अमेरिकेतील भारतीयांचे तेथील वास्तव्य

कार्ल मार्क्सनं जर्मनी सोडला.(का त्याला हाकलला असं काहीतरी आहे.)
त्यानंतर तो कुठं गेला ?
औद्योगिक क्रांती ऐन भरात होती तेव्हा औद्योगिक क्रांतीच्या माहेरघरात आश्रय त्याला मिळाला.
खुद्द लंडनमध्ये ,भांडवलशहांच्या आणि साम्राज्यवाद्यांच्या देशात त्याचं वास्तव्य होतं दोन-चार दशके तरी.
हे "अमेरिकेत राहून भारतातले डावे लोक काम करायचे" वाक्य वाचून आठवलं.

नंतर जेव्हा भारतीय समाजवादाचा पाया असलेला निम्न वर्ग/वर्ण अमेरिकेत धडकू लागला तेव्हा तिथली सुव्यवस्था ही देशात समाजवादाच्या र्‍हासाला थोडीफार कारणीभूत ठरली.

अमेरीकेत अजूनही समाजवाद म्हणजेच कम्युनिझम असे सर्रास समजले जाते. डेमॉक्रॅटिक पक्षाच्या पॉलिसींना 'सोशलिस्ट' असे म्हणून रिपब्लिकन प्रचार करताना अनेकदा दिसतात.

डावे म्हणजे मवाळ हा तसा अलिकडचा अर्थ असावा. फ्रेंच राज्यक्रांतीतील रिव्होल्युशनरींना सुद्धा डावेच, पुढे रशियनक्रांती वालेही डावेच नाही का.

प्रतिसाद पटणेबल आहे.

जाचक असणार्‍या व्यवस्थेत शिरण्याचा उत्साह नसणे

हे पुरुषांच्या बाबतीत, कमी प्रमाणात का होईना, होतं असा मर्यादित अनुभव आहे. पुरुषांवर मुळात बंधनं कमी म्हणून तीव्रता कमी असेलही.

स्थलांतरीत झालेल्या फ्रेशर्स बद्दल मत बरोबरच आहे.

त्यामुळे ही कुटुंबे या दोन कारणाने परदेशात रहाणे पसंत करतातः
१. आपल्या मुलांवर तशा व्यवस्थेचे संस्कार टाळणे
२. महिलांना पुन्हा या त्यांच्यासाठी जाचक असणार्‍या व्यवस्थेत शिरण्याचा उत्साह नसणे - व त्यामुळे अख्खे कुटुंबच तिथे स्थिरावणे (पुरूषांना भारतात आल्यावर आपोआप घरात कमी कामे करावी लागतात, इतरही अनेक बाबतील पारंपारीक व्यवस्थेचा उलट फायदाच होतो (उदा. अगदी पहिल्या पंगतीला बसायला मिळण्यापासून, जेवणे झाल्यावर ताटे उचलायला न लागण्यापर्यंत) तेव्हा त्यांच्यातील अनेकांची परतायला फारशी ना नसते (डोळा मारत) )

पण हिच पिढी अमेरिकन ग्रोन-अप मुलाच्या आई(वडिलांच्या)च्या भुमिकेत शिरु शकत नाही असं मर्यादीत निरिक्षणावरुन म्हणतो, ३०-३५ वर्षापूर्वी स्थलांतरीत झालेल्या पण आता तिकडचे जिवनमान न पटू शकणार्‍या आई-वडिलांचे/आजी-आजोबांचे गीता-पठण वर्ग दर आठवड्याला न्यु-जर्सीमधेही चालतात. नेमसेक मधे दाखवलेली परिस्थिती शेवट वगळता बर्‍याचअंशी पाहिलेली आहे.

हे आपल्याला रुचणार नाही हे ओळखुन पहिल्या मुलाच्या आगमनानंतर भारतात परतणारे सगळ्यांच्याच परिचयाचे असतील, त्याचप्रमाणे नेक्स्ट फॉल इंडियात असं म्हणून पाय न निघणारीही आहेतच.

