दिल्लीतील औरंगजेब रोडचे नामांतर,औरंगाबाद शहराचे नाव बदलणे ,हा खोडसाळपणा कशासाठी??

The total number of temples that were destroyed across those six centuries was 80, not many thousands as is sometimes conjectured by various people. No one has contested that and I wrote that article 10 years ago.

मज्जाच आहे. तो पेपर मी वाचलेला आहे आणि अतिशय हेतुपुरस्सर अंडररिपोर्टिंग त्यात केलेले आहे.

१. कुतुबमिनारच्या जवळ जी कुव्वतुल इस्लाम नामक मशीद आहे ती हिंदू + जैन मंदिरे पाडून उभारलेली आहे हे तिथे गेल्यावर आजदेखील कळते. तिथल्या शिलालेखानुसार जवळपासची २७ मंदिरे पाडून ती मशीद उभी केली गेली. हे एकच उदाहरण देतोय. बाकी तर सोडाच.

२. बादशाहनामा, आलमगीरनामा, तारीख ए फेरिस्ता वगैरे ग्रंथ धुंडाळून सीताराम गोएल यांनी अदमासे दोनेक हजार मशिदींची यादी दिलेली आहे- देवळे पाडून उभारलेली. त्यांचा प्रतिवाद तपशिलात जाऊन केलेला मला दिसला नाही. अतिशयोक्तिपूर्ण उल्लेखही जमेत धरण्याचा आरोप आहे पण नेमका तपशील कुठेच दिसत नाही.

सबब ८०च देवळे पाडली हे विधान ऐसीवर म्हणतो तशा अर्थाने रोचक आहे.

सीताराम गोएल यांच्या पुस्तकाची लिंक.

https://en.wikipedia.org/wiki/Hindu_Temples:_What_Happened_to_Them

सिंथिया टालबॉट वगैरे वेस्टर्न लोकांनी टीका करूनही या विषयावर अधिक काम झाले पाहिजे असे म्हटले आहे आणि आंध्रात १५६५ नंतर देऊळ पाडापाडी, विटंबना, इ. च्या घटनांत वाढ झाल्याचे म्हटले आहे. तेव्हा गोएल यांना पूर्णच निकलात आजिबात काढता येणार नाही.

बाकी गोएल हे आर एस एस शी निगडित असल्याने त्यांचे काम आपसूकच रद्दबातल, कचर्‍याच्या पेटीत टाकण्याजोगे ठरते हे आहेच, पण हा एक विदाबिंदू असावा म्हणून दिला. त्यामुळे ८० हाच खरा आकडा असावा यात संशय नाही. किंबहुना उरलेले एक शून्यही बहुधा पुसता यावे अजून रिसर्च केल्यास.

रिचर्ड ईटन ह्यांचे पुस्तक ई-पुस्तक रूपामध्ये उपलब्ध नसल्याने मला ते मिळविणे अवघड वाटते पण त्यावरील काही परीक्षणे वाचून (उदा. येथे वाचून थोडा अंदाज आला.

मुस्लिम इतिहासकरांनी लिहिलेली हिंदुस्तानवर सत्ता चालविलेल्या अनेक मुस्लिम सुलतान-बादशाह इत्यादींची चरित्रे उपलब्ध आहेत. ही चरित्रे आहेत तशी वाचली तर हिंदुस्तानमध्ये मुस्लिम सत्ताधीशांनी तोडलेल्या मंदिरांची संख्या शेकडोच्या घरात जाईल असे वाटते. ह्या आरोपातून त्यांना सोडवायचे असेल तर काही assumptions करावी लागतात. ईटन ह्यांची अशी दोन assumptions दिसतातः १) हे सर्व इतिहास ब्रिटिश भाषान्तरकारांनी ब्रिटिश सत्ता किती कनवाळू आहे हे तुलनेने दर्शविण्यासाठी वेचून उचललेले आहेत. २) नष्ट केलेली देवळे ही जित हिंदु राजांचा राजसत्तेच्या खुणा होत्या आणि त्या खुणा मिटवून आपली सत्ता पक्की उभारण्याचे ते एक राजकीय पाऊल होते. अतएव त्या नासधुशीकडे राजकीय दृष्टिकोणातून पाहायला हवे, धार्मिक नाही. तत्पूर्वीच्या काही हिंदु राजांनीहि अन्य हिंदु सत्तांचा पराजय केल्यावर अशीच देवळांची नासधूस केली होती असे ते सांगतात.

