खेळ मांडला...

लेखनाचेच अनेक खर्डे होतात. मग संपादकीय संस्कार, मुद्रितशोधन, मांडणी आणि मग छपाई.

यानंतर प्रकाशकांच्या लेखकाकडून काही सहकार्याच्या अपेक्षा असतात. उदा. प्रकाशन पूर्वप्रसिद्धी व प्रकाशनानंतरच्या प्रसिद्धीत सहभाग हवा असतो. त्यात निर्मितीप्रक्रियेविषयी लेखन, मुलाखती, गप्पांचे कार्यक्रम इत्यादी येतात. यात वावगं काहीच नाही, पण दुसरं लेखन सुरू केलं असेल तर आधीचं विस्मरणात गेलेलं असतं, ते खेचून आठवण्यात मानसिक वेळ जातो. प्रत्यक्ष वेळही जातोच.

काही भूमिका घेण्याची, काही गोष्टी विचारपूर्वक निश्चित ठरवण्याची वेळ येते; ज्यांची आधी गरज भासलेली नसते. कोणत्या व्यासपीठांवर जायचं, कोणत्या नाही? कोणाचे पुरस्कार घ्यायचे, कोणाचे नाही? माध्यमं अनेक बाबतीत प्रतिक्रिया विचारतात, त्या आपल्या अभ्यासविषयाशी संबंधित असतातच असं नाही; तर या भानगडीत अडकायचं की नाही? संमेलनांना जायचं की नाही? इत्यादी. डोक्यात लेखन विषयाचे विचार सुरू असताना या गोष्टी अडथळे आणतात.

तिसरा मुद्दा येतो अनुवाद व माध्यमांतरं. अनुवादाबाबत तुलनेत थोडी सोपी प्रक्रिया असते; पण माध्यमांतर भयाण मनःस्ताप देणारे असते. उदा. कादंबरीवर होणारा चित्रपट वा टीव्ही मालिका वा एकपात्री प्रयोग इत्यादी. माझ्या पहिल्याच कादंबरीबाबत मी हे जबर फटके खाल्ले. ब्र वर जो चित्रपट बनला तो भीषण अनुभव होता. त्यात त्यांना सहकार्य करायचं म्हणून / आदिवासी भागांची माहिती नाही म्हणून लोकेशन्स शोधून देण्यापर्यंत उचापती कराव्या लागल्या. चारेक महिने या सिनेमाने खाल्ले. पटकथेचं पहिलंच पान वाचून हिस्टेरिया होईल अशी अवस्था बनली. मग वृत्तपत्रांमध्ये त्याचे वाद, कायदेशीर भानगडी इत्यादी मनःस्ताप. त्यानंतर कादंबर्‍या माध्यमांतरासाठी द्यायच्या नाही असं ठरवलं, तरी इच्छुकांच्या फोन / भेटी याला सामोरं जावं लागतंच.

चौथा मुद्दा आर्थिक व्यवहारांचा. ते मला कळत नाहीत. जमवावे लागतातच, पण त्यात प्रचंड उर्जा वाया जाते. आकडे बघितले की गरगरायला लागतं. त्यात चुका, त्या निस्तारणं. हे प्रकाशकांसोबत होणारे करार, अनुवाद, माध्यमांतर, इबुक्स / ऑडिओ बुक्स अशा अनेक स्तरांवर चालू राहतं.

पाचवा मुद्दा वाचकांचा त्रास. जाणकार वाचक कमी, अजाणते अधिक. कशाने कुणाच्या भावना दुखावतील याची खात्रीच नसते. मग ब्लँक कॉल्स, अश्लील पत्रं, धमक्या इत्यादी गोष्टी सुरू होतात. चांगली पत्रं असली तरी पत्रांना उत्तरं देण्यात वेळ व पैसा खूप जातो. आजकाल पोस्टकार्डं वापरण्यास शिकले आहे, पण काही उत्तर मोठी असतील तर पाकिट-तिकीट आलंच. अशा एका पत्रामागे निदान रु. ७.५० /- जातात. उत्तरं दिली नाही तर माणसं दुखावली जातात. सामाजिक विषयांवरील लेखन असल्याने अनेक वाचक आपल्या समस्या शेअर करतात. भिन्न नंतर तर माझं कन्फेशन बॉक्समध्ये रूपांतर झालं होतं. यात लोकांना प्रत्यक्ष मदतीची अपेक्षा असते. ती दरवेळी शक्य होतेच असं नाही, पण जमेल तितकी केली जाते.

