चिं. त्र्यं. खानोलकर - "गणुराया" आणि "चानी"

सध्या नेमकं हेच पुस्तक वाचतोय त्यामुळे हे लेखन वाचलं नाही. तुर्तास ही फक्त पोच

मला खानोलकरांच्या कविता जितक्या 'झाल्या' (एखादा कपडा अंगाला बरोबर 'होतो', त्या चालीवर), तशा त्यांच्या कादंबर्‍या झाल्या नाहीत. 'गणुराया नि चानी' नाही, आणि (माफ करा, पण) 'कोंडुरा'ही नाही. मध्यंतरी 'कोंडुरा' पुन्हा वाचली, तेव्हा ती मला फारच कृत्रिमरीत्या अलंकृत वाटली. त्यामुळे हा लेख मी अत्यंत कोरडेपणानं, काहीही अंगाला लावून न घेता वाचला आहे.

अवांतरः नेटानं वाचते आहेस ते भारीच. माझ्याकडे अजून पाचपन्नास पुस्तकांची हावरट भर पडलीय आणि मी हताश झालेय.

रात्र काळी ... नंतर मी खानोलकरांच्या वाटेला जाईन असे वाटत नाही.

मेघना म्हणते आहे तसेच माझेही मत आहे. लेखक/कथाकार/नाटककार खानोलकर हे 'आरती प्रभू' अधिक होते.
जर तुम्ही त्यांचे कविता संग्रह 'जोगवा' - 'दिवेलागण' - 'नक्षत्रांचे देणे' या क्रमाने वाचलेत तर त्यांचा एक कवी म्हणून झालेला प्रवास त्यांतून दिसतो. कोकणात सुरू झालेल्या निसर्गाच्या कविता मुंबईत येऊन कसे वेगळे रूप धारण करत जातात याची कल्पना समांतररीत्या मिळत जाईल.
तसेच 'बाळगोपाळ' हा लहान मुलांसाठी एक कवितासंग्रह लिहीला जो आता अजिबात उपलब्ध नाही, त्याची नोंदही फारशी घेतली जात नाही.

मागे 'इरसाल म्हमईकर' यांनी 'रात्र काळी घागर काळी' या खानोलकरांच्या कादंबरीवर एक धागा काढला होता. तिथे थोडी कल्पना येईल.

मी 'राखी पाखरू' हा त्यांचा एकमेव कथासंग्रह वाचला होता पण तो तितका भावला नाही. कदाचित ज्या वयात वाचला त्याचाही परिणाम असेल. आता पुन्हा वाचून पाहायला हवा.

तुम्हांला 'चानी' आवडली असेल तर कदाचित 'कोंडुरा' आवडेल. (कोंडुरावर श्याम बेनेगलांनी चित्रपट काढला आहे.)

माझ्या आठवणीप्रमाणे ' गणुराया...'चे प्रकाशन वर्ष १९७० आहे.

कादंबरीतील कथेबद्दल उहापोह करणे लेखकाच्या कामाबद्दल काहि सांगते काय? कथेत काय घडते किंवा कसे घडते ह्याच बरोबर कादंबरी-लेखनाची कोणती वैशिष्ट्ये त्यात आढळतात हे जाणून घेण्यास आवडेल.
खानोलकरांच्या लेखनावर तुम्ही काहि टिप्पणी करु शकाल काय?

'रात्र काळी घागर काळी' बद्दल -
माझ्यामते खानोलकरांची कथा हि फक्त कल्पनेचे अपत्य आहे, त्यात कोकणातल्या वास्तवतेचा फारच कमी टक्का सापडतो, कथेपेक्षा त्यांची शैली/शब्दयोजना प्रवाही+रोचक आहे त्यामुळे कथेत फारसे काही घडत नसले तरी कथेचा वेग कमी होत नाही, त्यांच्या 'रात्र काळी घागर काळी' कथा-आशयला समांतर अशा श्री.नांच्या कथा जास्त रोचक असतात कारण त्यामधे घडणार्‍या गोष्टी अनेक आहेत त्यामुळे शैली कमी प्रवाही/रोचक असली तरी कथेचा वेग कमी होत नाही.

गणुरायावर एक मराठी सिरिअल पाहिल्याचे आठवते, गणु कोण ते आठवत नाही पण बहुदा त्याचे वडिल म्हणजे बाळ कर्वे होते.

