जगाचे धार्मिक कंपोझिशन, त्याच्या बदलाचे स्वरुप
| Religion | 1910 | 2010 | Rate* | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Adherents | % | Adherents | % | 1910–2010 | 2000–2010 | |
| Christianity | 611,810,000 | 34.8 | 2,260,440,000 | 32.8 | 1.32 | 1.31 |
| Islam | 221,749,000 | 12.6 | 1,553,773,000 | 22.5 | 1.97 | 1.86 |
| Hinduism | 223,383,000 | 12.7 | 948,575,000 | 13.8 | 1.46 | 1.41 |
| Agnosticism | 3,369,000 | 0.2 | 676,944,000 | 9.8 | 5.45 | 0.32 |
| Chinese folk religion | 390,504,000 | 22.2 | 436,258,000 | 6.3 | 0.11 | 0.16 |
| Buddhism | 138,064,000 | 7.9 | 494,881,000 | 7.2 | 1.28 | 0.99 |
| Ethnoreligion | 135,074,000 | 7.7 | 242,516,000 | 3.5 | 0.59 | 1.06 |
| Atheism | 243,000 | 0.0 | 136,652,000 | 2.0 | 6.54 | 0.05 |
| New religion | 6,865,000 | 0.4 | 63,004,000 | 0.9 | 2.24 | 0.29 |
| Sikhism | 3,232,000 | 0.2 | 23,927,000 | 0.3 | 2.02 | 1.54 |
| Judaism | 13,193,000 | 0.8 | 14,761,000 | 0.2 | 0.11 | 0.72 |
| Spiritualism | 324,000 | 0.0 | 13,700,000 | 0.2 | 3.82 | 0.94 |
| Daoism | 437,000 | 0.0 | 8,429,000 | 0.1 | 3.00 | 1.73 |
| Bahá'í Faith | 225,000 | 0.0 | 7,306,000 | 0.1 | 3.54 | 1.72 |
| Confucianism | 760,000 | 0.0 | 6,449,000 | 0.1 | 2.16 | 0.36 |
| Jainism | 1,446,000 | 0.1 | 5,316,000 | 0.1 | 1.31 | 1.53 |
| Shinto | 7,613,000 | 0.4 | 2,761,000 | 0.0 | −1.01 | 0.09 |
| Zoroastrianism | 119,000 | 0.0 | 197,000 | 0.0 | 0.51 | 0.74 |
| Total Population: |
1,758,412,000
|
100.0
|
6,895,889,000
|
100.0
|
1.38
|
1.20
|
| *Rate = average annual growth rate, percent per year indicated
Source: Todd M. Johnson and Brian J. Grim[111] |
||||||
सौजन्य विकिपेडिया -
१. अजून १०० वर्षांनी जगाचे चित्र कसे असेल असे आपणांस वाटते?
२. जगातल्या अशा बदलांनी व भारतातल्या अशा बदलांनी सामान्य रेसिडेंट भारतीय माणसला याने काही फरक पडेल काय?
हिंदू किंवा ख्रिश्चनांमध्ये
हिंदू किंवा ख्रिश्चनांमध्ये कट्टततेचे प्रमाण फार दिसून येत नाही.
ख्रिश्चनांबद्दल माहिती नाही, पण हिंदूंचा सहिष्णूता हा सर्वात वेगळा व कोअर गुण मानला रादर ओळख मानली, तर दुर्दैवाने कट्टर हिंदूंचे प्रमाण खालावले आहे व फार दिसून येत नाही याच्याशी सह्मती दर्शवतो.
माझा मतितार्थ वेगळा होता. आधी
माझा मतितार्थ वेगळा होता. आधी कट्टरतेची व्याख्या करतो.
"धार्मिक कट्टरता म्हणजे रोजच्या जगण्यातील निर्णय हे धर्मग्रंथांच्या आधारे घेणे आणी धर्मग्रंथ हे वैश्विक सत्य असून ते शब्दशः खरे आहेत असे मानणे"
माझे निरिक्षण खालीलप्रमाणे आहे
१) ख्रिश्चन : अमेरिकेत जी दक्षिणेकडची राज्ये आहेत त्यांत धार्मिक कट्टरतेचे प्रमाण जास्त आहे. ती माणसे बायबल हा इतिहास आहे, पृथ्वीचे वय ६५०० वर्षे आहे इत्यादी गोष्टी मानतात. एक उदाहरण म्हणून खालील व्हिडिओ बघता येइल. पण ही माणसे अल्पमतात आहेत. बाकी बहुतेक ख्रिश्चन हे ख्रिश्चन घरात जन्माला आले म्हणून ख्रिश्चन आहेत. त्यांचा धर्माशी असलेला संबंध हा फक्त ceremonial असतो.
.
.
२) हिंदू : आपले जे वेद/पुराणे आहेत त्यातही विश्वनिर्मतीची वर्णने आहेत. ती खरी आहेत असे मानणारा हिंदू अजूनतरी माझ्या पहाण्यात आला नाहिये. बहुतेक जणांचा धर्म हा फक्त कर्मकांडांपुरता मर्यादित असतो (लग्न, मुंज वगैरे). आत्ताचे कायदे बदलून ते हिंदू धर्मग्रंथांप्रमाणे करावे असा आग्रह दिसून येत नाही. काही कट्टरपंथी नक्की असतील पण त्यांचा आवाज फार मोठा नाही. एक उदाहरण म्हणजे दुर्गावाहिनी. जर माहित नसेल तर खालीत व्हिडिओ नक्की बघा
.
.
.
३) मुस्लिम : मध्यपुर्व आणी आफ्रिकेमध्ये कट्टर इस्लामला पाठिंबा वाढत चालला आहे असे दिसत आहे. त्यांना सगळे कुराणाप्रमाणे हवे आहे, शरिया वगैरे. हे मला धोकादायक वाटते.
वाक्यरचना
तर दुर्दैवाने कट्टर हिंदूंचे प्रमाण खालावले आहे व फार दिसून येत नाही याच्याशी सह्मती दर्शवतो.
ही वाक्यरचना चुकल्यासारखी वाटते. मला तर कट्टर हिंदूंचे प्रमाण फारच वाढल्याचे दिसत आहे. विशेषतः इंटरनेटवर ही मंडळी आजकाल धुमाकूळ घालत असतात. 'इंटरनेट हिंदू' ही संज्ञाही रोचक आहे.
पुढच्या शतकात सर्वच धर्मांची
पुढच्या शतकात सर्वच धर्मांची टक्केवारी कमी होऊन अथेइस्ट आणि अग्नोस्टिक्स मोठ्या प्रमाणावर वाढलेले दिसतील (माझा अंदाज - ३० ते ४० टक्के) इंग्लंड मध्ये चर्चमध्ये जाणारांची संख्या घटते आहे, सरासरी वय वाढतं आहे. अमेरिकेत स्वतःविषयी 'नो रिलिजियस अफिलिएशन' असंं सांगणारांची संख्या गेल्या वीसेक वर्षांत प्रचंड प्रमाणावर वाढलेली आहे. जगभरच जुनी पिढी जितकी धार्मिक होती त्यामानाने नवीन पिढी अजूनच कमी धार्मिक आहे. धर्मसंस्थेचा सामान्य जनतेवर असलेला पगडा गेल्या शतकभरात प्रचंड कमी झालेला आहे. जितकी व्यक्ती अधिक सुशिक्षित, श्रीमंत व निरोगी, तितकी त्या व्यक्तीला देवाची गरज कमी. गेल्या चाळिसेक वर्षांतली प्रगती बघितली तर पुढच्या शतकाभरात सर्व जग अधिक श्रीमंत, सुशिक्षित आणि निरोगी होईल, आणि अर्थातच धर्माचा प्रभाव अजूनच कमी होईल.
'प्रगतीवरील श्रद्धा' इ.इ.
'प्रगतीवरील श्रद्धा' इ.इ. अर्थाने. दर शतकात लोक असा विश्वास व्यक्त करतात, की नो मोर वॉर्स & एव्हरलास्टिंग पीस. शतक हे कै एटर्निटी नव्हे, पण बराच मोठा कालावधी आहे. इतक्या कालावधीत युद्ध घडून समाजाची भौतिक पातळी खालावणार नाही याची ग्यारंटी देववत नाही इतकेच. येणार्‍या तीसेक वर्षांपर्यंत एखादवेळेस मान्य करू शकतो. त्यापलीकडे नाही. असो.
डिटरमिनिझम म्हणजे प्रगतीवरील
डिटरमिनिझम म्हणजे प्रगतीवरील श्रद्धा म्हणणं म्हणजे त्या शब्दाचा अर्थ फारच ताणावा लागतो. तुम्हाला 'काल सूर्य उगवला याचा अर्थ उद्याही उगवेल' या प्रकारचा इंपिरिकल किंवा इंडक्टिव्ह युक्तिवाद म्हणायचा असावा. इंडक्टिव्ह युक्तिवाद हा केवळ इंडक्टिव्ह आहे म्हणून चुकीचा नसतो. सूर्य उद्याही उगवेल असं म्हणणारांचं प्रत्येक वेळा बरोबर आलेलं आहे. पण त्यापलिकडे जाऊन सूर्यमाला म्हणजे काय, पृथ्वी सूर्याभोवती कशी फिरते वगैरे ज्ञान असलं की 'सूर्य उद्या उगवणार' हे डिडक्टिव्ह पद्धतीनेही सांगता येतं. (अर्थात सूर्य अचानक लुप्त झाला तर? वगैरे अात्यंतिक लो प्रोबॅबिलिटी गोष्टी सोडल्या तर...)
असो, युद्धं गेल्या सत्तर वर्षांत कशी कमी झालेली आहेत हे पहा. हा ट्रेंड का निर्माण झाला असावा याचा विचार करायला हवा. ज्यांनी आधी 'नो मोअर वॉर्स' वगैरे म्हटलं त्यांच्या आधीच्या सत्तर वर्षांत कधीच असला ट्रेंड नव्हता.