सहावा मुद्दा पायरसी इत्यादी. ते निस्तारतात प्रकाशकच, पण त्यातही लक्ष घालावं लागतंच.

सातवा मुद्दा मला तापदायक ठरलेला नाही, पण इतर काही लेखकांचे विपरित अनुभव आहेत. प्रकाशकांनी किती प्रती छापल्या हे न समजणे, रॉयल्टी न देणे वा वेळेत न देणे, लेखकांना गृहित धरून काही व्यवहार परस्पर करणे इत्यादी.

आठवा मुद्दा अभ्यासक्रमांमध्ये लेखन समाविष्ट होणे, विद्यापीठांमध्ये पुस्तकं लावली जाणे, स्पेशल ऑथर म्हणून एखाद्या विद्यापीठात संशोधनासाठी नाव नोंदले जाणे इत्यादी प्रकार. यात कादंबर्‍यांवर एम.फिल्. / पीएच्.डी. करणार्‍या विद्यार्थ्यांचा त्रास अतोनात होतो.

वेडेच असतात, त्याचा चाळीशीशी काही संबंध नाही.
"मी का लिहिते?" या प्रश्नाचं एका मुलाखतीच्या रॅपिड फायरमध्ये मी उत्तर दिलं होतं :
"सायकाअ‍ॅट्रीस्टची फी परवडत नाही म्हणून!
राजहंस प्रकाशनाचे ( यांनी माझी बहुतांश पुस्तकं प्रकाशित केली आहेत ) प्रकाशक श्री. दिलीप माजगावकर यांना कुठलासा मोठा पुरस्कार मिळाला, तेव्हा त्यांना लिहिलेल्या अभिनंदनाच्या पत्रात मी म्हटलं होतं की,"तुम्ही चार पिढ्यांचे लेखक जवळून पाहिलेत. प्रत्येकजण स्वतंत्रपणे विक्षिप्त तर्‍हेचा! त्यांना सांभाळणं सोपं नव्हतंच."
मित्र माजगावकर

< लोक काय म्हणतात/म्हणतील > लोकांचा विचार करणं हे दोन प्रकारे होतं. लोक काय म्हणतील याचा विचार करणं / दडपण घेणं / भीती बाळगणं हा एक प्रकार आहे आणि लोकांना विचारात घेणं हा दुसरा प्रकार. मी दुसर्‍या प्रकारातली आहे. लोकांची मतं विचारात घेणं, त्यांना काय वाटेल याची पर्वा करणं हे समूहात जास्त जगल्याने व सामूहिक निर्णयांची सवय असल्याने मला गरजेचं वाटतं. याचा अर्थ मी लोकानुनय करते असा होत नाही, अन्यथा इतकी टीका माझ्यावर झाली नसती. पण लोकांना / वाचकांना तुच्छ लेखणं, अडाणी समजणं, त्यांच्याकडे दुर्लक्ष करणं, बेपर्वाई दर्शवणं पटत नाही.
कोंडी होते ती यामुळेच. लोकांपर्यंत पोचायचं असतं, लोकांमध्ये रहायचं असतं आणि लेखनासाठी एकांतही हवा असतो.

रशियन बाहुल्या ही दुरुस्ती सांगितल्याबद्दल आभार.

