माझी बडोदा डेट

सूचना : शीर्षकात 'डेट' असली तरी व्हॅलेंटाईन स्पर्धेसाठी ह्या धाग्याचा विचार करू नये.

नुकताच काही दिवसांसाठी बडोद्याला जाण्याचा योग आला. त्या भेटीदरम्यानच्या ह्या काही नोंदी. त्या नोंदीच असल्यामुळे त्यात विस्कळीतपणा आहे आणि सुरुवात, मध्य, शेवट वगैरे काही रचनासूत्र नाही. तरीही त्यात काही समान आशयसूत्रं वगैरे सापडली तर तो निव्वळ योगायोग समजावा.

बडोदा विमानतळावर पोहोचताच समोर प्रवासी माहिती केंद्र दिसलं. ‘लिकर लायसन्स मिळेल’ अशी ठळक पाटी केंद्रावर लावलेली होती. ‘ड्राय स्टेट’मध्ये आलेल्या प्रवाशांच्या नशापाण्याची गुजरात शासनाला किती चिंता आहे हे पाहून उर भरून आला, पण गांधीबाबांचं स्मरण करून तो मोह टाळला. शहराचा नकाशा वगैरे मिळाला तर भटकंतीला मदत होईल म्हणून त्या दिशेनं गेलो. दोन बाया तत्परतेनं मदतीला आल्या. त्यांनी नकाशा आणि ठळक टूरिस्टी ठिकाणांचं माहितीपत्रक दिलं. तेवढ्यापुरता मी खूश झालो, पण त्या दोन्ही गोष्टी शून्य उपयोगाच्या होत्या हे नंतर कळलं. तो नकाशा वापरून कुठलंही ठिकाण सापडणं अशक्य होतं. Bird’s Eye view म्हणतात त्या स्केलचा तो नकाशा होता; आणि शिवाय प्रेक्षणीय स्थळांचे इतके मोठे फोटो त्यावर होते की ते ठिकाण सुमारे १० किलोमीटरच्या परिघात कुठेही असू शकलं असतं. शिवाय तेवढा एरिया नकाशावर व्यापल्यामुळे नकाशाची युजेबिलिटी खतरे में आली होती ते वेगळंच.

तर आता एक रिक्षा घेऊन मी इच्छित स्थळी रवाना झालो. बडोद्यातल्या रिक्षा म्हणजे एक वेगळंच प्रकरण आहे. विमानतळावर रिक्षा घेतली की रिक्षावाल्यांची टोळी आपली गटबाजी वापरून अवाच्या सवा भाडं आकारणार, हे गृहीतच होतं. योग्य म्हणून मला सांगण्यात आलेल्या भाड्याच्या तिप्पट भाडं तर द्यायला लागलंच; शिवाय इच्छित स्थळ चांगलंच फेमस असूनही नेमकं ठिकाण गाठण्यासाठी ज्ञानकण टिपण्यासाठीच्या सदैव उत्सुकतेतून केलेली माझी पूर्वतयारी कामी आली. असा अनुभव इतर वेळीही आला. पुष्कळशा रिक्षांचा अवतार इतका टूटाफूटा आणि दयनीय होता, की पुण्यात असली रिक्षा ‘पास’ करायला खूप पैसे चारावे लागत असतील असं वाटून गेलं.

रिक्षातून शहराचं प्रथमदर्शन होऊ लागलं. ते भारतातल्या कोणत्याही ‘स्मॉल टाऊन’इतकंच विद्रूप होतं. जागोजागी खणलेले रस्ते, फूटपाथवरची अतिक्रमणं, वाटेल तसं धावणारं ट्रॅफिक आणि ते आटोक्यात आणायला धडपडणारे ट्रॅफिक पोलीस, चकचकीत होर्डिंग्ज आणि काचेचा दर्शनी भाग असलेल्या इमारती वगैरे. नंतर स्थानिकांशी बोलता असंही कळलं की रस्तेदुरुस्तीची कामं रात्री करण्याची इथे पद्धत नाही, तर भर ट्रॅफिकच्या वेळेतच सगळी कामं केली जातात आणि बिचारे बडोदेकर त्यातूनच आपल्या वाटा शोधतात. रस्त्याच्या दुतर्फा असलेल्या जुन्या झाडांची फूटपाथच्या कॉन्क्रीटीकरणासाठी आहुती दिल्याची चिन्हं अगदी ताजी होती. त्यामुळे नंतर दुपारी पायी फिरताना उन्हाच्या झळा सहन करत करत जुनं बडोदा कसं असावं ह्याचा शीतळ अंदाज तेवढा करता येत होता.