असो. मूळ विषय धर्माचा आहे. त्याबद्दल तुमचं प्रेडिक्शन काय आहे? माझं प्रेडिक्शन काय आहे हे मी मांडलं. त्यामागची कारणपरंपराही दिली. त्यावर नुसतंच 'हे भंपक वाटतं' सदृश पिंक टाकण्यापलिकडे तुमची काही मांडणी करण्याची तयारी आहे का?
सूर्याचा उदयास्त आणि युद्धे
सूर्याचा उदयास्त आणि युद्धे कमी होणे यांमध्ये तुलना करण्याचा वाईड बॉल सोडून देत आहे.
त्यावर नुसतंच 'हे भंपक वाटतं' सदृश पिंक टाकण्यापलिकडे तुमची काही मांडणी करण्याची तयारी आहे का?
आजवर असं कधी झालं नाही (याआधी सलग ७० वर्षे कमी युद्धांचा ट्रेंड कधी नव्हता, जो फक्त १९४० ते २००० मध्ये होता) म्हणून यापुढेही तसं होईल यापलीकडे तुमची (पक्षी: स्टीव्हन पिंकरची- त्याचे आडनावही 'पिंक'र असावे हा जबर्‍या योगायोग) काय मांडणी आहे?
युद्धाचा विषय मी उदाहरण
युद्धाचा विषय मी उदाहरण मागितलं आणि तुम्ही ते दिलंत इतकाच होता. त्यामुळे युद्ध होणार नाही असं आत्तापर्यंत म्हटलेल्यांचं कसं चुकीचं आणि माझं कसं बरोबर हे सांगण्याची इथे तरी गरज नाही. आणि पिंकरने लिहिलेल्या आठशे पानी अभ्यासपूर्ण पुस्तकाला जर पिंका म्हणायचं असेल तर अनेक शब्दांच्या व्याख्या बदलाव्या लागतील...
पण इंडक्टिव्ह लॉजिकला विरोध करणारांची गंमत वाटते. 'आत्तापर्यंतची सर्व इंडक्टिव्ह लॉजिकं चुकलेली आहेत, तेव्हा हेही चुकणारच' असं म्हणणं हेच एक इंडक्टिव्ह लॉजिक नाही का? ते बरोबर येईल की चुकीचं? च्यायला, आपण आता ग्योडेलियन टेरिटरीमध्ये जायला लागलो!
असो. मूळ मुद्दा धर्माविषयीचा आहे. तुमच्या उत्तरांवरून त्याविषयी तुम्हाला काहीच म्हणायचं नाही असं दिसतं आहे. ठीक आहे.
तालेबने या पुस्तकावर आक्षेप
तालेबने या पुस्तकावर आक्षेप घेतला त्याचे क्लॅरिफिकेशन.
http://en.wikipedia.org/wiki/The_Better_Angels_of_Our_Nature#Negative
Statistician and philosophical essayist Nassim Taleb coined the term "Pinker Problem" after corresponding with Pinker regarding the theory of great moderation [48] "Pinker doesn’t have a clear idea of the difference between science and journalism, or the one between rigorous empiricism and anecdotal statements. Science is not about making claims about a sample, but using a sample to make general claims and discuss properties that apply outside the sample." [49] In a reply, Pinker denied that his arguments had any similarity to "great moderation" arguments about financial markets, and states that "Taleb’s article implies that Better Angels consists of 700 pages of fancy statistical extrapolations which lead to the conclusion that violent catastrophes have become impossible... [but] the statistics in the book are modest and almost completely descriptive" and "the book explicitly, adamantly, and repeatedly denies that major violent shocks cannot happen in the future."
जिथे स्वतः पुस्तकाचा लेखकच हे कबूल करतो तिथेही किल्ला लढवणं पाहून रोचक वाटलं.
असो, बाकी चालू द्या.
उसनी मांडणी करणे आणि स्वतः
उसनी मांडणी करणे आणि स्वतः लेखकाचे शब्द उद्धृत केले तरी त्याला नॉनमुद्दे समजणे इ.इ. गुणधर्मही वर दिसले आहेतच. ते एक असोच. फक्त अवांतराच्या मुद्याशी सहमत आहे.
तेव्हा धर्माबद्दल बोलायचं तर सांगणं अवघड आहे. युरोप आणि उत्तर अमेरिकेत धार्मिकतेला उतरती कळा लागलीय ती कै थांबेलशी दिसत नाही. पण उरलेल्या जगातही तसेच होईल असे म्हणवत नाही. मध्यपूर्व, आफ्रिका, भारत, चीन, इ. ठिकाणी धार्मिकतेचा प्याटर्न युरोप-अमेरिकेप्रमाणे जाईलसे वाटत नाही. मुळात 'जे युरोपात झालं तेच इकडं होणार नै कशावरनं? त्यामागची कारणे द्या' इ.इ. प्रश्नात नल हायपोथेसिस पोज करण्यामागे काही गृहीतके आहेत, त्यांची योग्यायोग्यता तपासून घेतली पाहिजे. निओरिलिजियस मूव्हमेंट भारतात सध्या तरी चढती आहे. किमान भारतात इतक्या लवकर धार्मिकता मरणे नाही. लोक होपफुली अजून लिबरल होतील वगैरे वाटते, पण दॅट नीड नॉट ट्रान्सलेट इण्टु अपॅथी फॉर रिलिजन असे वाटते. अन्यत्रही जिथे वेस्टर्न पगडा स्ट्राँग नाही तिथेही असेच होईलसे वाटते.
युरोपात जे झालं, त्यामागे
युरोपात जे झालं, त्यामागे आर्थिक स्थैर्य आणि शिक्षण ही कारणं जितकी महत्त्वाची आहेत, तितकीच तिथल्या लोकांनी अनुभवलेली महायुद्धंही महत्त्वाची असावीत. अशा प्रकारे आयुष्य संपूर्ण उलट-सुलट करून टाकणारा अनुभव एका पूर्ण समाजानं एकाहून जास्त वेळा घेतल्यानंतर त्या समाजाच्या जाणिवेमध्ये फरक पडणारच.
पण तसंच भारतात होईल असा विचार कितीही आकर्षक वाटला, तरी वास्तववादी वाटत नाही खरा. याला कारण एकाही महायुद्धसदृश अनुभवातून न गेलेला भारतीय समाज आहे, तसंच भारतातली शिक्षणपद्धतीही आहे. (एक तर शिक्षणात आणि निरीश्वरवादाकडे आकर्षित होण्यातच मला फारसा बळकट लागाबांधा दिसत नाही. तो असलेला मला आवडेल. पण भारतात आज ज्या प्रकारे आणि जे शिक्षण दिलं जात आहे, ते पाहता असा काही बंध निर्माण होण्याची शक्यता 'दूर दूर तक दिखाई नही देती'.) भारतातली वैशिष्ट्यपूर्ण धार्मिक परंपराही आहे. (गेल्या वीसेक वर्षांत उसळलेले कडवे मुस्लिमानुयायी हिंदुत्वखोर लोक सोडले, तर हिंदू धर्म अक्षरशः भोंगळपणे सर्वसमावेशक म्हणतात तशातला आहे. तो बुद्धालाही आपलं म्हणत आलेला आहे, सुधारकांनाही आपलं म्हणत आलेला आहे, आणि निरीश्वरवाद्यांनाही त्यानं तितक्याच साळसूदपणे 'आपल्या'त सामील केलेलं आहे. असा धर्म मुळात सुधारणांच्या, चैनीच्या आणि आरामदायी आयुष्याच्या आड येत नसेल (तुलना: मुस्लिम धर्मातला बुरखा, दारूवरची बंदी, ख्रिस्ती धर्मातलं संभोगाला पाप समजणं इत्यादी) तर लोक असा धर्म टाकतील कशाला? चालू द्या सोयीनं सोय. (झालंच तर, गरज पडेल तेव्हा अस्मिता, धार्मिक भावना वापरता येतातच!))
त्यामुळे भारतात तरी इतक्यात धर्म पिछाडीवर जाईल असं मला वाटत नाही.
फक्त महायुद्धे नव्हेत, तर
फक्त महायुद्धे नव्हेत, तर गेल्या दोनेकशे वर्षांपासूनचा सेकुलर-लिबरल-शास्त्रीय विचारांचा वारसाही आहे. अन विविध ऐतिहासिक कारणांमुळे त्या वारशाचं ख्रिश्चन धर्माशी वाकडं आहे. सध्याचं पाश्चिमात्य जग तो वारसा घट्ट धरू पाहतंय आणि त्यामुळे धर्मबिर्म त्याला झेपत नाही.
याउलट भारतात महायुद्धे झाली असती तर लोक अजून जास्त धार्मिक झाले असते असं वाटतं. ते एक असोच.
(काय पण दिवस आलेत. छ्या:! चक्क मेघनाशी सहमत व्हावं लागतंय. ;) )
राजला मराठी माणसांचा एकाएकी
राजला मराठी माणसांचा एकाएकी पुळका येण्याचं नि मग एकदम ते प्रेम मोदींच्या कुशीत विसर्जित होण्याचं काय कारण होतं? तेच. ज्या लोकांना सत्तापालटाची आणि त्यायोगे आपलं आयुष्य बरं करण्याची आस आहे, असे लोक एकगठ्ठा हिंदू या लेबलाखाली सापडण्याची आणि त्यांच्या अस्मिता पुरेशा पिकलेल्या असण्याची शाश्वती, हेच ते कारण. त्यासाठी हे हिंदुत्वखोर लोक आक्रमक झालेले दिसतात.
नुसत्या शिक्षणाचं म्हणत नाही.
नुसत्या शिक्षणाचं म्हणत नाही. शिक्षण, सुबत्ता, आरोग्य या चांगल्या गोष्टी समाजात वाढत असल्या तर समाजाची देवाची गरज कमी होते आणि सेक्युलर/नागरी संस्थांवरचा विश्वास वाढतो.
ह्यूमन डेव्हलपमेंट इंडेक्स आणि धार्मिकता यांच्यातलं नातं दाखवणारा खालचा आलेख पहा. क्ष अक्षावर देश आहेत - साधारणपणे चढत्या धार्मिकतेने मांडलेले, आणि य अक्षावर धार्मिकतेचं महत्त्व आणि ह्यूमन डेव्हलपमेंट इंडेक्स आहे.
