फॅसिझमची व्यवच्छेदक लक्षणं

आभार. 'करू का?' असं म्हणत मी अतीच आळस केला. (आणि माझ्याआधी तुम्ही अनुवाद केल्यामुळे तो फळाला आला! ;-))

***

इथल्या अनेक लोकांना 'हे सगळं डावे(च्च) लोक करतात...' असं ठासून सांगावंसं वाटतं आहे. ते का याचं कोडं काही उलगडत नाहीय. कारण डावे सत्ताधीश असं करत नाहीत, असा इथे लेखकाचा वा धागाकर्त्याचा दावा दिसला नाही. किंबहुना फॅसिस्ट राजवटी कोणत्या विचारसरणीच्या असतात याबद्दल या लेखात कुणीच काहीच म्हणत नाहीय. ज्या राजवटी फॅसिस्ट असतात, त्यांचे हे गुणधर्म असल्याचं दिसतं असा सरळसाधा मुद्दा आहे.

१४ पैकी साडेतेराच गुणधर्म दिसताहेत, मग हे काही फॅसिस्ट नाहीत - असली हास्यास्पद तर्क मी तरी करणार नाही. कारण हे गणित नाही. ही काही निरीक्षणाधारित निष्कर्ष आहेत.

खालची लक्षणं सध्या लागू होताहेत असं मला वाटतं आहे. (या वाक्याचा अर्थ जगातल्या कोणत्याही भाषेत 'आधीच्या, पलीकडल्या, अलीकडल्या कोणत्याच राजवटींत ही लक्षणं कधीच नव्हती' असा होत नाही.)

१. राष्ट्रवादाचा जोरदार आणि सतत पुरस्कार हे दिसतं आहे आजूबाजूला फारच मोठ्या प्रमाणात. झेंड्यावरून आणि राष्ट्रगीतावरून मुस्लीमधर्मीयांना त्यांची देशभक्ती सिद्ध करावी लागल्याच्या किमान ३ ताज्या बातम्या ऐकल्या आहेत नुकत्याच.

४. सैन्याचं, सुरक्षा रक्षण व्यवस्थेचं वर्चस्व याबद्दल अलोट प्रेम आपल्याकडे आहेच. त्याचा सध्याच्या राजवटीशी संबंध नसावा. (लोकशाहीच्या यशापयशाबद्दल मागे घेतलेल्या सर्वेक्षणात लोकांचा कल लोकांशी थेट संबंध न येता सत्ता राबवणार्‍या संस्थांवर जास्त आणि थेट संबंध येणार्‍या संस्थांवर कमी दिसला होता. उदाहरणार्थ, न्यायालय, निवडणूक आयोग आणि लष्कर - विश्वासार्ह. संसद, लोकप्रतिनिधी, पोलीस - अविश्वासार्ह. हे लोकशाहीच्या दृष्टीनं चिंताजनक आहे.) आपल्याकडे सैन्याबद्दल अनाकलनीय प्रेम असल्याचं पूर्वापार दिसतं. शहीदांबद्दलचे प्रेमादराचे लोट, असंबद्धपणे कोणत्याही बाबतीत त्यांचे संदर्भ खेचून आणणं, लष्कराला पाचारण केलं की सगळे प्रश्न सुटतील असं मानणं, सरहद्दीवर काही धोका निर्माण झाला की सगळे हेवेदावे विसरून देशभक्तीची नि एकतेची लाट उसळणं हे आधीपासूनच आहे.

६. मीडियावर प्रचंड प्रमाणावर नियंत्रण अजून प्रत्यक्ष नियंत्रण प्रचंड नाही. पण अप्रत्यक्ष नियंत्रणाबद्दल काही गंभीर प्रश्न विचारता येतील असं गेल्या काही दिवसांचं चित्र आहे खरं.

७. राष्ट्रीय सुरक्षेबद्दलचा गंड हेही जुनंच आहे. का-ही-ही झालं की त्यात 'परकीय शक्तींचा हात' असण्याचं आपलं दुखणं जुनंच आहे.

८. धर्म आणि राज्यकर्त्यांचं साटंलोटं हे कधी नव्हे इतकं आत्ता दृगोच्चर झालं आहे, होतं आहे. ऊठसूट दुखावणार्‍या धार्मिक भावना नि त्या भावनांना येत चाललेलं, येत गेलेलं हिंसक टोक पाहता ते कुणी नाकारू शकणार नाही. पण हे याआधीच्याही राजवटीत होतं. फक्त आधीच्या धर्माचं नाव धर्मनिरपेक्षता असं होतं.