चला. या नंतर खानोलकरांचं "रात्र काळी" पुस्तक तरी घेणार नाही वाचायला! मी रँडमली (आर्बिट्ररिली?) गणुराया/चानी उचललं होतं; कोंडुरा वाचीन पुढे कधीतरी. खानोलकरांना नापसंत करणारे इतके ऐसीकर आहेत हे माहित नव्हते!

मेघना - ग्रॅजुएट स्कूल मधे सेमिनारात आठवड्याला एक पुस्तक वाचायची, त्यावर रिस्पॉन्स पेपर लिहून वर्गात आणायची शिस्त होती; त्याला आता प वर्षं झाली, पण तीच पाळायचा प्रयत्न चालू आहे!

मी,

कादंबरीतील कथेबद्दल उहापोह करणे लेखकाच्या कामाबद्दल काहि सांगते काय? कथेत काय घडते किंवा कसे घडते ह्याच बरोबर कादंबरी-लेखनाची कोणती वैशिष्ट्ये त्यात आढळतात हे जाणून घेण्यास आवडेल.
खानोलकरांच्या लेखनावर तुम्ही काहि टिप्पणी करु शकाल काय?

(प्रश्न नीटसा कळला नाही, पण) - प्लॉटिंग, आणि कथेचा उलगडा आणि वेग हे लेखकाच्या हातात असतेच. कथा रोमांचकारक नसली तरी रोचक असावीच लागते. कादंबरी लंबी रेस की घोडी - मूळ कथेत आणि पात्रांत दम असावा लागतो, त्यांना डिवेलप करण्याला वेळ द्यावा लागतो. या उलट लघुकथेला एक धार, लौचिकता असावी लागते, कारण थोड्याच वेळात अनेक विळखा घेऊन, करामत करून दाखवायची असते. दोन्ही लेखनप्रकारांत फारसं काही घडत नसलं तर एक तर पात्रांच्या रेखाटणीला अधिक महत्त्व येतं, नाहीतर शैलीला. काही लेखक शैली विषयाप्रमाणे, कथानकाच्या गरजेप्रमाणे बदलू शकतात - काहींची फिक्स असते, गूढकथा असो वा प्रवासवर्णनपर, एकच. शैली आणि आशयाचा, किंवा एखाद्या पात्राच्या वागणुकीशी, चरित्राशी मेळ माझ्यापुरता मला लावता आला, तर लेखकाने यश मिळवला असं मी समजते. म्हणजे गणुरायातल्या तुटक वर्णनाचे त्याच्या मानसिक कोंडीशी मी लिंक लावला; त्यामुळे मला कथेचा अधिक आनंद घेता आला. हे थोडेफार सापेक्ष असावे. मला संथ प्रवाही, फारसं काही न घडणार्‍या कथा आवडतात, पण त्याबरोबर तपशीलवार वर्णनाची शैली जबरदस्त हवी - अमित चौधरी या लेखकाच्या कादंबर्‍या मला म्हणूनच भयानक बोर होतात.

कथेपेक्षा त्यांची शैली/शब्दयोजना प्रवाही+रोचक आहे त्यामुळे कथेत फारसे काही घडत नसले तरी कथेचा वेग कमी होत नाही.... श्री.नांच्या कथा जास्त रोचक असतात कारण त्यामधे घडणार्‍या गोष्टी अनेक आहेत त्यामुळे शैली कमी प्रवाही/रोचक असली तरी कथेचा वेग कमी होत नाही.

सहमत!

या नंतर खानोलकरांचे कुठले पुस्तक वाचू?

कादंबरी वाचायची असल्यास 'त्रिशंकू' आणि कथा संग्रह वाचायचा असल्यास 'सनई' सुचवते.

या नंतर खानोलकरांचं "रात्र काळी" पुस्तक तरी घेणार नाही वाचायला!

मी वाचा असं सुचवेन.

(प्रश्न नीटसा कळला नाही, पण) - प्लॉटिंग, आणि कथेचा उलगडा आणि वेग हे लेखकाच्या हातात असतेच.