Information from http://en.wikipedia.org/wiki/Importance_of_religion_by_country and http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_Human_Development_Ind…
गेली चाळीस वर्षं जगाच्या सरासरी ह्यूमन डेव्हलपमेंटमध्ये वाढ होते आहे. या काळात धार्मिकता कमी झाली असं म्हणायला निश्चितच आधार आहे. हा इंडेक्स कमी होईल असं वाटत नाही, आत्तापर्यंतचं मूमेंटम बघितलं तर वाढतच जाईल अशी खात्री वाटते. सगळं जग ८०% च्या वर जाईल तेव्हा धार्मिकतेचं काय होईल असं या आलेखावरून वाटतं?
भारतातल्या सर्वांत श्रीमंत
भारतातल्या सर्वांत श्रीमंत समाजांबद्दल असे म्हणवत नाही.
माझा युक्तिवाद सांख्यिकी स्वरूपाचा आहे. त्याचा प्रतिवाद करण्यासाठी अशी वैयक्तिक निरीक्षणाची वाक्यं पुरेशी नाहीत. शक्य तितका सांख्यिकी पद्धतीने विचार करा. उदाहरणार्थ 'भारतातला राज्यनिहाय एचडीआय बघितला तर त्याचं स्थानिक धर्मप्रियतेशी काही कोरिलेशन नाही' असं जर तुम्ही दाखवलंत तर नक्कीच प्रतिवाद होईल.
केरळ, दिल्ली, हिमाचल प्रदेश, गोवा, पंजाब, आसामशिवायची नॉर्थइस्ट आणि महाराष्ट्र - ही भारतातल्या सर्वोच्च एचडीआय प्रांतांची यादी.
छत्तिसगड, ओडिसा, बिहार, मध्यप्रदेश, झारखंड, उत्तर प्रदेश, राजस्थान - ही भारतातल्या नीचतम एचडीआय प्रांतांची यादी.
(संदर्भ)
या दोन याद्यांतल्या प्रदेशांमध्ये धार्मिकतेत फारसा फरक नाही असं तुम्हाला वाटतं का?
या दोन याद्यांतल्या
या दोन याद्यांतल्या प्रदेशांमध्ये धार्मिकतेत फारसा फरक नाही असं तुम्हाला वाटतं का?
हो. केरळ, पंजाब, हिमाचल, झालंच तर नॉर्थ ईस्ट विथौट आसाम या सर्वच ठिकाणी धार्मिकता बर्‍यापैकी आहे असं मला वाटतं.नॉर्थ ईस्टमध्ये पारंपरिक हिंदू धर्म पापिलवार नसला तरी त्यांचे त्यांचे स्थानिक धर्म/पंथ आहेतच. सर्वोच्च एचडीआय असलेले ७ प्रदेश तुम्ही दाखवलेत त्यांपैकी किमान ४ तरी ठीकठाक धार्मिक वाटताहेत. दिल्ली
त्यामुळे निव्वळ एचडीआय हा अत्यधिक घाऊक असलेला निकष पुरेसा आहे असं वाटत नाही.
पण पुन्हा तेच. इथे काहीच विदा
पण पुन्हा तेच. इथे काहीच विदा नाही. त्यामुळे मी अत्यंत ठामपणे म्हणू शकतो की नीचतम एचडीआयच्या सात राज्यांत जास्त धार्मिकता आहे. धर्माधिष्ठित प्रचार करणाऱ्या भाजपाला कुठच्या प्रांतांनी जास्त मतं, जास्त मेजॉरिटी आणि जास्त प्रमाणात जागा दिल्या तेवढं तपासून पहा. नीचतमची यादी वरचढ ठरेल. पुन्हा, हा पूर्ण विदा नाही कारण भाजपाने विकासाचंही आश्वासन दिलं होतं. पण काहीच विदा नसताना प्राथमिक विदा म्हणून हा उपयुक्त ठरतो.
आणि मी सल्ला असा देईन की हा विदा कसा चुकीचा हे सांगण्यापेक्षा 'इतर कुठचा विदा उपयुक्त ठरेल' असा विचार करा. मी विदा देतो, उत्तर शोधण्याचा प्रयत्न करतो आणि इतरांकडून केवळ 'पण हा मुद्दा तितकासा बरोबर नाही' इतकंच आणि तेही पुरेशी कारणं न देता येतं तेव्हा चर्चा करताना थोडा कंटाळा येतो.
मधेच बोलतेय, माफी द्या. पण
मधेच बोलतेय, माफी द्या. पण दुसरी बरी जागा दिसेना या चर्चेत. म्हणून...
***
@गुर्जी
एचडीआय सुधारेल तितकी धर्माची गरज कमी होत जाईल, हे तुमचं गृहीतक मान्य करायला हरकत नाही. पण वस्तुस्थिती अशी दिसते की, एचडीआय सुधारणे (सर्वेपिसुखिनःसन्तु...) हे यच्चयावत उद्गात्यांचं स्वप्नं असतं आणि स्वप्नच राहतं. प्रत्यक्षात ही स्वप्नातली बंधुता-समता-न्याय कधीच येताना दिसत नाही, दिसलेली नाही.
जेव्हा जेव्हा सर्वसामान्य माणूस प्रमाणापलीकडे नाडला जातो, तेव्हा तेव्हा त्याला तगून राहण्याची आशा दाखवण्याचं काम कुठल्या ना कुठल्या धर्मानं केलेलं दिसतं. येशू काय, अल्लाचा प्रेषित काय, बुद्ध काय नि मार्क्स काय. (मार्क्सला या नामावळीत पाहून वाद होतील. पण मार्क्सवादाचा धर्मच तर झाला की.) आंबेडकरांनीही दलितोत्थानासाठी घटना चिरेबंदी करण्याबरोबरच बौद्ध धर्माच्या पुनरुज्जीवनाची कास धरलेली दिसते. शिवाजीनं तत्कालीन पीडितांचा उद्धार करण्यासाठी 'श्रींची इच्छा' नामक धार्मिक अधिष्ठान स्वीकारलेलं दिसतं. वारकरी संप्रदायानंही हिंदू धर्मातल्या कालबाह्य आणि अन्याय्य रूढींविरुद्ध लढताना धर्मावर काट मारलेली दिसत नाही, तर धर्माला मोठ्या हुशारीनं अपडेट मारलेला दिसतो. अलीकडचं अपडेटचं उदाहरण म्हणजे गांधीजींचं 'ईश्वर अल्ला तेरो नाम' (किंवा अजून खवचटपणा करायचा झाला, तर केजरीवालांनी 'भारतीय राज्यघटना मला वंदनीय आहे' अशी घेतलेली भूमिका.)
म्हणजे जेव्हा एचडीआय तत्काळ सुधारण्याची शक्यता नसते, तेव्हा तेव्हा धर्म (किंवा तेव्हा धर्म न म्हणवणारं, नंतर धर्माचं स्वरूप घेणारं, पण 'लार्जर दॅन लाईफ' असं काहीतरी) मदतीला येताना दिसतं. त्याच्या बळावर लोक एचडीआय नसतानाही तगून राहू शकतात. म्हणून बहुधा धर्म ही गोष्ट कालबाह्य होणे नाही. नावं बदलतील कदाचित. पण जोवर प्रचंड विषमता, दु:खं, अन्याय, दारिद्र्य, उपासमारी आहे, तोवर धर्मही राहणारच.
बाकी धर्माच्या दोन निरनिराळ्या व्याख्यांबद्दल आपण बोलतो आहोत असा मला संशय आहे. तुम्ही धर्म म्हणजे कर्मकांडं, बाबाबुवा, फतवे, अन्यायमूलक रीतिरिवाज, नवससायास, नमस्कारचमत्कार इत्यादीबद्दल बोलत आहात बहुतेक. आणि मी धर्माला कर्मकांडाचं स्वरूप येण्याअगोदर जे शक्तिशाली चळवळीचं स्वरूप असतं त्याबद्दल बोलते आहे बहुतेक. तसं असल्यास आपल्यात मतभेद असण्याचं कारण नाही...
मस्त
हेच म्हणायचं होतं.
थोडीशी भर. वरच्या प्रतिसादात उपासमार्,गरिबी वगैरेचा धर्माशी संबंध आहे.
माझं (विदाविहीन) म्हणणं :-
उलट अधिक स्थैर्य मिळाल्यावर आहे ते गमवायच्या भीतीनंही नमस्कार केला जातोच.
(टीव्ही, इंटरनेट, मोबाइल अशा आधुनिक उपकरणाम्कडे पाहून तरी कुतूहल जागं व्हावं माणसाचं; चमत्कार वाटाव्यात अशा गोष्टी तर्क्,गणितानं करता येतात हे पटावं.
होतं उलटच. ह्याच माध्यमांचा दणदणीत वापर श्रीयंत्र वगैरेच्या जाहिरातबाजीत होतो. )
अवांतर :-
दिवसेंदिवस तिरुपती संस्थान व शिर्डी संस्थान ह्यांच्याकडे येणारा लोकांचा ओघ कमी होतोय की वाढतोय?
पैशाचा ओघ कमी होतोय की वाढतोय?
एकूण संस्थानांची संख्या वाढते आहे की कमी होते आहे ?
याला उत्तर द्यायचं राहूनच
याला उत्तर द्यायचं राहूनच गेलं.
त्याच्या बळावर लोक एचडीआय नसतानाही तगून राहू शकतात. म्हणून बहुधा धर्म ही गोष्ट कालबाह्य होणे नाही. नावं बदलतील कदाचित. पण जोवर प्रचंड विषमता, दु:खं, अन्याय, दारिद्र्य, उपासमारी आहे, तोवर धर्मही राहणारच.