बडोदा बस स्थानक ही एक (भय)स्वप्नवत जागा होती. हे चकाचक स्थानक एका भव्य पण उदास शॉपिंग सेंटरसारखंच आहे. तिथले दुकानांचे रिकामे भकास गाळे आर्थिक मंदी आहे की काय, अशी शंका उत्पन्न करत होते. तिथे करण्यासारखं फारसं काही नसतानादेखील संध्याकाळी गर्दीगर्दीनं फिरायला येणारे लोक बाहेरच्या ट्रॅफिकपासून आणि गोंगाटा-गोंधळापासून दूर जाण्यासाठी म्हणून तिथे येत असावेत असा अंदाज केला. ढॅणढॅण आवाज करणारा एक बेसुरा बॅन्ड स्थानकात इतका जोरानं वाजत होता की बाहेरचा स्टेशनापासचा ट्रॅफिकचा कलकलाटही त्यापुढे सुसह्य होता. एकंदरीत काय, तर आधुनिक भारतात संध्याकाळची वेळ जरा शांतपणे घालवायची तर सामान्य जनतेला उपलब्ध असणारे पर्याय संकोचतानाच दिसतात. बडोदा त्याही बाबतीत वेगळं वाटलं नाही. (काही सन्माननीय अपवाद वगळता; खाली पाहा.)

इथलं तारुण्य कात्रिन शिर्मानोव्हा नावाच्या रशियन तरुणीसोबत व्हॅलेंटाईनला थिरकायला उत्सुक आहे हेदेखील बडोद्यात पायी फिरून कळलं. इथला व्हॅलेंटाईन एकंदरीत जोरदार असावा असं जागोजागची होर्डिंग्ज पाहता लक्षात आलं. उदा : डीजे शेमलेस मनी, Supersonic Club Nights featuring जोशी (हो जोशीच ते! ऐसीचे जोशी लोकहो - पाहा कुठे चाललेत गुजरातचे जोशी!) वगैरे पाहून इथलं सळसळतं तारुण्य प्रतिगामी लोकांना जुमानत नाही हे जाणवून ऐसीकरांच्या पुरोगामी मनाला सद्गदित वगैरे व्हायला होईल.

सरकारी होर्डिंग्ज चौकाचौकाला विद्रूप करण्यातला आपला वाटा समर्थपणे उचलत होती. शहरभर दिसणाऱ्या स्वाइन फ्लूविषयीच्या होर्डिंगवर एक मुख्यमंत्रीबेन सोडता इतर सगळे चेहरे परदेशी होते. कुणा सरकारी कर्मचाऱ्यानं गूगल इमेज सर्चमधून मिळवलेले कमी रेझोल्यूशनचे डॉक्टर-रुग्ण वगैरेंचे परदेशी चेहरे वापरून ते पिक्सेलाइज्ड भयाण होर्डिंग ‘डिझाइन’ केलं होतं हे उघड होतं. रस्त्यावरच्या अतिक्रमणांमध्ये ‘स्ट्रॉन्ग सोडा’, ‘टकीला’, ‘द्राक्ष बीअर’, ‘फ्रूट बीअर’ विक्रीला असलेलं पाहून कोरड्या राज्यातल्या लोकांची कल्पनाशक्ती मात्र कोरडी नाही हेदेखील जाणवलं.

सयाजीराव गायकवाड विद्यापीठाचं आवार छान आहे. इंडो-सारसेनिक शैलीतल्या जुन्या इमारती देखण्या आहेत. झाडंही पुष्कळ आहेत. त्यामुळे भर दुपारीही वाऱ्याच्या सुखद झुळकी येत होत्या आणि फिरायला मस्त वाटत होतं. रात्री तर सारा परिसर शांत आणि बाहेरच्या शहरी कोलाहलापेक्षा खूपच सुखावह वाटतो. अर्थात, नव्या इमारती मात्र एकजात कुरूप आणि उदासवाण्या आहेत (शेवटी जुनं ते सोनंच - इति प्रतिगामी जंतू). ह्याला अपवाद फाइन आर्ट फॅकल्टीचा. ‘बडोदा ग्रुप’ म्हणून गाजलेले अनेक आधुनिक महत्त्वाचे कलाकार ह्या कलामहाविद्यालयाशी संबंधित होते. गेली काही वर्षं सरकारी हस्तक्षेप आणि इतर भलभलत्या कारणांसाठी ते बातमीचा विषय होत आहे हे खरं, पण आजही नियमित स्वरूपात काही ना काही उपक्रम तिथे चालू असतात. मी गेलो तेव्हा काही समकालीन कलाकारांच्या कोलाजचं एक चांगलं प्रदर्शन चालू होतं. शिवाय, विद्यार्थ्यांचा महोत्सव चालू होता त्यातही अनेक रोचक साइट-स्पेसिफिक इस्टॉलेशन्स वगैरे होती.