परदेशात कायमचे स्थायिक होणार्‍या बहुतांश लोकांशी बोलल्यावर मला से वाटु लागले आहे की त्यांचे तिथे रहाण्यचहे कारण हे पैसा, आधुनिक जीवनशैली, शिक्षणव्यवस्था, भाषा, तेथील सुखसोयी वगैरे पेक्षा त्यांच्या घरातील कर्मठ/अती उजवे वातावरण आहे.

शुद्ध जावईशोध.

या पेक्षा हे? बाकीचं जाऊच द्या, फक्त पैसा हा एकच घटक भारतापेक्षा कमी करा, सगळे भारतात परत येतील.

भारतीय पारंपारिक व्यवस्थेत महिलांवर अनेक अधिक बंधने आहेत.

अजून एक जावईशोध. पण असो.

खरंतर प्रतिसाद देणार नव्हतो (ऑलरेडी लोक मी फार प्रतिसाद देतो म्हणून खरडी करून राह्यलेत! ;-) ), पण आता संपादकांनी धागा आमच्या नावावर लावून ही जबाबदारी बळेच आमच्यावर लादलेली आहे (केव्हाची मला संपादकांनी धागा वेगळा केला म्हणून तक्रार करायची होती पण आज संधी मिळाली!) तेव्हा प्रतिसाद देणे आले!

प्रत्येकाचं आपापलं निरीक्षण असल्याने ते वेगवेगळं असणं साहजिक आहे.

परदेशात कायमचे स्थायिक होणार्‍या बहुतांश लोकांशी बोलल्यावर मला से वाटु लागले आहे की त्यांचे तिथे रहाण्यचहे कारण हे पैसा, आधुनिक जीवनशैली, शिक्षणव्यवस्था, भाषा, तेथील सुखसोयी वगैरे पेक्षा त्यांच्या घरातील कर्मठ/अती उजवे वातावरण आहे. (त्यामुळे ते त्यांना आवडते असे वाटत नाही. अर्थात त्यामुळे त्यांच्यावरील उजवे कंडीशनिंग सगळेच झटकतात/ झटकायचा प्रयत्न करतात व/वा झटकाची इच्छा राखतात असे नव्हे)

हे म्हणजे थोडंसं 'भारतात सगळे विचार करून इंजिनीअरींगला जातात' असं म्हणण्यासारखं आहे. ;-) आयटी बूममुळे भारतातून अमेरीकेत आलेल्यापैकी कित्येक जण उत्तम संधी म्हणून अमेरीकेत आले. कित्येकांनी ऐनवेळी अशी संधी मिळाली अन ती घेतली. म्हणजे, भारतातील नावडतीचे वातावरण सोडायचे म्हणून अमेरीकेला/परदेशात जावे असे 'प्लॅनिंग' करणारे कमीच. पुढे अमेरीकेला जाणे थोडे अवघड झाले आणि शिक्षणाकरता जाणार्‍यांची संख्या वाढली. अमेरीकेत जाणे प्रतिष्ठेचे असल्याने जाण्याची इच्छा ही कर्मठ भारत सोडण्यापेक्षा नक्कीच प्रबळ असावी. मी जेव्हा जीआरई परीक्षा पास झालो (म्हणजे नापास असं कोणी होत नाहीच) तेव्हा लोकांची प्रतिक्रीया "अरे वा, आता अमेरीका पक्की" अशा प्रकारची होती. यातील कित्येकांची अपत्य, भाऊ-बहिणी वगैरे अमेरीकेत याच मार्गाने गेलेले होते, किमान यांनातरी जीआरई परीक्षा म्हणजे काहीच नाही हे माहीत हवे होते. थोडक्यात, अमेरीकेला जाणे हा 'ट्रेंड' झालेला होता, त्यापुढे कर्मठपणा वगैरेचा त्याग असा विचार असावा असे मला वाटत नाही. इतकेच काय, तर यातल्या अनेकांचा कर्मठपणा तसाच, किंवा काही उदाहरणांत अधिक कडवाही झालेला पाहीला आहे.