९. मोठ्या कंपन्यांचे हात बळकट करणं हा सध्याच्या राजवटीतला प्रमुख आक्षेपाचा मुद्दा असेल, बाकी धर्मरंग आणि जातीय विद्वेषाचे मुद्दे निव्वळ मुखवटे असतील, असं भाकीत एका ज्येष्ठ स्नेह्यांनी १६-मे-पूर्व काळात केलं होतं, त्याची आठवण झाली. हे घडतं आहेच. पण ते आधीच्या राजवटीहून निराळं नाही.

११. विचारवंत व कलावंत यांच्याबद्दल तुच्छता आणि त्यांचं खच्चीकरण हे फारच प्रकर्षानं घडताना दिसतं आहे हे कुणीच नाकारणार नाही. हगल्यापादल्या धार्मिक भावना दुखावल्या जाऊन कलाकारांवर बंद्या लादणं, अटका करणं, दंगली घडवणं, विद्यापीठं बंद करण्याची भाषा होणं, त्यांना विचारजंत-निष्क्रिय-फुकट्ये अशा नावांनी संबोधलं जाणं, अभिव्यक्तिस्वातंत्र्याला स्तोम म्हणणं.. हे सगळं अंगावर यावं इतकं वाढलं आहे.

१३. भ्रष्टाचार आणि बगलबच्चेगिरी जुनंच.

१४. भ्रष्ट किंवा खोट्या निवडणुका हॅहॅहॅ! हेही जुनंच.

यांतली अनेक लक्षणं आधीच्या तथाकथित निधर्मी, डावे टिळे लावणार्‍या राजवटींमध्येही होती, प्रश्नच नाही. किंबहुना राजवट कोणत्या विचारसरणीची आहे, त्यानुसार विरोधकांना लावायच्या लेबलांमध्ये बदल होतो, असं दिसतं. दर वेळी धरला डावा की चिरडला, असं झालेलं दिसत नाही. कधी विरोधकांचं नाव बूर्झ्वा असं असतं, कधी सनातनी; कधी कम्युनिस्ट, कधी मडब्लड, कधी देशद्रोही. लेबलं बदलतात. पण 'त्यांच्या' पायाखाली काय जळतं आहे ते दाखवल्यामुळे सध्या 'आपल्या' बुडाखाली लागलेली आग कशी काय आपोआप विझते, ते माझ्या समजुतीपलीकडचं आहे. उलट तूर्तास आधीच्या राजवटींपेक्षा या लक्षणांत भरच पडल्याचं चित्र आहे. तरीही लोकांना भीती कशी वाटत नाही, नवल आहे.

बाकी माझ्या मते, लेखाचा मुद्दा 'तुमचे राज्यकर्ते वाईट, आमचे चांगले' असा नसून; अमुक अमुक लक्षणांपैकी बहुसंख्येने एकवटतात तेव्हा त्या राजवटी फॅसिस्ट ठरतात हे दाखवण्याचा आहे. फॅसिस्ट राजवटीही कल्याणकारी असू शकतात अशा आशयाचं खाली तिरशिंगराव म्हणताहेत, हे मला मान्य आहे. फक्त त्यातली आकडेवारी मला थोडी गोंधळाची वाटते. आधुनिक काळातल्या किती टक्के फॅसिस्ट / हुकूमशाही राजवटी बहुजनांसाठी दीर्घकालीनरीत्या कल्याणकारी ठरल्या होत्या? मला विदा पाहायला आवडेल. माझीच भीती थोडी कमी होईल.

चांगला लेख आहे.

हे निकष चालू राजवटीला लावून पाहिले. बहुतांश निकष लागू होत नाहीत असे वाटले. दोन तीन निकष काही ठराविक संदर्भांत लागू होतात असं जाणवलं. काही निकष आजच्या राजवटीला लागू असले तर ते गेल्या चाळीस वर्षांतल्या अनेक राजवटींना लागू होतात असंही वाटलं.

एकंदर भारतातल्या परिस्थितीला किमान चालू राजवटीच्या संदर्भात - आणि चालू राजकीय व्यवस्थेच्या संदर्भात - फॅसिझमचा धोका नाही असं या लेखावरून वाटलं.