बडोदा म्यूझियम ही आणखी एक गंमतीदार जागा आहे. गायकवाडांच्या हौसेनुसार गोळा केलेल्या अनेक वस्तू तिथे मांडलेल्या आहेत. एका व्हेलच्या अजस्र सांगाड्यापासून भैरवाच्या सांगाडारूपी पुराण्या मूर्तीपर्यंत काहीही तिथे पाहायला मिळतं. युरोपातल्या सुप्रसिद्ध चित्रांच्या आणि शिल्पांच्या काही प्रतिकृतीसुद्धा ‘पिक्चर गॅलरी’त पाहायला मिळाल्या. सरकारी अनास्था मात्र सगळीकडे जाणवते. संग्रहालयातली ‘आधुनिक भारतीय कला’, ‘युरोपियन कला’ आणि ‘इस्लामी कला’ दालनं मनुष्यबळाअभावी बंद होती. बहुधा त्यामुळे टर्नर आणि कॉन्स्टेबलसारख्या प्रख्यात ब्रिटिश चित्रकारांची मूळ चित्रं पाहायला मिळाली नाहीत. पाहायला मिळालेल्या चित्रांचं दर्शन अजिबातच सुखद नव्हतं. बऱ्याचशा चित्रांना स्वच्छता आणि रेस्टोरेशनची नितांत गरज आहे. काळपट पडलेली चित्रं आणि दालनातला अंधार ह्यामुळे फारसं काही दिसतच नव्हतं. धुरंधर, सॉलोमन वगैरे ‘बॉम्बे स्कूल’च्या काही सुप्रसिद्ध चित्रकारांची चित्रं संग्रहात आहेत, पण कोणतं चित्र महत्त्वाचं आणि कोणतं नाही, ह्याबद्दल संग्रहालयाच्या व्यवस्थापनाला काहीही माहीत नसावं. त्यामुळे कुठे तरी अंधाऱ्या कोपऱ्यात ती खितपत आहेत.

गायकवाडांच्या लक्ष्मी विलास राजवाड्याच्या आवारातल्या फतेहसिंग संग्रहालयातही असाच काहीसा अनुभव आला. आम्हाला परस्परांमध्ये मराठीत बोलताना ऐकून प्रवेशद्वारापाशी सामान गोळा करणारी गोरी-घारी ठेंगणीठुसकी स्त्री ‘कॅमेरा आणि मोबाईलसुद्धा इथेच ठेवा’ असं मराठीत ठणकावून सांगून गेली. गायकवाडांनी राजा रविवर्म्याला काही मोठी कमिशन्स दिली होती. राजघराण्यातल्या व्यक्तींची व्यक्तिचित्रं आणि काही पौराणिक चित्रं असा हा मोठा खजिना ह्या संग्रहालयात पाहायला मिळतो. त्याचे फोटो बाहेर जाऊ नयेत ह्याची काळजी घेण्यासाठी ही तजवीज असावी. रविवर्म्याची चित्रं सुस्थितीत होती, पण इतर चित्रांची अवस्था वाईट होती. देऊसकर, त्रिंदाद वगैरे प्रख्यात चित्रकारांची चित्रं कुठे तरी सांदीकोपऱ्यांत लावली होती. सर्वात धक्कादायक भाग म्हणजे अनेक चित्रदालनांच्या खिडक्या सताड उघड्या टाकलेल्या होत्या आणि प्रखर सूर्यप्रकाश आत येत होता. चित्रं अंधाऱ्या कोपऱ्यात डांबलेली नसली, तरीही हा मोलाचा ठेवा सूर्यप्रकाशामुळे नक्कीच खराब होत असणार.

वरच्या चित्रानं काही आंबटशौकीनांच्या डोळ्यांचं पारणं फिटलं असेल, पण पुरोगामी परंपरेनुसार उर्वरित इतरांचं फिटण्यासाठी हा घ्या आणखी एक दिलखेचक नमुना -

गायकवाडांचा रसिकपणा पाहून अशी खंत मात्र वाटली की असे कलासंग्रह, किंवा विद्यापीठ आणि सयाजीबागेसारखी (स्थानिक नाव : कामाटीबाग) भव्यदिव्य कामं पेशव्यांनी केली असती, तर कदाचित आज पुण्यात शनिवारवाड्याच्या भग्न अवशेषांशिवाय आणखीही काही पाहायला शिल्लक राहिलं असतं. पेशवाईचा काळ मराठेशाहीसाठी अधिक धामधुमीचा होता हे खरं; पण नाटकशाळा आणि तमाशे ह्यांपेक्षा काही इतर छंद पेशव्यांनी करायला हवे होते असं वाटत राहिलं. असा विचार बोलून दाखवताच एका पुरोगामी बडोदेकरानं मला तत्परतेनं ‘तुमच्या आंबेडकरांना बडोद्यात किती त्रास सोसावा लागला’ ह्याची आठवण करून दिली आणि जमिनीवर आणलं (शिंचे पुरोगामी!)

बाकी विद्यापीठातल्या सरकारी कारभाराचे नमुने सांगायचे झाले, तर आणखी एक स्वतंत्र लेख लिहावा लागेल. त्यापेक्षा ह्या पुरोगामी टोचणीवरच ही रोजनिशी संपवतो.