बायकांच्या निरीक्षणाबाबत सहमत आहे, पण विभक्त कुटुंबपद्धतीमागे तीच भावना नाही का. त्यामुळे, बायकांनी भारत सोडून अमेरिकेत राहणे याकरता हे कारण तकलादू वाटते. त्यापेक्षा, एकंदरीतच अमेरीकेत राहणे बायकांच्या दृष्टीने सोयीस्कर आहे (काही तोटेही आहेतच, विभक्त कुटुंबात, पण तरीही भारतातात, राहिल्यास मुलांचे संगोपन अमेरीकेतल्यापेक्षा सोपे पडते, वगैरे).

२. महिलांना पुन्हा या त्यांच्यासाठी जाचक असणार्‍या व्यवस्थेत शिरण्याचा उत्साह नसणे - व त्यामुळे अख्खे कुटुंबच तिथे स्थिरावणे (पुरूषांना भारतात आल्यावर आपोआप घरात कमी कामे करावी लागतात, इतरही अनेक बाबतील पारंपारीक व्यवस्थेचा उलट फायदाच होतो (उदा. अगदी पहिल्या पंगतीला बसायला मिळण्यापासून, जेवणे झाल्यावर ताटे उचलायला न लागण्यापर्यंत) तेव्हा त्यांच्यातील अनेकांची परतायला फारशी ना नसते (डोळा मारत) )

हा प्रकार अमेरीकेत होत नाही असे नाही. एल-१, किंवा एच-१ वर अमेरीकेत येणार्‍या लोकांच्या बायका फार वेगळं आयुष्य जगतात असं नाही. डिंपेंडंट व्हिजाचे शॉटकर्ट घेतलेली अनेक गुजराती, तेलगु कुटुंबं भारतातल्या सारखंच राहतात. (मागे एकदा मी अमेरीकेतील दक्षिणआशियाई लोक सिलेक्टीव्ह अबॉर्शन्स करत असल्याने अमेरीकेत त्याविरोधी कायदे करण्याच्या प्रयत्नाबद्दल लिहले होते त्यावरून अंदाज यावा.)

परदेशातील किती भारतीय महिला उजवेपणाकडे झुकलेल्या असतात हे बघणे रोचक ठरावे.

हा प्रकार थोडा किचकट आहे. भारतातील किती महिला उजवेपणाकडे झुकलेल्या असतात हेही या बरोबर पहावे लागेल. शिवाय, अमेरीकेतही अमेरीकन महिला उजवेपणाकडे (भारतातल्या उजवेपणाप्रमाणेच हा ही बायकांना जाचक आहे) किती झुकलेल्या आहेत हा राजकारणातील 'सनातन; प्रश्न आहेच. त्यात भर म्हणजे, भारतीय महिलांपैकी किती महिला स्वेच्छेने अमेरीकेत जातात अन रहायला पसंत करतात हा प्रश्नही सोडवणे सोपे नाही.

पाय मुरगळल्यावर लावायला तिथे पण आयडेक्सच असतं का?

मग कसली आम्रिका अ‍ॅडव्हान्स्ड?

एकच पार्टी चांगली इतकं काळं-गोरं नसावं बहुधा. बहुतेकदा डेमोक्रॅट्सच्या काही बाजू पटतात, तर काही रिपब्लिकन्सच्या. बरेचसे इंडिपेंडंटपण पाहिले आहेत, जे दरवेळी निवडणुकांत वेगळ्यावेगळ्या पार्टीला मत देतात. शेवटी काय, सरकार जो कायदा करणार तो पाळावाच लागतो, भले तो मला आवडो किंवा न आवडो. मग काय फरक पडतो. Fait accompli म्हणून पुढे सरकायचे.