फॅशिस्टांचे शत्रु कम्युनिस्ट ह्यांच्या राजवटींनाही हेच पुष्कळसे निष्कर्ष लागू पडतात. एकाधिकारवादी कम्युनिस्ट आणि एकाधिकारवादी फॅशिस्ट हे दोघेहि एकाच चेहर्‍याचे दोन मुखवटे असतात. ऑर्वेलच्या शब्दांतः

Years pass on Animal Farm, and the pigs become more and more like human beings—walking upright, carrying whips, and wearing clothes. Eventually, the seven principles of Animalism, known as the Seven Commandments and inscribed on the side of the barn, become reduced to a single principle reading “all animals are equal, but some animals are more equal than others.” Napoleon entertains a human farmer named Mr. Pilkington at a dinner and declares his intent to ally himself with the human farmers against the laboring classes of both the human and animal communities. He also changes the name of Animal Farm back to the Manor Farm, claiming that this title is the “correct” one. Looking in at the party of elites through the farmhouse window, the common animals can no longer tell which are the pigs and which are the human beings

यातली काही चिन्हे ही फासिस्ट नसलेल्या राजवटींमध्येही दिसतात. उदा. मीडिया कंट्रोल. भ्रष्टाचार आणि बगलबच्चेगिरी, कॉर्पोरेटना सपोर्ट.

ही सगळी लक्षणे समाजवादी किंवा साम्यवादी राजवटीची आहेत.

ह्यातली काही काही लक्षणे ऐसी वरच्या राजवटीला पण लागु आहेत.

एखाद्या रजवटीला फासिस्ट म्हणायला पूर्ण १४ लक्षणे हवीतच का? की यातील नक्की कोणती लक्षणे असली की फासिस्ट म्हणता यावे?

सामान्य जनतेच्या मनात लष्कर आणि सैनिक यांच्याबद्दल प्रमाणापेक्षा जास्त प्रेम असणं किंवा दिवसेंदिवस ते वाढत जाणं हे ही एक लक्षण म्हणता येईल(तिकडे आपले जवान सीमेवर मरत असताना तुम्ही इथे सरकारवर टीका करूच कशी शकता यासारखी असंबद्ध वाक्ये सतत कानावर पडणं ). लष्कर आणि त्यातील अधिकारी जनतेपासून जितके दूर तितकं चांगलं.

यासंदर्भात काही लिहायची इच्छा आहे प्रयत्न करतो

मुद्दा क्र. १ आणि ११ हे आत्ता लागू होतायत असं वाटतय.

देशभक्त नसलेल्यांचा तिरस्कार

हे वाटणे चूक आहे असे तुम्हाला वाटते तर अनुप.

लेखाचा अनुवाद छानच आहे. लक्षणंही बरीचशी चपखल.

कोणताही उद्देश न प्रकट करता सहजच या लेखाचा अनुवाद सध्या टाकणं म्हणजे साधारणपणे दादरी प्रकरणाच्या आसपास सहजच आपला "हिंदू धर्मातील गायीचे महत्व" असा लेख निरागसपणे टाकण्यासारखं आहे. ;)

पुन्हा एकदा.. अनुवाद छान.

ही लक्षणे कोणत्याही राजवटीला लागू होतात, केवळ 'फॅसिस्ट' नव्हे.
प्रत्येक लक्षणाचा विचार केल्यास ते जगातल्या कोणत्याही प्रकारच्या (उदा. कम्युनिस्ट, भांडवलशाही, सैनिकी, धार्मिक किंवा तथाकथित मुक्त लोकशाही) राजवटींना लागू होते.
त्यांचा वापर सर्वच राजवटींकडून होतो. वापराच्या प्रमाणात डावे-उजवे (उन्नीस-बीस).

'फासिस्ट, हुकुमशाही, एकाधिकारशाही, तानाशाही' अशा प्रकारची शेलकी विशेषणे प्रस्थापित राजवटीचा विरोध करताना नेहमीच वापरली जातात.
ती झारविरुद्ध वापरली गेली त्याच रशियात स्टालिनविरुद्धही वापरली गेली.
ती इंदिरा गांधींविरुद्ध वापरली गेली तशीच नरेन्द्र मोदींविरुद्धही वापरली जात आहेत.
राजवट, तिच्यातून प्रत्यक्ष फायदा होणारे लोक/विचारवंत, तिला योग्य मानणारी सामान्य जनता
विरुद्ध
विरोधक, त्यांचे हितसंबंध असलेले लोक/विचारवंत आणि विरोधक जनता
हा लढा नेहमीच सुरू असतो.
हिटलर,पॉलपॉट,मुसोलिनी, सालाझार, पापाडोपौलोस, पिनोशे आणि सुहार्तो या लोकांची नावे घेताना स्टॅलिन, माओ, डेंग जिआओपिंग, इंदिरा गांधी किंवा इस्लामिक स्टेट हेही अशाच लढ्याचे भाग आहेत हे लक्षात ठेवले पाहिजे.