ह्यापैकी पहिले assumption हे Ipse dixit प्रकारचे आहे. गैरसोयीच्या मुद्द्यांना बगल द्यायची असेल तर मुद्दा उपस्थित करणार्‍याच्या हेतूविषयीच शंका उत्पन्न करायची. ('आर्य पश्चिमेकडून आले' असा विचार कोणी मांडला की 'असे तुम्ही म्हणणारच, कारण तुम्हाला पाश्चिमात्य संस्कृति पौर्वात्य संस्कृतीहून श्रेष्ठ आहे असे दाखवायचे आहे' असा आरोप मुद्दा मांडणार्‍यावरच करायचा. बाबरी मशीद पाडणार्‍या हिंदुत्ववादी विचाराची हीच युक्ति असते हे जाणवते.) दुसरे assumption काही अंशी खरेहि असेल पण केवळ तेच नासधुशीचे कारण होते हा विचार इस्लामचा एकंदरीत प्रवास आणि कुराणाच्या आज्ञा लक्षात घेता पटण्याजोगा नाही. विशेषत: इस्लामी सत्ता हिंदुस्तानात बळकट रीत्या प्रस्थापित झाल्यानंतर तर त्या assumption ला अर्थच राहात नाही. तेथे केवळ एकच हेतु उरतो - तो म्हणजे कुराणाची आज्ञा पाळणे हा धार्मिक हेतूच. नाहीतर मथुरेचे केशवरायाचे मंदिर, काशीतील विश्वनाथाचे मंदिर, सोमनाथाचे पुनर्रचित मंदिर, अहमदाबादचे चिंतामणि मंदिर अशी मंदिरे १७व्या शतकात औरंगझेबाने का पाडावीत? तेथे तर त्याच्याविरुद्ध दंड थोपटून उभा असा कोणी काफिर राजा नव्हता!

ही दोन assumptions वापरून आणि त्यामुळे मिळणारी वजावट जाऊनहि ८० च्या जवळपास मंदिरे उरतातच की ज्यांचा मुस्लिम सत्ताधार्‍याकडून झालेला विध्वंस मान्य करायला ईटन तयार आहेत. मला वाटते ही संख्याहि अल्प नाही. ही सर्व मोठी गाजलेली आणि इतिहासामध्ये ज्यांचा विध्वंस नोंदवला जाऊ शकला अशी प्रसिद्ध मंदिरे आहेत हे विशेष ध्यानात घ्यायला हवे. ह्यांच्या पलीकडे गावोगावची आणि ज्यांचा विनाश आता पूर्ण विस्मृतीत गेलेला आहे अशी शेकडो अन्य मंदिरे असतीलच की!

ह्यापुढे काही सहज शोधलेले उतारे दाखवतो. ते पाहता असे वाटते की खरोखरच इस्लामची आज्ञा पाळायच्या हेतूने आणि गाझीपद मिळवण्यासाठी मुस्लिम सत्ताधार्‍यांनी आपले बळ वापरून मंदिरे पाडली आणि मूर्ति पळवल्या.

ह्यापैकी पहिला उतारा माझ्याच ऐसीच्या २०१४च्या दिवाळी अंकातील ’विष्णुध्वज नावाचा स्तम्भ’ ह्या लेखातील आहे.

गुप्तकालीन विदिशा-भिलसा गाव सध्याच्या जागी नसून ते बेस-बेटवा संगमावर होते आणि तेथे परिसरामध्ये भैलस्वामी नावाच्या देवाचे दूरवर ख्याति असलेले मंदिर होते. ह्याची आणि मालव प्रान्ताची कीर्ति ऐकून १२३४ मध्ये सुलतान इल्तमशच्या सैन्याने माळव्यावर चाल केली आणि बरीच लूटमार करून देवळे पाडली, तसेच बरीच लूट दिल्लीस नेली. उज्जयिनीचे मेघदूतामध्ये कालिदासाने वर्णिलेले महाकालाचे मंदिर आणि वर्णनावरून बरेच मोठे असावे असे वाटणारे भिलशाचे भैलस्वामीचे मंदिर, ही अशा तोडलेल्या मंदिरांमध्ये होती असे पुढील वर्णन सांगते. वर्णनात नाव न दिलेले मंदिर भैलस्वामीचे असावे. ह्या सर्व प्रकरणाचे पुढील वर्णन मिन्हाज्-उस्-शिराज़ लिखित तबकात-अल-नासिरी ह्या इतिहासात दिले आहे. (भाषान्तर एच.एम. इलिअट, पृ. ३२८, History of India as Told by Its Own Historians V. II)