जेव्हा सुबत्ता नसते तेव्हा अशा काहीतरी लार्जर द्यान लाइफची गरज पडते. पण सुबत्ता वाढायला लागली की ती गरज कमी होते. आणि विषमता, दुःखं, अन्याय, दारिद्र्य, उपासमारी कमी होत जात आहे (एचडीआय वाढतो आहे) असा दावा आहे. यापुढेही तो वाढतच जाईल अशी मला माझ्यापुरती खात्री वाटते.
आपण खरं तर वेगळं काहीच बोलत नाही. धर्म म्हणजे लेबल नाही, किंवा कर्मकांडं नाही, तर धार्मिक भाव, देवावर विश्वास, मनोभावे पूजा करण्याची इच्छा, संकट आलं की देवाचा धावा करण्याची प्रवृत्ती, आणि सर्वसाधारण समाजात त्या त्या धर्माचे नियम पाळण्याची इच्छा.
१. सुबत्ता वाढतच जाईल हे
१. सुबत्ता वाढतच जाईल हे गृहितक काहीसं डळमळीत वाटतं. खाली ननिंनी कारणं दिली आहेत.
२. एक वेळ ती वाढतच जाईल हे गृहित धरलं - तरी ती जोवर बर्‍यापैकी समान प्रमाणात वाटली जात नाही -> समता येत नाही, तोवर सुबत्ता कितीही वाढली तरी धर्माला ढिम्म फरक पडणार नाही. वाढलेल्या सुबत्तेचं रूपांतर 'सर्वांना किमान शिक्षण, सर्वांना किमान अन्नवस्त्रनिवारा, सर्वांना किमान न्यायाचं आश्वासन' या पॅकेजमध्ये होण्याची काहीच शाश्वती नाही.
सुबत्ता वाढतच जाईल याबाबतची
सुबत्ता वाढतच जाईल याबाबतची चर्चा फारच मोठी आहे, म्हणून इथे ती करत नाही. मात्र गेल्या चाळीसेक वर्षांत वाढलेल्या सुबत्तेचं रूपांतर सर्वांना किमान शिक्षण, किमान अन्न-वस्त्र-निवारा यामध्ये होण्याकडे वाटचाल चालू आहे. विषमता कमी होते आहे, संधींची उपलब्धता वाढत आहे. शंभर वर्षांपूर्वी मागासवर्गीयांना उपलब्ध नव्हत्या, आता आहेत. अनेकांना साप विंचू चावल्यावर, रोगाची साथ आल्यावर देवाचा धावा करण्यापलिकडे इतर उपाय नव्हते, आता अनेकांना आहेत. अजूनही सर्वांना नाहीत, पण बदल निश्चित आहे.
असो. या बाबतीत काळच साक्ष ठरेल. दहा वर्षांनी हीच चर्चा पुढे करू आणि सुबत्ता-समानता वाढली आहे का हे तपासून बघू. त्यानंतरही अर्थातच, 'गेल्या दहा वर्षांत चांगल्या गोष्टी झाल्या, पण म्हणून त्या पुढेही होतील हे गृहितक डळमळीत वाटतं' असं म्हणता येईलच.
इ थे काहीच विदा नाही.
इ
थे काहीच विदा नाही. त्यामुळे मी अत्यंत ठामपणे म्हणू शकतो की नीचतम एचडीआयच्या सात राज्यांत जास्त धार्मिकता आहे.
नुस्ता ठामपणा विथौट विदा.
अपि चः
पंजाब, महाराष्ट्र, दिल्ली, गोवा या राज्यांत एनडीएला पुरेशी मते मिळालेली आहेत. त्यामुळे एनडीएला मत=धार्मिकता असं समीकरण असेल तर ते तिथेही लागू पडेल. तथाकथित उच्चतम एचडीआय म्ह. कमी धार्मिकता या गृहीतकाला इथेच तडा जातो, सबब हा विदानिकष चुकीचा आहे.
कुठला विदा उपयुक्त पडेल याबद्दल बोलायचं झालं तर सर्व्हे घेणे हेच उत्तर आहे. एचडीआय उत्तम=कमी धार्मिकता या गृहीतकाला पोषक विदा तुम्हांला इंट्रा-भारत मिळालेला नाही, सबब जे सगळ्या जगात लागू होते ते भारतात का लागू होत नाही, इ.इ. इंप्लाय करण्याने काही होत नाही. सेपरेट सर्व्हे पाहिजे इतकेच मी सांगतो आहे. इतक्याश्या असहमतीलाही अशी तीव्र रिअ‍ॅक्शन येणं रोचक वाटतं. असो.
क्ष अक्षावर एक आकडा म्हणजे एक
क्ष अक्षावर एक आकडा म्हणजे एक देश. म्हणजे एकाच देशाचा एचडीआय आणि धार्मिकता ही दोन बिंदूनी दाखवलेली आहे. ज्या देशांचा एचडीआय जास्त आहे, त्यांमध्ये धार्मिकता कमी आहे असं साधारण चित्र दिसतं.
तुम्ही म्हणता त्याप्रमाणे ग्राफ तयार करणं जास्त योग्य झालं असतं. मी ग्राफ केला असता तर तसाच केला असता.
लोकसंख्येच्या आकाराचे ठिपके
लोकसंख्येच्या आकाराचे ठिपके नाहीत, पण बाकीचं जमवलं आहे. आणि तुमच्या सूचनेबद्दल धन्यवाद, या आलेखात चित्र खूपच स्पष्ट होतं.
क्ष अक्षावर एचडीआय आहे, आणि य अक्षावर धार्मिकता. (गॅलप पोल संस्थेने जगातल्या प्रत्येक देशात सर्व्हे घेऊन प्रश्न विचारला 'तुमच्या दैनंदिन जीवनात धर्म महत्त्वाचा आहे का?' या प्रश्नाला हो उत्तर देणारांची टक्केवारी) प्रत्येक देशासाठी एक निळा ठिपका आहे. लाल ठिपक्याने ०.३ ते ०.४, ०.४ ते ०.५... अशा बिन्समधल्या एचडीआयच्या देशांची सरासरी दाखवली आहे.
यावरून काही गोष्टी स्पष्ट होतात.
१. एचडीआय पुरेसा लहान (०.६ पेक्षा कमी) असलेले झाडून सर्व देश धार्मिक आहेत. म्हणजे कमी एचडीआय, आणि तरीही कमी धार्मिकता हे बिलकुल दिसून येत नाही. (दरिद्री, अज्ञानी, कुपोषित, आयुर्मान कमी असलेले लोक देवावर मोठ्या प्रमाणावर विश्वास ठेवतात)
२. एचडीआय मोठा (०.९ पेक्षा अधिक) असलेले झाडून सर्व देश कमी धार्मिकता दाखवतात. म्हणजे यापैकी बहुतांश देशांत ५०% हून कमी लोकांसाठी देैनंदिन जीवनात धर्म महत्त्वाचा नाही. (श्रीमंत, सुशिक्षित, निरोगी, पोट भरलेलं असलेले लोक देवावर कमी प्रमाणावर विश्वास ठेवतात)
३. या दोन टोकांच्या मधले देश अध्येमध्ये आहेत. पण त्यांची धार्मिकतेची सरासरी एचडीआय वाढतो तशी अगदी स्मूथली पद्धतशीरपणे घटताना दिसते.
आता प्रश्न असा आहे की धार्मिकता आणि एचडीआयमध्ये इतकं स्पष्ट नातं असताना भारत या ट्रेंडच्या विपरित जाईल असं म्हणणारांनी काहीतरी विशेष कारणं सांगायला हवी. कारण भारत साधारणपणे याच रेषेवरून एचडीआय वाढवत, धार्मिकता कमी करत उतरेल असा माझा हायपोथिसिस आहे. (कोरिलेशन इज नॉट कॉझेशन, किंवा सरासरीपेक्षा डिस्ट्रिब्यूशनच महत्त्वाचं वगैरे आर्ग्युमेंट्स करून हा ग्राफ कचऱ्यात टाकता येईल. पण तसं करणारे एक सुंदर सत्य पहायला मुकताहेत असं मला वाटतं.)
परिणाम
धार्मिकता नि प्रगती यांचे व्यस्त प्रमाण आहे हे सध्याला मान्य करून चालू.
१. धार्मिकता ०% ते १००% मधे मोजणे
२. प्रगती ०% ते १००% मोजणे
हे क्लिष्ट नि सब्जेक्टिव आहे, पण आपण विदा व आधारित सत्ये योग्य मानू यात.
वास्तविक आपणांस प्रगतीने धर्म कमी होतो हे विधान डीफेंड करावयास लागू नये. समाजातले हे स्पष्ट सत्य आहे. (याला एका खूप वेगळ्या नजरेने पाहण्याचा प्रकार असू शकतो, तो इतर कोण्या धाग्यावर करू.)
या धाग्याशी न्याय करायचा असेल तर १०० वर्षांची शाश्वत प्रगती आपण का गृहित धरत आहात हे सांगणे उचित ठरेल. अर्थात यातील विधानांनीही विषयांतर होईल, पण मुख्यत्वे आपल्या आशावादावर टिका होईल. पण व्यवहार्य आशावाद विरोधास विरोध म्हणून न स्वीकारणे उचित न ठरावे.
नि त्याही पेक्षा महत्त्वाचे-
१. आपल्याला फक्त अधार्मिक नि धार्मिक इतकेच सांगून चालणार नाही. हे ४०% अधार्मिक इतर कोणते धर्म खातील हे सांगायचे आहे. शिवाय इतरही धर्मांचे चर्निंग कसे होईल.
२. इथे आपणांस "हिंदू असो वा अधार्मिक पर्सन ऑफ हिंदू ओरिजिन असो, तो इतर कोणाशीही लग्न करेल" असे सुचित करायचे असेल तर तसे सांगावे. माझ्या करिता याचा अर्थ १००% लोक अधार्मिक झाले असा होईल.
३. जगात अधार्मिकता जागी जागी कमी अधिक असेल का? किती?
४. बदलणार्‍या जागतिक धार्मिक कंपोझिशनचा भविष्यकालीन भारतावर काय राजकीय, सामाजिक, आर्थिक, इ इ परिणाम होईल?