बहुदा मी निटसे विचारले नाही. खानोलकरांच्या लेखनात मला भावलेली गोष्ट म्हणजे एखादं पात्र घेऊन त्याच्या व्यवच्छेदक लक्षणाबाबत ते बरच काही अगदी सहजपणे सांगतात कि डोळ्यासमोर ते पात्र अगदी लख्ख उभं रहातं(उदा. झेल्या), इतरही लेखक पात्र-उभारणी करतात पण ती एवढी नेमकी असल्याचे फारच विरळपणे आढळते, त्याचबरोबर त्यांची कथा बहुतेकवेळा सवर्णाच्या अवती-भवतीच फिरते उदाहरणार्थ कथेत एखादाच वेडा किंवा उस्मानभाई असतो किंवा अभावानेच खालच्या जातीतला असतो,एवढे अवलोकन/चिंतर करणार्‍या माणासाच्या कथेचा अवाका मात्र फारच कमी वाटतो.

अगदी अगदी! हेच लिहिता लिहिता हात आवरला होता, खानोलकरांचा धागा पेंडशांमुळे हायजॅक व्हायला नको म्हणून. पण मला खरोखरच कादंबरीकार म्हणून पेंडसे कितीतरी ग्रेट वाटले. अजुनी वाटतात.

बहुदा मला खानोलकर किंचित पेंडशांपेक्षा ग्रेट होते असे सुचवायचे होते, म्हणजे शैली/शब्दयोजना भारी असल्यामुळे कंटेट फार नसले तरी पुस्तक सोडवत नाही, पण पेंडशांकडे कंटेंट फार आहे आणि शैली एखाद्या फास्ट थ्रिलरची आहे, त्यामुळे पुस्तक सोडवत नाही.

मला स्वतःला 'आरती प्रभू' खानोलकरांपेक्षा अधिक आवडतात, पण खानोलकरांचं गद्य लेखनदेखील आवडतं. 'गणुराया' आणि 'चानी' दोन्ही आवडले होते. शिवाय 'अजगर', 'एक शून्य बाजीराव', 'अवध्य'सुद्धा आवडले होते आणि काही सुट्या कथाही आवडल्या होत्या. शहरी आणि खेड्यातल्या अशा दोन्ही व्यक्तिरेखांची नाळ त्यांना सापडलेली दिसते. कादंबरीत घटना किती घडतात वगैरेंमुळे मला फारसा फरक पडत नाही. विशेषतः जगताना आलेला परात्मभाव (एलिअनेशन) मराठीत प्रभावीपणे आणणारं असं त्यांचं लेखन मला वाटतं. त्यांनी लहान मुलांसाठी पद्य नाटिकाही लिहिल्या आहेत पण त्या उपलब्ध नसाव्यात. 'किशोर'मासिकात पुष्कळ वर्षांपूर्वी काळ्या कावळ्यांत एक पांढरा कावळा प्रोटॅगनिस्ट असलेली नाटिका वाचल्याचं (आणि आवडल्याचं) आठवतं आणि त्यातलंदेखील एलिअनेशन जाणवलं आणि आवडलं होतं.

(जाता जाता : सिनेमे वाईट आहेत. अजिबात त्यांच्या वाटेला जाऊ नका)

हैला! आरती प्रभू म्हणजेच खानोलकर हे माहित नव्हते! (म्हणजे मला कविता फार कळतात अशातला भाग नाही पण आरती प्रभू हे गाजलेलं नाव आहे हे नक्की माहित आहे)

श्या श्या श्या....... माझे ’अ’ज्ञान अगाध असल्या़चा साक्षात्कार झाला!

आणि चानी हा चित्रपट गणुराया आणि चानी वर आधारित आहे हे पण माहित नव्हते. मी चित्रपट पाहिला नाही पण वडीलांकडून त्या चित्रपटाची तारिफ ऐकली आहे. नामसार्धम्य लक्षात आले होते पण मला तो योगायोग वाटला होता! (अगाध.... वगैरे)

आता परत एकदा या दॄष्टीने एकूणच त्यांच्या कादंबर्यांकडे बघायला हवे.

एकदा भला थोरला प्रतिसाद लिहिला होता, तो अपघाताने नेट कनेक्शन जाऊन हरवला, आता पुन्हा टंकणे दुस्तर आहे. सारांश लिहितो

गणुराया नी चानी काल वाचले. रोचना म्हणतात तसे सुरवातीला वाचुन बाजुला ठेवले होते पण नंतर नेटाने वाचले नी बरेच काही चांगले गवसले!

