लस्ट फ़ॉर लालबाग - १९८२ च्या संपाचा इतिहास

लस्ट फ़ॉर लालबाग: विश्वास पाटील (राजहंस प्रकाशन २०१५)

गेल्या दोन-तीन आठवड्यांत "लस्ट फ़ॉर लालबाग"ने अक्षरश: पछाडले होते. अगदी येता-जाता वेळ मिळेल तशी वाचली. आठशे पानी कादंबरी वाचायला घेतली खरी पण सगळीकडे घेऊन फ़िरतांना खांदे आणि हाताला चांगलाच व्यायाम झाला. मुंबईच्या कापड गिरणी-कामगारांचा संप हे माझ्या शाळकरी वयातले एक कटू सत्य होते. कारण माझे वडील ऐंशीच्या दशकात जवळ-जवळ वर्षभर घरी होते. आम्हां तिघां मुलांना आई-बाबांनी अनेक क्लृप्त्या काढून वाढवले अन गरिबी फारशी जाणवू दिली नाही. ही कादंबरी वाचतांना त्या दिवसांची सारखी आठवण येत राहिली. मी आज हे लिहू शकते आहे कारण माझी शाळा अन पुढचे शिक्षण चालू राहिले यामागे आई-बाबांचे कष्ट आहेत. कादंबरीतील नायक-नायिका - "इंदाराम-अंजू" पेक्षा मला जाई-जुई-झेलम या मुलींबद्दल खूप आपुलकी वाटली. ह्या मुली संपाच्या वेळी सातवीत असतात आणि त्यांचे सारे आयुष्यच कसे उद्ध्वस्त होऊन जाते ते वाचतांना अंगावर कांटे येतात. संपाने नष्ट केलेल्या एका मध्यमवर्गीय गिरण-कामगार पिढीची ही गाथा आहे असे म्ह्टले तरी चालेल. सर्व प्रथम ह्या अभ्यासपूर्ण कादंबरीबद्दल विश्वास पाटलांचे मन:पूर्वक अभिनंदन!

एका कम्युनिस्ट, ध्येयवादी निष्ठावान बापाचा मुलगा गरिबी आणि जुलमामुळे गुन्हेगारीकडे कसा वळतो याचे विदारक चित्रण केलेले आहे. संपाच्या तारखा, काही माणसे सत्य घटनांशी जुळतात. पण जी काल्पनिक असतील ती सुद्धा खऱ्यासारखीच वाटतात. मुंबईचा गेल्या तीस-पस्तीस वर्षांचा इतिहास गोष्टींच्या माध्यमातून लिहलेला आहे. मालवणी, कोळी भाषा अचूकपणे वापरल्या आहेत. खुनांचे काही प्रसंग अतिरंजक केल्यामुळे खरे वाटत नसले तरी "थ्रिलर" म्हणून खपून जातात. कादंबरी एवढी जाडी असली तरी भरपूर रक्तपात/मारामाऱ्या असल्याने आपसूकच वेगाने पाने सरतात. शेवट तसा प्रेडिक्ट करण्यासारखा असला तरी वाचायला आवडला. खलनायक जाल्याचे कॅरॅक्टर आणखी रंजक करता आले असते. त्याचे अंतर्मन जरा कोमल ठेवायला हवे होते.

विश्वास पाटलांचे भाऊ सुरेश पाटील यांनी २०१४ मध्ये "दाह" ही कादंबरी ह्याच विषयावर लिहली होती आणि त्यांनी आपल्या ज्येष्ठ बंधूंवर वाङ्मय चौर्याचा आरोप लावला होता. मी दाह वाचलेली नाही पण सध्या तरी "लस्ट" च्या भूताने मला भारलेले आहे. कामगार संपाचे परिणाम सगळ्याच कामगारांवर साधारण सारखेच झाले होते. त्यामुळे मूळ कुठले आणि नक्कल कुठली हे सांगणे कठीण आहे. मला तर यातील कित्येक गोष्टी अगदी वास्तववादी वाटतात. आणि ही माणसे मुंबईत कुठेतरी खऱ्या रुपात भेटत राहतात.

मी परवाच कादंबरी हातावेगळी केली आणि काल गिरणगावात फिरुन आले. तिथल्या उंच-उंच इमारती पाहतांना सारी पात्रे डोळ्यांसमोर येतात. या भागातील मुंबई आता झकपक दिसत असली त्यामागे लाखांचे तळतळाट आहेत हे जाणवते.

अन्वर हुसेन यांची रेखचित्रे खूपच बोलकी आणि लक्षवेधी आहेत. कादंबरीची रचना लांबच-लांब एक-सुरी वाटते. वेगवेगळी कथानके-पात्रे-प्रसंग वेगवेगळ्या प्रकरणांत टाकले असते तर फ़्लो आला असता. काही ठिकाणी पाल्हाळ लावले आहे, ते कमी करुन ६०० पानांत तीच कथा देता आली असती. हे सगळे "वजा" जाऊनही ही मला आवडलेली एक झकास कादंबरी!