एचडीआय वाढेल व धार्मिकता कमी
एचडीआय वाढेल व धार्मिकता कमी होईल हे तूर्तास गृहित धरू. असं झाल्यास काय काय होईल?
पुढच्या १०० वर्षांची एचडीआयची प्रगती गृहित धरण्याचं कारण म्हणजे गेली चाळीसेक वर्षं तरी सातत्याने ती होत आहे. अधिक सुबत्ता, अधिक शिक्षण, अधिक चांगलं आरोग्य सगळ्यांनाच हवं असतं आणि सगळेच त्यासाठी झटतात. इतकंच नव्हे सर्व सरकारं एचडीआय वाढवण्यासाठी कसोशीने प्रयत्न करतात, आणि त्यांना यश येतं आहे. एचडीआयच्या वाढीला अजून जगभर भरपूर वावही आहे. त्यामुळे हा ट्रेंड थांबेल असं वाटत नाही. असो. हे सध्या तरी गृहित धरून मी पुढची मतं मांडतो आहे.
हे ४०% अधार्मिक इतर कोणते धर्म खातील हे सांगायचे आहे.
हे थोडंसं 'कुठच्या धर्मात फर्टिलिटी रेट अधिक वेगाने कमी होईल?' हे विचारण्यासारखं वाटतं. इतिहास बघितला तर लक्षात येतं की पंधरावीस वर्षं अलिकडे पलिकडे सोडलं तर सर्वच देशांत, धर्मांत फर्टिलिटी रेट प्रचंड प्रमाणावर घटलेला आहे. त्याचप्रमाणे अधार्मिक होण्याची प्रक्रिया वेग घेईल तेव्हा ते सर्वच धर्म कमी अधिक प्रमाणात खातील. मला वाटतं आत्ता एचडीआयमध्ये जे लोक पुढे आहेत त्यांचे वंशज यात पुढे असतील. ढोबळमानाने आधी ख्रिश्चन, मग हिंदू आणि मग मुस्लिम.
बदलणार्‍या जागतिक धार्मिक कंपोझिशनचा भविष्यकालीन भारतावर काय राजकीय, सामाजिक, आर्थिक, इ इ परिणाम होईल?
फारसा नाही. मला वाटतं सामाजिक, आर्थिक इत्यादी बदलांचा परिपाक म्हणून अधार्मिकता वाढताना दिसेल. त्याचं चित्रही राजकीय क्षेत्रात उमटताना दिसेल. पण पुन्हा ढोबळ अंदाजांपलिकडे मला तरी काही सांगता येत नाही.
अवांतर - तुमचे सगळेच प्रश्न प्रचंड कठीण आहेत. 'धार्मिकता घटेल' हे माझं प्रिमायस पुरेशा जोरकसपणे मांडायलाच इतके कष्ट पडले. त्यामुळे काय होईल हे सांगणं तर अजून महाकठीण. त्यावर काही विदा शोधणं, त्यावरून अंदाज बांधणं हे इतकं गोंधळाचं आहे की 'मला वाटतं' या गट-फीलपलिकडे काही म्हणता येेत नाही. मग माझं म्हणणं काय, किंवा त्याच्या विरुद्ध मत काय, कुठचंच खोडून टाकणं शक्य होत नाही.
(कोरिलेशन इज नॉट कॉझेशन,
(कोरिलेशन इज नॉट कॉझेशन, किंवा सरासरीपेक्षा डिस्ट्रिब्यूशनच महत्त्वाचं वगैरे आर्ग्युमेंट्स करून हा ग्राफ कचऱ्यात टाकता येईल. पण तसं करणारे एक सुंदर सत्य पहायला मुकताहेत असं मला वाटतं.)
सॅनिटी चेक्सची बेशिक लाँड्री लिष्टच जर सत्याला विरोधी आहे म्हटलं तर संपलंच ओ. सरासरीप्रमाणे ग्राफ येतोच आहे, परंतु ०.६ ते ०.८ एचडीआय या क्याटेगरीत इतके विदाबिंदू सरासरीच्या वर आहेत त्यांचं काय? शिवाय ०.८ ते १ एचडीआय या क्याटेगरीतही ग्राफप्रमाणे सुमारे ३७ विदाबिंदू दिसताहेत. त्यांपैकी धार्मिकता ५०% पेक्षा जास्त असणारे १६-१७ विदाबिंदू दिसताहेत त्यांची संगतीही कशी लावणार? ८०-२० किंवा ९०-१० असा रेशो असला तर ठीक होतं, इथे १६-२१ म्ह. जवळपास निम्म्याला निम्मे विदाबिंदू परस्परविरोधी आहेत. त्यामुळे एका ग्राफने असं सांगता येईलसं वाटत नाही.
अवांतरः ज्या डाटासेटवरून हा ग्राफ काढलाय तो रॉ डाटा कुठे मिळेल?
निम्मे बिंदू सरासरीच्या वर
निम्मे बिंदू सरासरीच्या वर आणि निम्मे खाली असण्याबद्दलचं ऑब्जेक्शन कळलं नाही ब्वॉ.
त्यामुळे एका ग्राफने असं सांगता येईलसं वाटत नाही.
त्यामागे आख्ख्या जगभराचा पद्धतशीरपणे गोळा केलेला विदा आहे. परिपूर्ण नसेल, बट धिस इज द बेस्ट वी हॅव, अॅंंड इट इज प्रेटी इल्युमिनेटिंग. त्यातून जे तथ्य दिसतं आहे ते स्वीकारायचं की नाही हे तुम्ही ठरवायचं आहे. तसे मी इतरही ग्राफ्स दिलेले आहेत. त्यात
- हाय एचडीआय असलेल्या दोन देशांत धार्मिकतेशी सुसंगत वर्तन घटताना दिसतं.
- हाय एचडीआय देशात 'मी कुठल्याही धर्माशी संलग्न नाही' म्हणणारांची संख्या वाढताना दिसते.
- हाय एचडीआय असलेल्या देशात प्रत्येक पुढची पिढी कमी धार्मिक होताना दिसते.
- वरच्या ग्राफमध्ये कमी एचडीआयवाले देश धार्मिक आणि अधिक एचडीआयवाले देश कमी धार्मिक असलेले दिसतात.
सॅनिटी चेक जरूर करा. पण या ग्राफमधून दिसणारा ट्रेंड नाकारण्यासाठी नाकारायचा प्रयत्न नको असं मला म्हणायचं होतं. आता एवढं सगळं प्रत्येकातल्या तांत्रिक चुका काढून नाकारायचं असेल तर नाकारा. तुमची मर्जी. होलोकॉस्ट नाकारणारे पण जगात असतात.
मूळ विद्याचा स्रोत जिथे पहिला ग्राफ दिला होता तिथे दिलाच होता, इथेही देतो. Information from http://en.wikipedia.org/wiki/Importance_of_religion_by_country and http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_Human_Development_Ind…
सॅनिटी चेक जरूर करा. पण या
सॅनिटी चेक जरूर करा. पण या ग्राफमधून दिसणारा ट्रेंड नाकारण्यासाठी नाकारायचा प्रयत्न नको असं मला म्हणायचं होतं. आता एवढं सगळं प्रत्येकातल्या तांत्रिक चुका काढून नाकारायचं असेल तर नाकारा. तुमची मर्जी. होलोकॉस्ट नाकारणारे पण जगात असतात.
निव्वळ सरासरीच्या आधारे तसं म्हणणं पुरेसं नाही इतकंच म्हणायचं होतं. तुम्हांला कमी विद्यातून दिसणारं सत्य इतरांना दिसत नाही, तेवढी दिव्यदृष्टी म्हणा अजून कै म्हणा माझ्याकडे नाही.
अन या शंकेचा बादरायण संबंध होलोकॉस्ट नाकारणार्‍यांशी जोडलेला पाहून 'विथ अस ऑर अगेन्स्ट अस' या (बहुधा)बुशवचनाची आठवण होऊन चिक्कार करमणूक झाली. तूर्त कमी विदा आहे इतकेच म्हटल्यावर अशी रिअ‍ॅक्शन पाहून खूपच रोचक वाटलं.
ओक्के. माझे तुमच्या
ओक्के.
माझे तुमच्या अर्थनिर्णयनाबद्दलचे आक्षेप परत एकदा सांगतो म्ह. चर्चा अजून नेमकी होईल. सरासरीच्या वर जे 'अ‍ॅनॅमोलस' देश दिसताहेत त्यांचं स्पष्टीकरण मिळत नाही ही मुख्य तक्रार आहे. तुमचं म्हणणं असंच आहे ना की एचडीआय वाढला तर जनरली धार्मिकता कमी होतेय? हे सरासरी काढून पाहिले तर ठीक दिसतंय. पण ५०% पेक्षा जास्त धार्मिकता असलेले कैक देश हाय एचडीआयवालेही दिसतात त्याचं स्पष्टीकरण इथे मिळत नाही. बरं थोडेसे असते तर ठीक होतं पण त्या क्याटेगरीतले जवळपास निम्मे देश तसे दिसताहेत म्हणून प्रश्न उपस्थित होतो इतकेच.
अधिक विदा इ.इ..वेल- त्या त्या राष्ट्रात धर्मप्रसार कसा झाला आणि त्याप्रति लोकांच्या मनोभावनेचा इतिहास तपासून पाहणारी व्हेरिएबल्स असावीत असे मला वाटते. त्यामुळे एचडीआयसोबतच तोही एक फॅक्टर येईल आणि तुमचे स्पष्टीकरण अधिक परिपूर्ण होईल असे मला वाटते. 'फक्त एचडीआय' या संकल्पनेला तात्त्विक विरोध तर आहेच, शिवाय ग्राफबद्दल काही शंकाही आहेत. त्यामुळे 'काय विदा दिल्यास एचडीआय आणि धार्मिकता यांचे व्यस्त प्रमाण कबूल कराल' या प्रश्नाला माझे उत्तर 'फक्त एचडीआय' ही कल्पना अपुरी आहे असेच असेल.