मला दोन्ही कथा अतिशय आवडल्या. दोन्ही कथा म्हटल्या तर वेगळ्या आहे म्हटले तर "अस्वस्थ करून सोडणार्‍या" आहेत. दोन्ही कथांमध्ये वाचकाला शेवटाचा अंदाज असतो आनि तसा शेवट होणार नाही या आशेने तो वाचत राहतो आणि प्रवास त्याच दिशेने होताना बघुन अस्वस्थ होत जातो

===स्पॉयलर अ‍ॅलर्ट सुरू===
गणुराया हा दोन जगण्याच्या पद्धतीत बदलताना एका सांध्यात अडकला आहे. मात्र मला या कथेत गणुरायापेक्षा इतर काही गोष्टी अधिक वेधक वाटल्या. एक तर बेबीचे पात्र. लेखक सुरवातीला तीचा थांग लागु देत नाही. हळुहळू ती आकळायला लागते. तिच्या मनाची, घरच्यांची होलपट दिसू लागते. नी नंतर एक वेगळीच बेबी अनपेक्षितरित्या समोर येते नी एकदम आवडून जाते. गणुरायाचे वडील हा दुसरा वेधक प्रकार. ते नेहमी पत्रातूनच भेटतात. पण तरी त्यांचा स्वभाव, त्यांच्यात भरलेला न्यूनगंड आपल्याला दिसतच नाही तर टोचत रहातो. आणि सर्वात वेधक वाटली ते "लखु" गणुरायाच्या निघुन गेलेल्या मित्राची पात्रयोजना. हे पात्र कथेत गैरहजर आहे. माझ्या मते हे निव्वळ पात्र नसून गणुरायाच्या इच्छेचे, आकांक्षांचं किंवा खरंतर त्याच्या हरवलेल्या 'स्व'चं प्रतीक आहे. तो त्याला शोधु पाहतोय, खरंतर शोधत नाहीये पण तशी इच्छा आहे, त्याच्या बद्दल प्रेम आहे पण त्याच्याकडे लक्ष द्यायला वेळ नाहीये. ज्या क्षणी गणुराया परिस्थितीपूढे शरण जातो, आपल्या आशा-आकांक्षापेक्षा ऐहिक गरजांकडे निर्णायक पाऊल टाकतो त्या क्षणी लखु मरतो!

चानीची तर रीतच न्यारी आहे. ती मनस्वी आहे पण ती शारीर रुपाने डोळ्यापुढे उभी राहत नाही हे रोचना यांचे मत मलाही मान्य आहे. तिच्या रुपापेक्षा तीच्या लकबीच अधिक दिसतात एखाद्या कल्पनेतल्या चित्राप्रमाणे ती आहे. या कथेत "निर्मळतेची' म्हणा "अश्रापतेची" म्हणा विविध रूपे दाखवली आहे. दिनुचे निर्व्याज प्रेम, धाकट्या मामींचे अश्राप पण शरणागत भाव, नी चानीचे अवखळ, लौकीकार्थाने पापी तरीही भोळे मन. ही तीनही पात्रे एकमेकांत गुंतलेली आहेत. गावाला नादी लावणारी चानी दिनुपुढे - आणि म्हणून वाचकापुढे- वेगळ्या रुपात येते. एरवी इतरांना ती कधी/कशी भेटते याची झलक मिळते पण तपशील समजत नाहीत. ज्या गोष्टी आपल्याला अंदाजाने समजतात त्यात लेखक शिरत नाहीत. एखाद्या हलत्या प्रतिबिंबावरून मुळ वस्तुची कल्पना करत राहवं ना तसं चानी वाचताना होतं. प्रत्यक्ष चानी गवसतच नाही तरी तीच्याबद्दलची पूर्ण कल्पना येते.

==स्पॉयलर अ‍ॅलर्ट समाप्त===

ज्यांनी हे पुस्तक/कादंबरी वाचलेले नाही त्यांनी जरूर मिळवून वाचा. मी खानोलकरांचे वाचलेले हे पहिलेच गद्य.. मला आवडले.. अतिशय काव्यात्म वाटले.