीच खऱ्या माझ्यापर्यंत पोहोचत नाही. सगळे येऊन त्या बुडबुड्यापाशीच थांबतात. आत अडकलेल्या माझी मात्र घुसमट होत राहते.

✻ ✻ ✻