>> पण ५०% पेक्षा जास्त
>> पण ५०% पेक्षा जास्त धार्मिकता असलेले कैक देश हाय एचडीआयवालेही दिसतात त्याचं स्पष्टीकरण इथे मिळत नाही. बरं थोडेसे असते तर ठीक होतं पण त्या क्याटेगरीतले जवळपास निम्मे देश तसे दिसताहेत म्हणून प्रश्न उपस्थित होतो इतकेच.
इथे लोकसंख्येचे वेट लावता येईल का? म्हणजे स्कॅण्डिनेव्हियातील देश हाय एच डी आय पण जास्त धार्मिक असतील तर अ‍ॅक्च्युअल धार्मिक लोकांची संख्या घेऊन हे करता येईल.
एक्स अक्षावर एचडीआय च्या उतरत्या रँकप्रमाणे देश आणि वाय अक्षावर त्या देशापर्यंतच्या क्युम्युलेटिव्ह धार्मिकांची संख्या एकूण संख्या असा प्लॉट काढता येईल का?
म्हणजे हाय एचडीआय वाल्या देशांमध्ये धार्मिकांची* एकूण संख्या असे पाहता येईल.
उदा
देश लोकसंख्या धार्मिकांचे प्रमाण धार्मिकांची संख्या धार्मिकांची एकूण संख्या
स्वीडन १० लाख ६०% ६ लाख ६ लाख
नॉर्वे ५ लाख ८०% ४ लाख १० लाख
पण ती माहिती आलरेडी आहेच ना
पण ती माहिती आलरेडी आहेच ना तिथे. धार्मिकता म्ह. 'किती लोकांना धर्माचे महत्त्व वाटते' छाप प्रश्नाला हो असे उत्तर देणे असाच काहीसा निकष आहे. त्या निकषावर तुलना केली तर वाय अ‍ॅक्सिसवर धार्मिकता आहे त्याद्वारे ते दिसतेच. वेगळ्या वेटेजची गरज नाही. आयमीन त्यातून नवे काही दिसेलसे वाटत नाही इतकेच.
टक्के आहेत ना ते? त्याने काय
टक्के आहेत ना ते?
त्याने काय होईल नॉर्वे स्वीडन सारख्या प्रगत देशात ७०% लोक धार्मिक आहेत असे म्हटले तर ते खूप दिसतात..... त्यांची अ‍ॅबसोल्यूट संख्या खूप कमी असेल. बांगला देश मध्ये कमी एच डी आय आणि ३० च टक्के लोक धार्मिक असे म्हटले तर ते संख्येने प्रचंड आहेत.
म्हणून क्युम्युलेटिव्ह लोकसंख्या घ्यायला सांगितली.
इथे लोकसंख्येचे वेट लावता
इथे लोकसंख्येचे वेट लावता येईल का?
जरूर. प्रत्येक देशाच्या लोकसंख्येचा विदा उपलब्ध आहे. कोणीतरी हे करायला काहीच हरकत नाही. प्रत्येक वेळी मीच केलं पाहिजे असं नाही. :)
किंवा त्याहून अधिक सोपं म्हणजे सर्वात जास्त लोकसंख्या असलेले पहिले तीसच किंवा पन्नासच देश घ्यायचे. मग या ग्राफमधला बराच कचरा निघून जाईल. तरी चित्र बदलेल असं वाटत नाही. कारण जेव्हा मी एका विशिष्ट एचडीआयच्या आसपासचे देश एकत्र करतो तेव्हा लोकसंख्या थोड्याफार प्रमाणात इव्हन-आउट होते. तेव्हा जवळपासचे देश एकत्र करून लोकसंख्येप्रमाणे वेटेज दिलं तरी जवळपास तेच होईल.
एचडीआय हा एकमेव घटक आहे असं
एचडीआय हा एकमेव घटक आहे असं कधीच मी म्हटलेलं नाही. त्यामुळे ते सिद्ध करण्याचा माझा प्रयत्नही नाही. एचडीआय हा एक महत्त्वाचा घटक आहे. माझं मूळ विधान होतं की 'जसजशी सुबत्ता, आरोग्य, सुशिक्षितता वाढते तसतशी देवाला साकडं घालण्याची गरज कमी होते.' हे सरासरी ट्रेंडविषयीच विधान होतं. प्रत्येक विदाबिंदू बरोब्बर रेषेवर पडेल ही अपेक्षा बरोबर नाही. गुरुत्वाकर्षणाने वस्तु खाली येतात म्हणजे स्लोप, व्हिस्कॉसिटी, वाटेतले अडथळे या गोष्टी महत्त्वाच्या नसतातच असं नाही. पण मग 'गुरुत्वाकर्षणाने वस्तू खाली येतात' हे विधान तुम्हाला आक्षेपार्ह वाटेल का?
असो, नॉइज कमी करण्यासाठी यातले अगदी लहान देश काढून टाकून, किंवा एकत्रीकरण करून बघायला हरकत नाही. कधी करताय?
प्रत्येक विदाबिंदू बरोब्बर
प्रत्येक विदाबिंदू बरोब्बर रेषेवर पडेल ही अपेक्षा बरोबर नाही. गुरुत्वाकर्षणाने वस्तु खाली येतात म्हणजे स्लोप, व्हिस्कॉसिटी, वाटेतले अडथळे या गोष्टी महत्त्वाच्या नसतातच असं नाही. पण मग 'गुरुत्वाकर्षणाने वस्तू खाली येतात' हे विधान तुम्हाला आक्षेपार्ह वाटेल का?
माझं म्हणणं डिस्टॉर्ट का करता ते अजूनही समजलं नाही. प्रत्येक विदाबिंदू रेषेवर असेल अशी माझी अपेक्षा आहे असा साक्षात्कार तुम्हांला कुठे झाला?
एचडीआय हा एक महत्त्वाचा घटक आहे फक्त होल & सोल नाही इतकीच भूमिका होती, आहे आणि राहील.
हा आलेख महत्त्वाचा वाटला.
हा आलेख महत्त्वाचा वाटला. विशेषतः त्यातल्या लाल रेषेमुळे.
या लाल रेघेचा उतार (slope) क्ष-अक्षावर उजवीकडे सरकत जावं तसा वाढतो. (अपवाद 0.6-0.7 या बिंदूचा) याचा भौतिक अर्थ असा की एचडीआय वाढत जातो तशी धार्मिकता कमी होण्याचं प्रमाण वाढत जातं. राजेशच्या हायपोथेसिसला हा ही एक (फार सबळ नाही, पण) पुरावा आहे. एचडीआय हा एकमेव पॅरामीटर पुरेसा नाही - उदा. एचडीआय बदलातून चित्रं बरंच जास्त स्पष्ट होईल - या आलेखातून दिसणारी अधिकची माहिती दुर्लक्षित होऊ नये.
नुसत्या शिक्षणाचं म्हणत नाही.
नुसत्या शिक्षणाचं म्हणत नाही. शिक्षण, सुबत्ता, आरोग्य या चांगल्या गोष्टी समाजात वाढत असल्या तर समाजाची देवाची गरज कमी होते आणि सेक्युलर/नागरी संस्थांवरचा विश्वास वाढतो.
सहमत आहे पण सुबत्ता वाढतच राहणार यालाही काही आधार असला पाहिजे. ट्रेंड अ‍ॅनालिसिस करताना सोयीस्कर तेवढाच काळ (म्हणजे गेली ७० वर्षे) बघून कसं चालेल?
दुसरीकडे फॉसिल फ्युएल्सचा वापर आणि सुबत्ता यांचे कोरिलेशन पाहिले तर मात्र ते कॉजेशन नाही असे म्हणायचे.
सुबत्ता वाढण्याचे प्रमाण स्थिर राहिल (किंवा वाढेल) हे गृहीतक असल्यास तुमचे प्रेडिक्शन बरोबर आहे पण तुमच्या गृहीतकाशीच माझे वाकडे आहे.
अर्थातच धर्माचा प्रभाव अजूनच कमी होईल
शतकाभरात सर्व जग अधिक श्रीमंत, सुशिक्षित आणि निरोगी होईल, आणि अर्थातच धर्माचा प्रभाव अजूनच कमी होईल.
स्वप्नरंजन करण्यास काहीच हरकत नाही.
जग अधिक श्रीमंत नक्कीच होईल.
सुशिक्षित होईलच याची खात्री नाही.
निरोगी होणार नाही याची खात्री देता येईल. (जेवणखाण्याच्या पद्धतींचा अभ्यास केला तर हे सहज लक्षात येईल.) माणूस जास्त काळ जगू शकेल हे मान्य पण त्यात दुवा से ज्यादा दवा की मेहेरबानी असेल.
बाय द वे चर्चमधे जाणार्‍यांची संख्या कमी होण्याचे कारण केवळ आळस आहे असे मत नोंदवतो.
नवीन पिढी अजूनच कमी धार्मिक आहे ह्याला काही आधारच नाही. कोणत्याही गोष्टीचा अभ्यासच मुळात केला नसेल तर ती गोष्ट चांगली की वाईट हे कसे काय ठरवते बुवा ही नवीन पिढी ?
जितकी व्यक्ती अधिक सुशिक्षित,
जितकी व्यक्ती अधिक सुशिक्षित, श्रीमंत व निरोगी, तितकी त्या व्यक्तीला देवाची गरज कमी
हे जरा समजलेलं नाही. सुशिक्षितबद्द्ल एकवेळ समजू शकतं. पण श्रीमंती आली की देवाची गरज कमी हा निष्कर्ष कसा आला ते नाही समजलं. हा इन-जनरल सर्व देशांतील समाजाला लागू होतो का? श्रीमंती प्रिजर्व व्हावी अशा इच्छेपायी अजून देवभोळे होणार नाहीत का लोक?
देव-धर्म या गोष्टी कुठून
देव-धर्म या गोष्टी कुठून आल्या याचा इथे थोडा विचार करावासा वाटतो.