"After he (Altamash) had reached the Capital he sent, in A.H.632 (1234 A.D.) the army of Islam towards Malwa and took the fort and the city of Bhilsa. There was a temple there which was three hundred years in building. It was abour one hundred and five gaz high. He demolished it. From there he proceeded to Ujjain, where there was a temple of Maha-kal, which he destroyed, as well as an image of Bikramajit, who was king of Ujjain, and reigned 1316 years before this time. The Hindu era dates from his reign. Some other images cast in copper were carried with the stone image of Maha-kal to Dehli."

ह्याच पुस्तकाच्या रॅवर्टी ह्यांनी केलेल्या भाषान्तरामध्ये हा इल्तमशच्या कार्याचा आढावा घेतांना हाहि अन्य मजकूर आहे:

(Conquering) Ujjain-Nagari and bringing away of the idol of Maha-kal, which they have planted before the gateway of the Jami Masjid in the capital city of Delhi in order that all true believers might tread upon it.
(Tabakaat-i-Naasiri - A General History of the Muhammadan Dynasties of Asia including Hindustan पृ.६२८).
>>

दुसरा उतारा मोहम्मद घोरी ह्याने केलेला सोमनाथ विध्वंस ह्या विषयी आहे.

पुढच्या उतार्‍यात सुलतान फिरोझ शाह तुघलक ह्याने मलुह/सलिहपुर/कोहाना नावाच्या गावांतील देवळांचा नाश केला त्याचे वर्णन आहे. (फुतुहात-इ-फिरोजशाही पृ.३८१ - भाषान्तर एच.एम. इलिअट, History of India as Told by Its Own Historians V. III). पैकी मलुहच्या नाशाचे वर्णन पहा. इतर वर्णने अशाच स्वरूपाची आहेत.

औरंगझेबाने केलेली काही कृत्ये:

जदुनाथ सरकार लिखित History of Aurangzib V. III येथे ३४व्या प्रकरणामध्ये (Islamic State Church in India) औरंगझेबाच्या देवळे तोडण्याची अनेक उदाहरणे पृ.२६६ च्या पुढेमागे दिसतात. त्यामध्ये अहमदाबादचे चिंतामणि मंदिर १६४४ (तो गुजरातेचा सुभेदार असतांना, येथे त्याने एक गायहि मारली - सरकार पृ.२८०), सोमनाथाचे पुनर्रचित मंदिर १६६९, वाराणसीचे विश्वनाथ मंदिर, मथुरेचे केशवराय मंदिर, (मथुरेच्या ह्यापूर्वीचे विनाशाचे काम सिकंदर लोदीने केले होते असे एलियटच्या ४थ्या खंडामधे पृ.४७ वर आहे असे दिसते.) हे धर्माचे कार्य व्यवस्थितपणे पार पाडले जावे ह्यासाठी औरंगझेबाने ’मुहतसिब’ (Censor of Morals) नावाचे अधिकारी आपल्या राज्यात नेमले होते आणि त्यांच्या अखत्यारातील देवळे पाडणे हे त्यांचे एक कर्तव्य होते (पृ. २६७).

त्याच प्रकरणामध्ये पंढरपूरच्या देवळाच्या विनाशाचे वर्णन पहा (सरकार पृ. २८६). देवळे फोडण्याच्या कामासाठी सैन्याबरोबर खास मजुरांचे पथक दिले जात असे येथे दिसते.