लेखकाला किमान १० % रॉयल्टी दिली जाते. ( ब्र ची लोकावृत्ती काढली, तेव्हा प्रकाशकांनी त्यांना फायदा कमी केला व मी माझा. त्या आवृत्त्यांची ७.५ % रॉयल्टी मिळाली / मिळतेय. यात कमी किमतीमुळे प्रती जवळपास दुपट्ट झाल्याने आवृत्तीमागे मला ३ ते ४ हजार मिळाले. ) ही रॉयल्टी जास्तीत जास्त २० पर्यंत दिली जाते. ( चाळेगत या कादंबरीसाठी शब्दालय या प्रकाशनाने प्रवीण बांदेकर यांना रॉयल्टीपोटी १०० प्रती दिल्या, बाकी खडकू नाही. अर्थात हे करारावेळीच स्पष्ट केले जाते. ) अनुवाद असेल तर लेखकाला निम्मी व अनुवादकाला निम्मी रॉयल्टी मिळते. एकरकमी पैसे द्यायचे असतील तर गणित बदलते.
वितरक / विक्रेत्यांना २५ % पासून ते ५० % पर्यंत कमिशन दिले जाते. ते त्यातूनच ग्राहकाला १० % ते २५ % सवलत देतात. प्रकाशनपूर्व बुकिंगच्या योजना आखल्या तर हे कमिशन वाचते. अनेक विकल्या न जाणार्‍या पुस्तकांच्या प्रती प्रकाशक वा स्वत: लेखक काही विशिष्ट वितरकांना ७० ते ८० % कमिशनने देऊन टाकतात. म्हणून ब व क दर्जाच्या वाचनालयांमध्ये भरताड पुस्तकांचा भरणा दिसतो.
खर्च किती होतो हे पाहूनच पुस्तकाची किंमत ठरवली जाते. ती किमान रुपयाला एक पान अशी ठरवतात. त्यामुळे कादंबर्‍याही जास्तीत जास्त ३०० पानांपर्यंत असाव्यात असा प्रकाशकांचा आग्रह असतो. माझ्या कादंबर्‍या साधारणपणे सव्वाचारशे पानांच्या झाल्याहेत, त्यांची किंमत १५० ( लोकावृत्ती ) ते ३५० पर्यंत असत आली आहे. आता नव्या कादंबरीची काय ठरेल माहीत नाही, कारण त्यात दोन मुखपृष्ठं + दोन ब्लर्ब असल्याने रंगीत छपाईचा खर्च वाढेल. मुखपृष्ठ हार्डबाउंडवर जाकीट आहे की साधं आहे, यानेही फरक पडतो. टंकन, मुद्रितशोधन, मांडणी यांचा खर्च एकदाच होतो आणि नंतर कागद व छपाईचा खर्च फक्त होत राहतो. कागदही अनेकदा पहिल्या आवृत्तीला काकणभर अधिक दर्जाचा वापरला जातो, पुढच्या आवृत्त्यांना कमी दर्जाचा. काही ठरावीक प्रती वेगळ्या कागदावर छापून घेतल्या जातात, असंही काही पुस्तकांबाबत घडतं. ( माझ्या ग्राफिटीवॉल या पुस्तकाच्या ठरावीक संख्येच्या प्रती आर्टपेपरवर छापण्यात आल्या होत्या. ) त्यामुळे हे खर्च प्रत्येक पुस्तकानिशी बदलतात.
सध्या चित्रकाराला मुखपृष्ठासाठी २ ते ४००० रु./ दिले जातात. पहिल्या आवृत्तीवेळी हे सर्व खर्च धरून साधारणपणे ३० % एकूण खर्च होतो, तो पुढे घटतो. किमान ११०० प्रतींची आवृत्ती काढावी लागते, कमी काढली तर खर्च वाढतो, जास्त काढली तर कमी होतो, असंही एक गणित आहे.
थोडक्यात लेखक १० %, वितरक २५ %, खर्च ३० टक्के व प्रकाशकाला ३५ % असे मिळतात. या पस्तीस टक्क्यांमधून जाहिरातींचा खर्चही काही प्रकाशक करतात, सगळे नाही.
< एकूण किती प्रती निघतात आणि त्या खपायला किती वर्षं लागतात? >
प्रती साधारणपणे ११०० एका आवृत्तीत छापल्या जातात. लोकप्रिय व प्रस्थापित लेखक असेल तर ५००० ची आवृत्ती निघते. प्रकाशनपूर्व नोंदणी आखली तर याचा अंदाज प्रकाशकांना येतो. माझी पहिली कादंबरी आली, तेव्हा तिच्याचसोबत अजून ३ कादंबर्‍या याच प्रकाशकांनी छापल्या होत्या. पैकी २ कादंबर्‍यांची नावंही स्मरणात नाहीत, तिसरी 'बाकी शून्य'. या कादंबरीची पहिली आवृत्ती आक्रमक मार्केटिंगच्या तंत्राने बर्‍यापैकी खपली, पण दुसरी आवृत्ती बर्‍याच काळाने आली व तीही लोकावृत्ती म्हणून आली, पण ती अद्याप संपलेली नाही. न आठवणार्‍या नावांच्या त्या दोन कादंबर्‍या वाचनालयांमध्ये काही प्रती गेल्या असतील तितक्याच, बाकी बोजा प्रकाशकांवर आहे. त्यामुळे मजकूर चांगला आहे की नाही, मार्केटिंगचं तंत्र याला ओलांडून जाऊनही वाचक कशाला डोक्यावर घेईल याचा अंदाज अनुभवी प्रकाशकांनाही ललित पुस्तकांच्या बाबत येत नाही; त्यामुळे त्यांची जोखीम वाढते. बेडरिडन पुस्तकाच्या तोटा धावणार्‍या पुस्तकाच्या फायद्यातून अ‍ॅडजेस्ट करावा लागतो. म्हणून 'मजेत कसे जगावे' पद्धतीची पुस्तकं मोठे प्रकाशकही अनेकदा प्रकाशित करताना दिसतात.
खपाबाबत काहीच नक्की सांगता येत नाही. ब्र च्या १२ आवृत्त्या झाल्याहेत, त्यातील काही ११०० प्रतींहून मोठ्या होत्या. साधारणपणे लोकप्रिय ठरलेल्या पुस्तकांच्या पहिल्या वर्षात ५ ते ७ आवृत्त्या ( योग्य शब्द पुनर्मुद्रण ) निघतात; पुढे वर्षाला २. अपवाद ऐतिहासिक कादंबर्‍यांचा. त्या अर्थातच अधिक खपतात.