विज्ञान-संशोधन वगैरे करायला ज्या काळात माणसाकडे पुरेसा वेळ, वाढावा (surplus) नव्हता, पण पुरेसा मोठा मेंदू होता तेव्हा पूर, दुष्काळ, वादळं, भूकंप यांच्यामुळे होणारी हानी दिसत होती त्या काळात देव या संकल्पनेची निर्मिती झाली असा शास्त्रज्ञांचा दावा आहे. एका झटक्यात होत्याचं नव्हतं होणं याची काहीतरी संगती लावणं मेंदूची आवश्यकता होती, पण विज्ञानाची पुरेशी प्रगती झालेली नसल्यामुळे दैववाद वगळता बाकी काही अर्थ लावता आला नाही. सुशिक्षित, श्रीमंत, निरोगी, असण्याचा देवाशी संबंध लावणं हे तिथून आलेलं आहे. विज्ञानाची प्रगती होणं, विश्वोत्पत्ती, उत्क्रांती यांच्यावर होणारं संशोधन आणि देवाचं साम्राज्य कमी होणं याचा संबंध अनेकदा (राजेशच्या लेखनातही) दाखवला जातो. या संदर्भात मॉर्गन फ्रीमनच्या आवाजातला एक माहितीपट आहे - Through the Worm Hole - Did we invent god?
भारतात, हिंदू धर्माबाबतीत असं थेट म्हणता येणार नाही. पण अनेक रुढी-परंपरा टाकून दिल्या जात आहेत, काही कायदेशीररित्याही, आणि त्याची जागा चंगळवाद नामक नवा 'धर्म' घेत आहे. उदाहरणार्थ स्पीकर्सच्या भिंती लावून गणपती किंवा आंबेडकरांच्या तसबिरीसमोर नाचणं हे काही आता नवीन नाही. हे वर्तन नास्तिकतेचं निश्चितच नाही. कदाचित याला धर्माचं बदलतं स्वरूपही म्हणता येईल. पण पैसा हा देव आणि चैन ही परंपरा असा नवा गरीब, श्रीमंत, दलित, वरच्या वर्गातले 'सर्वधर्मसमभाव' तयार होताना दिसतच नाही का?
धर्म या शब्दाची व्याख्या अधिक
धर्म या शब्दाची व्याख्या अधिक ढोबळ होत जाईल.
जगाचा प्रवास मुळातील हिदू जीवनपद्धतीकडे (कर्मकांड, देवधर्म, धर्मग्रंथ असल्या कल्पनांऐवजी अधिक खाजगी अशा कल्पनांकडे होईल अर्थात धार्मिक पेक्षा अधिक 'स्पिरीच्युअल'ते कडे) वाटचाल होईल तर भारतात मात्र हिंदू धर्माचे सध्या चाललेले नवहिंदूत्त्व (प्रत्यक्षात इस्लामीकरण/ख्रिस्तीकरण) होणे वेगवान होऊ शकते (अर्थात कट्टर हिंदू असा प्रकार आपण तिथून उचललेला आहे, हिंदू धर्मानुसार कोणत्याही नियमाला कवटाळून बसणेच अहिंदू आहे.)
काही शतकांपुर्वी हिंदू कमी
काही शतकांपुर्वी हिंदू कमी कट्टर होते आणी आता जास्त आहेत याची काही उदाहरणे सांगता येतील का? एक उलट उदाहरण द्यायचे झाले तर ज्ञानेश्वर आणी त्यांच्या भावंडांना समाजाने बहिष्कृत केले होते, आज अगदी तुरळक जात पंचायतीचे प्रकार सोडले तर हा प्रकार होणे शक्य नाही. अजुनही उदाहरणे देता येतील जसे की सती प्रथा बंद झाली.
तुम्ही म्हणताय ते इस्लामीकरण/ख्रिस्तीकरण हा कदाचित short term trend असू शकतो. long term trend बघितला तर कदाचित सहिष्णुता वाढलेली दिसेल.
या दुव्यावर वरील लेखातल्या
या दुव्यावर वरील लेखातल्या माहितीचं अधिक सखोल चित्रण आलेखांसह दिसेल.
मूलभूत मतभेदाचा मुद्दा म्हणजे
मूलभूत मतभेदाचा मुद्दा म्हणजे वरच्या चार्ट मध्ये 948,575,000 हिंदू एका ओळीत दाखवले आहेत तेच चुकलेले आहे. तसेच इतर धर्मांविषयी असू शकेल.
धर्माचे अढेरंट आणि कम्यूनल माइंडेड लोक यात फरक आहे तो लक्षात घेतलेला नाही. कम्यूनल माइंडेड लोक म्हणजे आपल्या जमातीघेरीज इतरांनी जिवंत राहता कामा नये/आपल्या जमातीत यावे/सेकंड क्लास नागरिक म्हणून रहावे असा विचार असलेले लोक. असे लोक केवळ मुसलमान धर्मियांच्यातच असतात असा समज बाळगणे शक्य आहे.
@ राजेश घासकडवी - चिंता करितो विश्वाची
Religion 1910 2010 Change
Islam 12.6 22.5 9.90
Agnosticism 0.2 9.8 9.60
Atheism 0 2 2.00
Hinduism 12.7 13.8 1.10
New religion 0.4 0.9 0.50
Spiritualism 0 0.2 0.20
Daoism 0 0.1 0.10
Bahá'í Faith 0 0.1 0.10
Confucianism 0 0.1 0.10
Sikhism 0.2 0.3 0.10
Jainism 0.1 0.1 0.00
Zoroastrianism 0 0 0.00
Shinto 0.4 0 -0.40
Judaism 0.8 0.2 -0.60
Buddhism 7.9 7.2 -0.70
Christianity 34.8 32.8 -2.00
Ethnoreligion 7.7 3.5 -4.20
Chinese folk religion 22.2 6.3 -15.90
१०० वर्षांत प्रामुख्याने चीनमधल्या लोकधर्माचा, छोटछोट रेसच्या कमी माहित असलेल्या धर्मांचा र्‍हास झाला आहे. अर्थातच इस्लामची लिडींग पोझिशन आहे त्यात चीनचा संबंध नाही (वा फारच कमी आहे) म्हणजे चीन वजा जाता उरलेल्या जगात इस्लाम चांगलाच फोफावतो आहे.
आता १०० वर्षांच्या अवधीत, शिक्षण, विज्यान, पुरोगामीत्व, इ इ यांची इतकी प्रचंड जाहीरात होऊन देखिल जे कोर नास्तिक आहेत ते केवळ २% आहेत. म्हणजे नविन धर्म पण जितकी प्रगती करतात त्यापेक्षा इंप्रेसिव प्रगती नास्तिकवादाने केली नाही. जागतिक स्तरावर हे नवे धर्म ज्ञात देखिल नाहीत. त्यामानाने विज्ञानाचा रेटा अतिप्रचंड आहे. हे २% नास्तिक १०० वर्षांनी त्या तुमच्या ३०% ते ४०% पैकी नक्की किती होतील?
आता इस्लामची वाढ चीनव्यतिरिक्त सार्‍या जगात झाली आहे असे मानले तर अज्यातवाद हा केवळ चीनपुरताच पण प्रचंड वाढला आहे. ही लोकल फिनॉमेनन का म्हणू नये? तिथला लोकधर्म, शिंटो धर्म, बुद्ध धर्म हे तिन्ही कमी झाले आहेत. कंफूशिअसचा धर्म स्थिर आहे. मग जगातले अन्य लोक प्रगतीमुळे, सौख्यामुले, इ इ अज्ञातवादी बनत आहेत असे का म्हणता? चीनची कम्युनिस्ट राजवट गेली तर चित्र पार बदलेल नि येत्या १०० वर्षांत याचीच शक्यता जास्त आहे.
शिवाय इथे दोन-तीन प्रकारचे बदल आहेत-
१. एक लोकसंख्या इतरांच्या मानाने अधिक वेगाने वाढल्याने बदलणारी डेमोग्राफी
२. लोकांनी एन मासे स्वेच्छेने, बलाने बदललेले धर्म
३. युद्ध, संहार, इ इ मुळे नष्ट झालेले लोक
वरील प्रकारचे बदल हे कमी होऊन लोक विचाराधारित धर्मनिष्ठा ठेवतील इतकी सुबत्ता येईल असे आपणांस म्हणायचे आहे का? आपण आपल्या मुळ प्रतिसादात अमेरिका व युके चे उदाहरण दिले आहे. २११० मधे भारतात (वा जगात) जितके लोक असतील तितके आज अमेरिकेत जितके लोक शिकलेले, विचारी आहेत तितके तसे असतील? त्यापेक्षा जास्त असतील. कारण आजच्या अमेरिकेच्या सुबत्तेने ३०-४०% नास्तिकता व अज्ञातवाद लोकसंख्येत नसावा. http://en.wikipedia.org/wiki/Religion_in_the_United_States इथे २०% लोक असे दाखवले आहेत. मग ४०% व्हायला अमेरिकेत आजच्यापेक्षा, साधारणपणे, दुप्पट सुबत्ता, शिक्षण, इ हवे.
"२११० आजच्या अमेरिकेपेक्षा दुप्पट सुबत्ता उभ्या जगात असेल" असे गृहितक करून आपण अंदाज मांडला आहे का?
असेच असेल तर रेसिडेंट भारतीयावर काय परिणाम होईल हे चर्चित बसायची गरज नसावी.
चीनमध्ये राज्यव्यवस्थेकडून
चीनमध्ये राज्यव्यवस्थेकडून धर्म नष्ट करण्याचा प्रयत्न झाला/होतो आहे, त्यामुळे चीनला थोडं बाजूला ठेवावं असं मला वाटतं.
आरोग्य, सुव्यवस्था, संपत्ती आणि शिक्षण वाढतं तशी धर्माची गरज कमी होते असं मी म्हटलेलं होतं. याचा अर्थ ते समानुपाती आहे असं नाही. म्हणजे अमेरिकेत दुप्पट निधर्मी लोक व्हायला सुबत्ता दुप्पट व्हायला पाहिजे असं नाही. किंबहुना २००७ ते २०१२ या पाच वर्षांतच प्रचंड फरक पडलेला आहे - सुबत्तेत फारसा फरक पडलेला नसतानाही.