ईटन ह्यांनी ज्यावरून औरंगझेबाच्या पक्षामध्ये आपले मत बनविले आहे ते 'बनारस फर्मान' जदुनाथ सरकारहि देतात. येथे खरोखरच औरंगझेब बनारसच्या ब्राह्मणांच्या पुरातन अधिकारांमध्ये ढवळाढवळ करू नये असे आपल्या अम्मलदारांना बजावताना दिसतो. पण त्यासोबत एक rider देखील आहे, तो म्हणजे नवीन मंदिरे उभारण्याबद्दल बंदी. हे 'दयाळू' फर्मान आणि rider पुढील दोन उतार्‍यांमध्ये पहा. औरंगझेब आपल्या आंधळ्या कुराणश्रद्धेपासून थोडा विचलित झाला ह्याचे हे एकुलते एक उदाहरण असावे. (पृ. २८१ आणि २८३-८४)

जाताजाता आठवले की जहांगीर बादशहाने पुष्कर तलावाच्या भागात तो शिकारीसाठी गेला असतांना तेथे बांधले जाणारे वराह अवताराचे मंदिर तोडले आणि मूर्ति फोडली. हे मी Memoirs of Jahangir - जहांगीर-नामा ह्या जहांगीरच्या आत्मवृत्ताचे भाषान्तर - येथे पृ.२५४ वर वाचले आहे.

हे सर्व पाहता ईटन ह्यांनी केलेला मुस्लिम सत्ताधार्‍यांचा बचाव लंगडा वाटतो.

चर्चेचा मुद्दा इस्लामने केलेले अत्याचार असा नसून औरंगजेब असा आहे. अत्याचारांची व्याप्ती मर्यादित केल्याने केवळ मुसलमानच अत्याचारी होते असे एकांगी चित्र उभे राहते. जगभर केलेल्या अन्यायांचा (ऑस्ट्रेलिया, जर्मनी इ.) दाखला तुम्हीच दिला आहे आणि त्या अनुषंगाने सद्यकालीन भारतीय मुस्लिमांनी सोळाव्या शतकातील अन्यायासाठी माफी मागावी असं सुचवलंय हे पक्षपाती आहे. (ब्रिटिशांनी केलेल्या अन्यायाची माफी मागावी की काय या चर्चेत तुमचे मत संपूर्ण वेगळे दिसले. तो मुद्दा इथे विस्ताराने पुन्हा मांडत नाही)

१. पहिली गोष्ट म्हणजे औरंगजेबापुरते पाहिले तर तो भारतात जन्माला आला आणि भारतातच मेला. त्यादृष्टीने तो संपूर्ण भारतीय आहे. तो भारतीय नसेल तर उदा. लालकृष्ण अडवाणी सुद्धा पाकिस्तानीच आहे.

२. अयातुल्ला स्वतःला काहीही म्हणवून घेऊ दे, त्याच्या ज्युरिस्डिक्शनखाली भारतातल्या मुसलमानांना आणणं चुकीचं आहे. भारतातील मुसलमानांचं प्रतिनिधित्व भारतीय संसद करते. त्यांच्या वैयक्तिक कायद्यांसाठी (लग्ने, संपत्ती हस्तांतरण, घटस्फोट) भारतातील मुस्लिम वैयक्तिक कायदेमंडळाचे मत विचारात घेतले जाते. अयातुल्लाचे फतवे आणि आयसिसच्या खलिफाची आज्ञा याला भारतीय मुस्लिमांच्या दृष्टीने मी शून्य महत्त्व देतो. देवबंद वगैरे तर पूर्णपणे नॉन कॉनस्टिट्यूशनल आहेत. देवबंद मुसलमानांचे प्रतिनिधित्व करतात असे म्हणणे हे विहिंप हिंदूंचे प्रतिनिधित्व करते असे म्हणण्यासारखे आहे. त्यांना अजिबात रिकग्निशन देऊ नये.