< त्याचवेळी आपल्या दोन कादंबर्‍यांची नावे आठवत नाहीत तुम्हाला > या माझ्या नव्हे, इतर कुणाच्या तरी दोन कादंबर्‍या होत्या. माझ्या सर्व मुलांची नावं मला आठवतात.
बाकी चालू द्या.

< ते तुमच्या लेखनातून आलेले आहे की तो तुमच्या संपन्न कल्पनाशक्तीचा तो आविष्कार आहे? > काही माझे अनुभव आहेत, काही समकालिन कार्यकर्त्यांचे. महिला सरपंचाबाबत अभ्यासही केला थोडा शेवटच्या टप्प्यावर. 'ब्र' मध्ये काहीही काल्पनिक नाहीये. अनेक लेखक सांगतात की आपले लेखन हे कल्पना व वास्तवाचा मेळ आहे, मी सांगते की, माझे लेखन हे वास्तव व वास्तवाचा मेळ आहे. ब्र मधल्या प्रफुल्लाची कहाणी ही माझी गोष्ट नाहीये. कल्पना + वास्तव नव्हे, तर ते वास्तव + वास्तव आहे. यातली एकही घटना काल्पनिक नाहीये, ती कुणा ना कुणाच्या आयुष्यात प्रत्यक्ष घडलेली आहे. तो माझ्या संपन्न कल्पनाशक्तीचा आविष्कार नाही.
संपन्न असेल ( म्हणजे क्रेडिट द्यायचेच असेल ), तर ती आहे माझी स्मरणशक्ती. सगळं तपशीलात आठवतं. ( अवांतर : ते लेखनासाठी पूरक असतं, व्यक्तिगत आयुष्यात जीवावरचं दुखणं बनतं. )
बाकी : तुमचा समीक्षास्पद हा शब्द अतोनात आवडला.