'व्यवच्छेदक' आणि 'फासिस्ट' या दोन्ही शब्दांना आक्षेप यासाठी की ही कोणत्याही महत्त्वाकांक्षी राजवटीची लक्षणे ठरतात.अशा राजवटींमध्ये अनेक प्रस्थापित बाबींना धक्का पोचतो. उलथापालथी होतात. त्यातल्या काही यशस्वी ठरतात तर काही अपयशी.
ज्या राजवटींची नावे वर घेतली आहेत त्या अपेशी ठरल्या. पण अशा अनेक इतर राजवटी यशस्वीही ठरल्या आहेत आणि त्यांच्यामुळे अंतिमतः त्या-त्या समाजाचा उत्कर्षही झालेला आहे. (राजेशाही ही एक प्रकारची हुकुमशाहीच होती.)

आत्तापर्यंतची चर्चा वाचली. गविंनी लिहिलेलं आहे की

कोणताही उद्देश न प्रकट करता सहजच या लेखाचा अनुवाद सध्या टाकणं म्हणजे साधारणपणे दादरी प्रकरणाच्या आसपास सहजच आपला "हिंदू धर्मातील गायीचे महत्व" असा लेख निरागसपणे टाकण्यासारखं आहे.

तर ताकाला जाऊन भांडं लपवणं, किंवा काहीतरी वैचारिक काडी टाकून कसं पेटलं हे बघत बसण्याचा माझा हेतू नाही. मांडणी मुद्दामच सर्वसाधारण केली होती, पण तरीही या सगळ्या लक्षणांचा भारतीय परिप्रेक्ष्यात विचार व्हावा हाच उद्देश होता. त्यामुळे माझी त्याबाबतची मतं मांडतो.

सर्वप्रथम, इथे अनेकांनी फॅसिस्ट आणि डावी अत्याचारी सरकारं असा भेदभाव केलेला आहे. जणू काही फॅसिस्ट प्रवृत्ती ही केवळ उजव्यांची मक्तेदारी असते. अनेकांनी ही लक्षणं अनेक डाव्या राजवटींना लागू पडतात हे दाखवून दिलेलं आहे. तेही योग्यच आहे. पण पुन्हा तेच, फॅसिस्ट प्रवृत्ती या उजव्या-डाव्या विचारसरणीच्या पलिकडे जातात. म्हणजे वरच्या उदाहरणांत जिथे 'धर्म' म्हटलं आहे तिथे 'कम्युनिस्ट विचारसरणी' असं लिहिलं तर तोच मुद्दा स्टालिनलाही लागू पडतो. (कदाचित 'पोथीनिष्ठता' हा शब्दप्रयोग जास्त व्यापक ठरेल.)

तुलना करायची तर डावे की उजवे अशी न होता फॅसिस्ट राजवट विरुद्ध लोकशाही अशी व्हायला हवी. आणि सर्वसाधारण आदर्श लोकशाहीपासून दूर एकाधिकारशाहीच्या दिशेने किती जवळ जात आहोत याचा अंदाज या लक्षणांवरून यायला हवा. याचा अर्थ कधीकाळी आदर्श लोकशाही होती असा दावा नाही. किंबहुना सर्वच जगात, जिथे लोकशाही ठीकठाक चालू आहे तिथेही सरकारं यातल्या अनेक मार्गांचा कमीजास्त प्रमाणात वापर करतातच. त्यामुळे शून्य फॅसिझम - संपूर्ण लोकशाही असं जगात कुठेच नसावं.