आपली स्वप्न सुद्धा इटुकली पिटुकली आणि ती पण इतक्या पातळ काचेची का आहेत; आपल्या मानसिक जडणघडणीचा पुनर्विचार करायला हवा कि नको?

च्यायला, सगळ्यांनी मग काय पंतप्रधान नायतर टाटाबिर्ला व्हायची स्वप्नं बघायची काय? उगा कायतरच मोठ्या अपेक्षा तुमच्या मध्यमवर्गीयांकडून.

धनुष यांचा प्रतिसाद रोचक आहे आणि तो भारतातल्या मध्यमवर्गीयांच्या एका विशिष्ट संदर्भातल्या मानसिकतेवर प्रकाश टाकतो खरा.

पण मला प्रश्न पडला : ज्या मनोवृत्तीची, असुरक्षित, भयग्रस्ततेची वर्णनं केलेली आहेत ती उजव्या विचारसरणीची निदर्शक कशी ठरतात ? मी त्यांना "सर्व्हायव्हलिस्ट" मानसिकता म्हणतो.

धनुष यांनी जे वर्णन भारतातल्या मध्यमवर्गीयांच्या भयग्रस्ततेचं किंवा असुरक्षिततेचं किंवा एकंदर आयुष्याकडे स्थैर्य/प्लानिंग वगैरेच्या नजरेतून पहाण्याचं केलेलं आहे त्याचंच प्रतिबिंब इथल्या एनाराय लोकांमधे दिसतं. मी गंमतीने त्यांचं वर्णन "मिलिनेयर सर्व्हायव्हर्स" असं करतो. म्हणजे असं की त्यांची घरं मिलियन डॉलर्सच्या घरातली वगैरे असतात परंतु त्यांच्याकडे रोजचा पेपर येत नाही, घरात औषधालाही पुस्तक नसतं. (इथे मी अर्थातच मुलांचा अभ्यास, कामानिमित्त लागणारी पुस्तकं, बँकबुक्स इत्यादिंना वगळलेलं आहे). मुख्य म्हणजे बोलण्याचे विषय हे प्रामुख्याने पैशाचं प्लानिंग, अर्थव्यवस्थेचा "आपल्या"वर होऊ शकेल असा परिणाम, एच-वन किंवा ग्रीन कार्ड किंवा सिटिझनशिपचा प्रवास किंवा घरांचे चढतेउतरते भाव, शेअर्स आणि अन्य स्वरूपाची इन्व्हेस्टमेंट, निरनिराळ्या संदर्भातल्या ग्राहक या भूमिकेतून मिळू शकणारी "डील्स", कॉलेज एज्युकेशन, रिटायरमेंट प्लानिंग इत्यादि विषयांभोवती फिरताना दिसतात. त्यांना प्रेसिडेन्शियल निवडणुकांमधे (त्या निवडणुकीला असलेल्या ग्लॅमरमुळे) भरपूर रस असेल परंतु आपापल्या राज्याचे सेनेटर्स कोण असतील, काँग्रेसमन कोण असतील, जेरिमँडरींग म्हणजे काय, इत्यादिबद्दल क्वचितच माहिती असताना दिसते. ज्या समाजात आपण रहातो, त्या समाजाचा लँडस्केप वगैरेंशी देणघेणं असताना मी क्वचित् पहातो. यालाच मी "मिलिनेयर सर्व्हायव्हर्स" असं म्ह्णतो.

>> फक्त पैशात आणि उपयुक्ततेत जग तोलणारे बनिये लोक उजवे नाहीत तर आणखी कोण आहेत?

सहमत. आणि अशी जीवनशैली स्वीकारलेल्या ब्राह्मणांना असं (म्हणजे 'वैश्य' म्हणून) संबोधल्याचा खूप राग येतो, कारण त्यांना आपल्या ब्राह्मण असण्याचाही (व्यक्त / अव्यक्त) दंभ असतो.