३. औरंगजेब किंवा इतर मुसलमान राज्यकर्ते यांच्या 'अन्यायां'चं उदाहरण देताना 'मंदिरावर हल्ले' यापुढं गाडी जात नाही. या पलीकडं जाऊनही मुसलमानी काळातली भारतातली समाजव्यवस्था, करआकारणी, पायाभूत सुविधा, न्याय यासंदर्भात काही माहिती असेल तर ती जाणून घेण्यात मला रस आहे. उदा. जीझिया कराचं एक उदाहरण लगेच समोर येतं. तो कर निःसंशय अन्यायकारक आहे. पण त्याचा थोडा अधिक विचार होणे आवश्यक आहे. औरंगजेबासारखे मुस्लिम राज्यकर्ते शरिया कायद्यानुसार राज्य चालवण्याचे प्रयत्न करत होते. त्या कायद्यातील जीझिया कर एक पळवाट होती. याला अन्यायकारक कायद्याची अंमलबजावणी असं आज म्हणता येईल. पण ते पूर्णपणे खरं नाही. (मुद्दा ४ पाहा) आता अशी अन्याय्य करआकारणी करणं हे केवळ मुसलमानांचं व्यवच्छेदक लक्षण नाही. उत्तरपेशवाईतल्या करआकारणीबद्दल म.वा.धोंड यांनी 'मराठी लावणीचा इतिहास' सांगणाऱ्या पुस्तकात थोडी टिप्पणी केली आहे. कर्जपट्टी, सरंजामपट्टी, वेतनपट्टी, सावकारपट्टी, उंबरेपट्टी, भाडेपट्टी अशी मनमानी करआकारणी पेशवे करत असत. त्यातही कहर म्हणजे दुसऱ्या बाजीरावाला पेशवाई मिळाल्याबद्दल जनतेस संतोष झाला आहे याखातर 'संतोषपट्टी'ही सुरु केली होती. औरंगजेबानं जीझियासारख्या कराचा वापर साम्राज्यविस्तारासाठी केला. पेशव्यांनी या पट्टयांचा वापर शिंद्यांची देणी चुकवण्यासाठी आणि बावनखणीतले तमाशे आणि घटकंचुकीसारख्या प्रकारांवर पैसे उधळण्यासाठी केला.

४. जीझिया कर एकांगी होता हे चुकीचं चित्रण आहे. तत्कालीन इस्लाम कायद्यानुसार मूर्तीपूजक आणि अग्नीपूजक यांना मुळात जगण्याचीच परवानगी नव्हती. जीझिया कर हा एकेश्वरवादी नॉन-मुस्लिम ख्रिश्चन-ज्यूंसाठी होता. इतरांनी एकतर मुसलमान व्हावे किंवा मृत्यू पत्करावा असा कायदा होता. भारतातील मुस्लिम राज्यकर्त्यांनी खलिफा वगैरेंशी वाद घालून हिंदूंना जिवंत ठेवण्यासाठी ह्या कराची सवलत मिळवली. शिवाय जीझिया कर दिल्यावर हिंदूंवर राज्यासाठी लढण्याची जबाबदारी येत नाही. त्यादृष्टीने ती सेक्युरिटी फीदेखील होती. कुरुंदकरांनी अकबरावरच्या लेखात असं लिहिलंय की अकबराला - हिंदूंनी राज्यासाठी न लढणे ही - जीझियाची ही बाब पसंद नसल्यानं त्यानं जीझिया संपूर्णपणे रद्द केला आणि हिंदूंना राज्याचा भाग मानून राज्यासाठी लढण्यास प्रवृत्त केले. (औरंगजेबानं पुन्हा तो निर्णय फिरवला यावरुन शिवाजीने अकबराची आठवण करुन देण्यासाठी औरंगजेबाला पत्र लिहिले होते)

५. मुसलमान सामान्य जनतेवर नक्की काय अन्याय करत होते याचं दर्शन थोडं फुल्यांच्या लेखनातून घडतं.
अ. फुल्यांनी भारतावरील महम्मदी धर्मचक्राचं स्वागत करुन मोहम्मदाचा पोवाडा लिहिला. दलित - बहुजन जनतेला या निमित्ताने आशेचा किरण दिसला होता असं त्यांना वाटलं.
ब. शिवाजीसारख्या शूर परंतु भोळ्या राजाला भोंदू साधूंनी पुस्तके गंडवून मुसलमानांविरुद्ध लढायला भाग पाडले.

थोडक्यात अगदी अठराव्या शतकात (बाराव्या शतकातील सुरु झालेले आक्रमण त्याचा संपूर्ण भर ओसरल्यानंतरही) फुल्यांना मुसलमानी सत्तेविषयी आकर्षण वाटले यात सामान्य जनतेवर फारसा अन्याय झालेला दिसत नाही असा थोडासा समज होतोय.