भारतातल्या सध्याच्या राजवटीला यातली अनेक लक्षणं लागू पडतात. त्यातली काही आधीच्या राजवटींनाही पूर्वापारपणे लागू होत होती, त्यामुळे या सरकारने काही नवीन केलेलं आहे असं नाही. मात्र काही गोष्टी अधिक तीव्रतेने वाढलेल्या दिसतात. उदाहरणार्थ 'विचारवंत व कलावंत यांच्याबद्दल तुच्छता आणि त्यांचं खच्चीकरण', 'धर्म आणि राज्यकर्त्यांचं साटंलोटं', 'राष्ट्रवादाचा जोरदार आणि सतत पुरस्कार', 'शत्रूसमुदायाकडे बोट दाखवून एकाच वेळी त्यांना बळीचा बकरा बनवणं आणि त्यांच्याविरुद्ध संघटित होण्यास कारण बनवणं', 'तीव्र लिंगभेद', 'गुन्हे आणि त्यांना शिक्षा देण्याबद्दल अतिरेकी तीव्र आचार (आचारपेक्षा विचार - या सगळ्या फुलीफुलींना अमुकअमुक केलं पाहिजे)'. आणि ही पावलं मला आधीच लोकशाहीपासून दूर असलेल्या भारतीय व्यवस्थेला अजून दूर नेणारी वाटतात.

मात्र इटली, जर्मनीमध्ये त्याकाळी झालं तसं, तितक्या तीव्र आणि हिंस्र प्रमाणात भारतात फॅसिझम पसरेल असं वाटत नाही. तो काळ वसाहतवादाचा होता, आणि या राष्ट्रांना नवीन वसाहती हव्या होत्या, आणि त्या इतर राष्ट्रांकडून लुटायच्या होत्या. भारत त्यामानाने फारच प्रचंड मोठा देश आहे, आणि आसपासचं वातावरणही तिथे होतं तसं नाही. त्यामुळे भारताची घटना फेकली जाऊन हुकुमशाही येईल, भारत हिंदुराष्ट्र म्हणून घोषित केलं जाईल, किंवा मुसलमानांसाठी छळछावण्या उघडल्या जातील वगैरे मला बिलकुल वाटत नाही. मात्र आदर्श लोकशाहीच्या जवळ जाण्याऐवजी दूर नेण्याचे प्रयत्न होत आहेत, आणि त्यांना यश मिळतं आहे हे मला काळजी करण्याजोगं वाटतं.

कुठलंही मत, सुधारणा, देशभक्ती, देश-अभक्ती, श्रद्धा, अंधश्रद्धा वगैरे गोष्टी मुळापासून उखडण्याची किंवा प्रवेगपूर्वक राबवण्याची हडेलहप्पी ही त्या त्या संकल्पनेला/राबवणार्‍याला फॅसिस्ट बनवते असं वाटतं. रॅडिकल बनणं/बनवणं हे लोकशाहीला मारक असावं बहुधा. स्वतःच्या तत्त्वांशी कठोर निष्ठा असलेले लोक वंद्य ठरतात म्हणा, पण सौम्य तत्त्वांनिशी सौम्य निष्ठेने काम करणारेही हळूहळू बरंच काम करून जातात, तडजोड करूनही कार्यहानी होऊ देत नाहीत. (असं आपलं मला वाटतं.)
कोणताही राक्षसी वेग समाजाने एका लयीत चालण्यास अडथळा ठरतो असंही वाटतं. हा राक्षसीवेग साधण्यासाठी मग जनतेला भुलवणं, चिथवणं, मोहवणं, संमोहित करणं असे वशीकरणाचे मार्ग चोखाळावे लागतात, कुणाचातरी बागुलबोवा दाखवावा लागतो, कुणाचातरी बळीचा बकरा बनवावा लागतो.
भरमसाट खतं किंवा काल्ट्रिन देऊन भराभर झाड वाढवण्यापेक्षा मुळं भक्कम करीत करीत झाडाला हळूहळू वाढू देणं कदाचित झाडाच्या आणि वाढवणार्‍याच्या हिताचं असावं.
कुठल्याही सत्तेत अधीर, उतावळे लोक असले की फॅसिझ्मचा धोका वाढतो. खर्‍या नेत्याचा पेशन्स, धीर हा मुख्य गुण असतो.

समयोचित लेख ! मस्त चर्चा.

विषयाशी संबधीत हा एक अतिशय संतुलित लेख.