ह्यांचंही पटतय आणि त्यांचंही पटतय

>> धनुष किंवा मुक्तसुनित ह्यांनी वर्णन केलेल्या वर्तना विरुद्ध वर्तन नक्की कुठे किंवा कोणत्या लोकसमुहात आढळते? अमेरीका किंवा औद्योगिक क्रांती केलेल्या देशांचा आदर्श असणारे सर्वच विकसनशील लोकसमुह ह्याच अवस्थेतुन जाणार ह्यात नविन ते काय म्हणावे?

मला वाटतं की औद्योगिक विकास झालेल्यांचा आदर्श ही एकच एक सुटी गोष्ट नसते; तर स्वतःच्या परंपरांविषयीचा अभिमान आणि हा आदर्श ह्यांचं मिश्रण (त्यात अंतर्भूत असलेल्या अंतर्विरोधांसकट) जिथे आहे तिथे असं वर्तन आढळतं. त्यामुळे ह्यातली एक गोष्ट प्रकर्षानं धरून ठेवण्याची इच्छा जिथून गायब झालेली असते तिथे वेगळा विचार / आचरण दिसतं.

धनुष किंवा मुक्तसुनित ह्यांनी वर्णन केलेल्या वर्तना विरुद्ध वर्तन नक्की कुठे किंवा कोणत्या लोकसमुहात आढळते?

या एकदा इकडे, भेट घालून देतो. मागे एकदा आमच्या त्यावेळच्या गर्लफ्रेंडच्या ग्रुपबरोबर सिनेमाला जायचे ठरले होते. मी आपलं चांगला सिनेमा म्हणून लियाम निसनचा 'ग्रे' सुचवला. तर तो एका भांडवलवादी कंपनीकरता नोकरी करणारा असतो इतक्याश्या कारणावरून तो सिनेमा धूडकावून लावण्यात आला. शेवटी आम्ही एका स्पॅनिश-पोर्तुगिज भाषेत असलेल्या अ‍ॅनिमेटेड (पण कार्टूनिश नाही) सिनेमाला गेलो. सिनेमाची कथा एका गरीब वर्गातल्या कलाकाराची, पुढे तो ब्राझिलमध्ये (का कुठेतरी) जाऊन यशस्वी होतो पण 'स्वत्व' गमावतो वगैरे. (नंतर एकट्याने ग्रे पाहिला हे सांगणे न लगे.) अधिक काय लिहणे!

उजव्यांच्या वर्तनाबद्दल खेद/आश्चर्य व्यक्त करताना डाव्यांच्या अपयशाबद्दल रमताराम ह्यांनी अतिशय उत्तम लिहिले आहे.

अमेरीकेतले डावे म्हणजे समाजावादीच असे नाही. याबद्दल वरती कोणीतरी लिहलेलंच आहे. एकंदरीतच अमेरीकेतील उजवे-डावे प्रकरण जरा गोंधळाचं आहे आणि त्यावर बरंच लिहलेलं सापडेल.

भारतातल्या उजव्यांचा एक ठळक विशेष असा की हे फडतूसत्व किंवा श्रेष्ठत्व हे इथे जन्माने मिळतं.

किंचित अहसमत. इंग्रजीत हायबॉर्न म्हणून एक शब्द आहे. तो जन्मजात श्रेष्ठता दर्शावतो. जन्मजात श्रेष्ठ-कनिष्ठत्व हे भारतीय समजातच दिसत असं नाही.

अमेरिकेतील भारतीयांपलिकडेही भारतीय आहेत हे या निळ्याला कधी समजणार देव जाणे.

कुठे असतात म्हणे हे लोक? कॅरीबीयन आयलंड्सवरचे का? ;-)

च्यायला, ज्या लेखाला प्रतिसाद दिला होता त्या विषयाला अनुसरून लिव्हलंय हे. तुम्ही भारतातील भारतीयांबद्दल लिहा, आम्ही तिथे येऊन त्यांनाही शिव्या देऊच की. हाय काय अन नाही काय!