६. आता मूळ मुद्दा औरंगजेबाचा. औरंगजेबाने स्वतःच्या थोरल्या भावाला ठार मारले. वडिलांना तुरुंगात टाकले. तो अतिमहत्त्वाकांक्षी राजा होता. यात मुसलमानांचा कुठं संबंध आला? यात फक्त औरंगजेब सायको होता असं दिसतं. औरंगजेबाने हे केलं त्याची सत्ताकांक्षा पूर्ण करण्यासाठी. त्यात तो पुढं बऱ्यापैकी यशस्वी झालेला दिसतोय. (शेजवलकरांनी औरंगजेबाच्या अधिपत्याखाली हा प्रचंड देश एकत्र होण्याची एक शक्यता होती असं म्हटलंय. या वाक्याचा संपूर्ण संदर्भ मला माहिती नाही पण हे सुटे वाक्य नकारात्मक छटेचे वाटले नाही.) पण अशी सायको उदाहरणं आपल्या हिंदूंमध्येही ही दिसतात. वर सांगितलेल्या म.वा.धोंड यांच्या पुस्तकामध्ये असा एक प्रसंग आहे. पानिपत म्हटले की उठताबसता शिंदे-होळकर अशी नावे घेतली जातात. यापैकी दौलतराव शिंद्यांनी स्वतःचा सेनापती नारायणराव बक्षी याच्या अंगाला बाण बांधून बत्ती मारून आकाशात उडवले आणि ठार केले. का? तर 'बक्षीचा पक्षी केला' असा अनुप्रास साध्य करण्याकरिता. निदान औरंगजेबाच्या म्याडनेसमागे एक सयुक्तिक कारण तरी होते असे मला वाटते.

७. याउप्पर बहुतेक सर्व भारतीय मुसलमान राजांनी खलिफा वगैरे अभारतीय एन्टिटिंना जितकं लांब ठेवता येईल तितकं ठेवलंय. अकबरासारख्याने तर स्वतःचा धर्मही चालू केला होता. उदा. मुस्लिम धर्मातील सुधारणेचे हे एक उदाहरण आहे.

व्हायला नको! अजिबात नको!
उ.दा. हिंदूंचं एक मत असं की "ते लोक बघा- अजिबात त्यांच्याविरूद्ध एक शब्द ऐकून घेत नाहीत, सरळ कापून काढतात(जणू काही हे भूषणास्पद आहे!). त्याविरूद्ध आपले लोक. सग्ग्ग्ग्ळं ऐकून घेतात."
मग मूळ हिंदूंमधे नसलेला धार्मिक कट्टरपणा जोपासण्याचे प्रयत्न होतात की "हिंदूत्व खतरे मे है".

खरं तर संपूर्ण कट्टर असलेलं एखादं मुस्लीम राष्ट्र आणि त्याउलट सेक्युलर असलेला भारत ह्यांच्या प्रगतीची तुलना केली तर कुठली दिशा बरोबर आहे ते सहज कळून यावं! तरीही हिंदू आपल्यात नसलेला कट्टरपणा का अंगिकारत असतील? "भावना दुखावल्या गेल्या म्हणून?"

बुडाला औरंग्या पापी | म्लेंछ संहार जाहाला |मोडली मांडली छेत्रे | आनंदवनभुवनी
उदंड जाहले पाणी | स्नान संध्या करावया |जप तप अनुष्ठाने |आनंदवनभुवनी

शिवराज्याभिषेकानंतर (औरंगजेबाचा प्रभाव संपुष्टात आल्यामुळे) भ्रष्ट झालेली देवस्थाने पुनःप्रस्थापित झाली आणि धर्माचे पालन करावयाला प्रत्यवाय उरला नाही या अर्थाने "उदंड जाहले पाणी | स्नान संध्या करावया " असं समर्थ म्हणतायत. शेतीला ,गरीबांना प्यायला पाणी मोकळं होतच की तुमच्या "लोकोत्तर" औरंग्याच्या राज्यात.. परवानगी नव्हती ती देवपुजेला, स्नान-संध्येला, धर्मपालनाला .. त्यामुळे आनंद स्नान संध्या करायला पाणी उपलब्ध झाल्याचा आहे. जे नसतं ते मिळालं की आनंद होतो.

ग्रेटथिंकरसाहेब तुम्हाला फार म्हणजे फारच अभ्यास वाढवावा लागेल असं दिसतयं ..