परंतु यातील काही गोष्टी मला तरी पटलेल्या नाहीत. मोदींची कार्यशैली हुकुमशहासारखीच आहे. गोमांसबंदी सारखे कालबाह्य नियम आणि त्यातून उद्भवलेल्या छोट्यामोठ्या घटना, समाजात वाढत असणारा किंवा आतापर्यंत छुपा असलेला 'आपण-ते' हा विचार हा नक्कीच चिंतेचा विषय आहे. पण तरिही त्याशिवाय सगळ्यांच पक्षांमध्ये दिसणारी सर्वसामान्यांबद्द्ल वाढती अनास्था ह्याबद्द्ल कोणाला बोलावं वाटत नाही हे भयानक आहे.
गरीब वैगेरे सोडा पण वेळेवर कर भरणारे, नियम पाळणारे आमच्यासारख्याना नागरिक म्हणून कसले हक्क आहेत? शुद्ध हवा नाही, उत्तम सोडा, वर्षानुवर्षं ठिकठाक रस्ते नाहीत, गावगुंडांची वाढती दादागिरी. पण या विषयावर माझ्या भोवतालच्यांनाही काही करायचं नाही हे जास्त चिंताजनक आहे. धर्म अफू आहे हेच खरं असावं असं वातावरण आहे. "गाय मारू नये" यावर तावातावाने बोलणार्^याला " गायीचं जाऊदे पण या अव्यवस्थेमुळे तुझा व तुझ्या माणसाचा मृत्यू प्रत्येक कुठेना कुठे दबा धरुन बसलाय त्याच्याविरुद्ध आपण काय करायचं?" असं विचारलं की त्याच्याकडे उत्तर नसतं.
आमच्याकडे प्रदुषणाविरोधात, झाडं तोडण्याविरोधात काढ्लेल्या मोर्च्यात चार डोकीही येत नाहीत पण सत्संग ओसंडून वहातात.

वरच्या काही प्रतिक्रिया बघून डाव्यांचं केंद्रीय सत्ता भारतात कधी बरं होती? हा प्रश्न पडला. त्यामुळे बंगालात किंवा केरळात त्यांनी काय केलं याची तुलना येते कुठे? ते सर्वांना मान्य होण्यासारख नव्हतं म्हणूनच एवढी वर्षे ते फक्त तिथेच राहिले ना?

वरील लक्षणे पाहिली आणि मेघना यांचा प्रतिसादातील "१४ पैकी साडेतेराच गुणधर्म दिसताहेत, मग हे काही फॅसिस्ट नाहीत " हा मुद्दा सिलेक्टीवली वाचला की भारतात कायमच फॅसीस्टशाही होती असे म्हणावे की काय असा प्रश्न पडला.

फॅसिस्ट किंवा टोटॅलिटेरियन सत्ता हुकुमशाही असतात. हुकुमशहांना विनोदाचं वावडं असतं.

सध्या भारतात जे काही सुरू आहे ते बघता, भक्तांनाही राज्यकर्त्यांबद्दल केलेल्या विनोदांचं वावडं असतं. १६ मे २०१४ च्या आधी काही वर्षं जे राज्यकर्ते होते त्यांच्या नावानेही विनोद होत होते; आणि फार कोणी भावना पेटून उठत नव्हते. भक्तांचा इंटरनेटवरचा आवाज किती हे बघितलं तर आवाजी मतदानाने भक्त लोक हुकुमशहा निवडून द्यायला टपले आहेत असं वाटतं.

ही प्रतिक्रिया इथे हलवली आहे.

वरच्या लक्षणांपेक्षा निराळं का कसं ते लक्षात येत नाहीये पण -

राज्यकर्ते म्हणजेच राष्ट्र/राज्य अशी मांडणी. देवकांत बारुआ यांना 'इंडिया इज इंदिरा' असा नारा दिला होता. आता ऑर्गनायजर तेच करतोय. मागे एफटीआयआय संदर्भात गजेंद्र चौहानला विरोध म्हणजे हिंदूविरोध म्हणून झालं, आता हे नवीन(!) -
RSS: IITs are being used for ‘anti-India, anti-Hindu’ activities

उत्तम लेख. धन्यवाद. देशात जे काहि चालले आहे ते पाहिल्यावर अशा पद्धतीचेच विचार करत होतो. हे नशिब मानावे वा कमनशीब पण फैसिझम ची सुरवात आपल्याला स्वतःच्या डोळ्यांनी पहायला मिळत आहे.

आणि हे तर काही विशेष नाहीच्चै.

मुस्लिमांना अंतिम लढाईचा इशारा !!!