आणि ही प्रक्रिया आत्ता सुरू झालेली नाही. वरचा आलेख बघितला तर हे लक्षात येईल की निधर्मी लोकांचं प्रमाण दर वयोगटात हळूहळू वाढत जात आहे. खाली दिलेल्या आलेखावरून प्रत्येक नवीन पिढीतच निधर्मीता वाढते आहे असं नाही, तर तरुण पिढ्यांमध्ये ती काळानुरुपही वाढते आहे असं दिसतं.
याचं एक कारण म्हणजे जेव्हा निधर्मींची संख्या अत्यल्प असते तेव्हा आईबाप दोघेही निधर्मी असण्याची शक्यता कमी असते. एका विशिष्ट मर्यादेपलिकडे निधर्मींची संख्या पोचली की धर्माचे जवळपास काहीही संस्कार न झालेल्यांची संख्या मोठी होते. त्यांच्याचबरोबर ज्यांना धर्माची गरज वाटत नाही अशांचीही त्यात नव्याने भर पडते. त्यामुळे केवळ दुप्पट व्होल्टेज - दुप्पट करंट असा समानुपाती फॉर्म्युला नसून हळूहळू संपूर्ण समाजाचंच सेक्युलरायझेशन या प्रकारे हा बदल होतो. ही प्रक्रिया साक्षरता-सुशिक्षितता वाढण्याच्या प्रक्रियेसारखी आहे. आत्ताची पिढी अगदी १०० टक्के साक्षर झाली तरी एकंदरीत साक्षरतेचं प्रमाण वाढण्यासाठी जुनी निरक्षर पिढी नाहीशी व्हावी लागते. त्यामुळे बदल हळूहळूच होतो.
हा रिपोर्ट अत्यंत वाचनीय आहे. संपूर्ण रिपोर्ट वाचायला जमला नाही तरी त्यातल्या टेबलांवर व आलेखांवर नजर टाकावी. अमेरिकेतलं धार्मिकतेचं स्वरूप कसं बदलतं आहे हे त्यातून स्पष्ट होतं.
The theories propounded by social scientists today tend to be more subtle – contending, for example, that societies in which people feel constant threats to their health and well-being are more religious, while religious beliefs and practices tend to be less strong in places where “existential security” is greater.21 In this view, gradual secularization is to be expected in a generally healthy, wealthy, orderly society.
सुबत्ता नि धर्म -१
चीनमध्ये राज्यव्यवस्थेकडून धर्म नष्ट करण्याचा प्रयत्न झाला/होतो आहे, त्यामुळे चीनला थोडं बाजूला ठेवावं असं मला वाटतं.
चीनमधली कम्युनिस्ट राजवट गेली, नि तिथल्या लोकांना मुक्तपणे आपला धर्म सांगू दिला, चीनचा नि इस्लामचा काही संबंध नाही असे मानले ( हे बर्‍याच अंशी खरे आहे, तो उघीर प्रांत वगळता. तिथे ५ कोटी मुस्लिम आहेत जे आपण इग्नोर करू शकतो.) तर ....
१. वरच्या मी दिलेल्या (विकिपेडियाच्याच टेबलला प्रोसेस करून) टेबलमधे ९.९% इस्लामची ग्रोथ ही Shinto, Judaism, Buddhism, Christianity, Ethnoreligion ही यांच्या घटीपेक्षा, ७.९% पेक्षा, जास्त भरत आहे. म्हणजे इस्लामचीच ग्रोथ चीनमधे २% झाली.
२. अर्थातच नास्तिकता नि अज्ञातवाद फक्त चीनमधेच वाढली आहे असा त्याचा अर्थ होतो. कारण इतर जगात जागाच उरली नाही.
३. पण अर्थातच हे खरे नाही. कारण याने मग १.१% ही हिंदूंची वाढदेखिल चीनमधेच झाली का असा प्रश्न विचाराल नि तो योग्य आहे.
४. या टक्केवारी वेगवेगळ्या बेसवर आहेत म्हणून असे होत आहे. या सगळ्यांचे उत्तर चीनचा लोकधर्म न केवळ कमी वेगाने वाढला परंतु धर्मांतरीत देखिल व्यापक प्रमाणात झाला असे आहे.
५. यातून असे म्हणता यावे कि हिंदू व इस्लाम हे लोकसंख्या इतरांपेक्षा जास्त वेगाने वाढल्याने प्रामुख्याने जास्त टक्क्याने दिसत आहेत.
६. इस्लाममधे आफ्रिकेतले, इ व्यापक धर्मांतर देखिल असावे.
७. अमेरिका, युरोप, जपान, व अन्य (एकूण १० कोटी लोकसंख्या असणारे) काही देश मिळून प्रगत देशांची लोकसंख्या १.२७ बिलियन आहे. जगातले ११.६% नास्तिक व अज्ञातवादी इथे आहेत असे मानले तर याच देशांतील ६४% लोक असे आहेत असे होते. वास्तव आहे कि फक्त १९% लोकच (अमेरिका प्रतिनिधी मानली तर) प्रगत देशांत नास्तिक व अज्ञातवादी आहेत. सबब सुबत्तेने, शिक्षणाने उद्युक्त केलेला नास्तिकवाद, इ जगात आज ३.५% इतकाच आहे. उगाच ११.६% आकड्याने हुरळून जायला नको.
पुन्हा, किती सुबत्ता हा
पुन्हा, किती सुबत्ता हा प्रश्न अपुरा आहे. मी काही समाजशास्त्रज्ञ नाही, आणि या बदलामागची नक्की रेसिपी सांंगणं मोठ्या अभ्यासाशिवाय शक्य नाही. पण माझे अंदाज सांगतो.
सुबत्ता, शिक्षण, स्वातंत्र्य, आरोग्य या गोष्टी असल्या की देवाला साकडं घालण्याची वेळ कमी कमी प्रमाणात येते. मुळात धार्मिक असलेले आईवडीलदेखील देवाची पूजा आणि काही सणवार यापलिकडे धर्माला बांंधील रहात नाहीत. आयुष्य धर्माच्या नियमांनी बांधलं न जाता शाळा, कॉलेजं, ऑफिस, पोलिस, नगरपालिका, बॅंका अशा नागरी व्यवस्थांच्या नियमांनी बांधलं जातं. त्याचबरोबर दुसऱ्या बाजूने सोशलायझेशनसाठी धर्माचं जे लोकांना एकत्र आणण्याचं काम असतं तेही इतर संस्था घेतात. हे पिढ्यानपिढ्या झालं की अधिकाधिक लोक 'मला धर्माची गरज नाही' असं म्हणायला लागतात. भारतातल्या सुशिक्षित समाजात हे आत्ताच होताना दिसतं आहे. (याच धाग्यावरचे काही प्रतिसाद पहावेत)
त्यामुळे एकतर जगात फक्त १ च टक्का किंवा ३ च टक्के अधार्मिक आहेत हे मला खरं वाटत नाही. असे अनेक लोकं आहेत जे धार्मिक गोष्टींना केवळ लिप सर्व्हिस देतात. स्वतःला अधार्मिक म्हणवत नाहीत, पण विचार आणि वागणुक तशीच असते.
असो. म्हणून ३ चे ४० कधी होणार या प्रश्नाला 'आधी ते नीट, व्यवस्थित मोजायला हवेत' असं एक उत्तर आहे. पण ते बाजूला ठेवून थोडक्यात, सोपं उत्तर द्यायचं झालं तर मी म्हणेन की जेव्हा बहुतांश लोक असे असतील की ज्यांचे आजी आजोबा सुशिक्षित (नुसते साक्षर नव्हे, दहावी पास किमान) असतील तेव्हा हे ४० टक्के झालेले नक्की दिसतील. हे व्हायला सुमारे ७५ वर्षं लागतील असा माझा अंदाज आहे.
सुबत्ता, शिक्षण, स्वातंत्र्य,
सुबत्ता, शिक्षण, स्वातंत्र्य, आरोग्य या गोष्टी असल्या की देवाला साकडं घालण्याची वेळ कमी कमी प्रमाणात येते. मुळात धार्मिक असलेले आईवडीलदेखील देवाची पूजा आणि काही सणवार यापलिकडे धर्माला बांंधील रहात नाहीत.
कोणास याची अधिक चिकित्सा करावी वाटेल, ते असो. या वाक्याने लेखाच्या मूळ तक्यातील नास्तिकता व अ़ज्ञातवाद (इथूनपुढे अनिश्वरवाद म्हणेन) यांच्यात काय फरक पडेल? म्हणजे जगात (भारताबाहेर) ३०-४०% लोक अनिश्वरवादी असल्याने २११० च्या रेसिडेंट भारतीयांना काय फरक पडेल? भारतात हे प्रमाण तितकेच असेल? कमी जास्त? ३०% जगाची सरासरी मानायची तर भारतात कमी प्रमाण असेल, लेगसीमुळे.
त्यामुळे एकतर जगात फक्त १ च टक्का किंवा ३ च टक्के अधार्मिक आहेत हे मला खरं वाटत नाही.
जगात "सुबत्ताजनित" अनिश्वरवादी ३.५% च कसे आहेत हे मी फार स्पष्ट, आकडेमोड करून सांगीतलं आहे. आता लेखाच्या मूळ टेबलातील अधार्मिक सदरात मोडणारे लोक हे दोन प्रकारचे आहेत. आपणास अधार्मिकतेचा वेगळा निकष सांगायचा आहे का? आकड्यांचा वेगळा स्रोत द्यायचा आहे का? याला हरकत नाही*.
आयुष्य धर्माच्या नियमांनी बांधलं न जाता शाळा, कॉलेजं, ऑफिस, पोलिस, नगरपालिका, बॅंका अशा नागरी व्यवस्थांच्या नियमांनी बांधलं जातं.
हा व्यापक विषय आहे. त्याबद्दल नंतर कधीतरी. पण मूलतः धर्म सुबत्ता आल्यानेच निर्माण झाले आहेत, त्यांचे स्तोम माजले आहे, हा इतिहास आहे. आजपर्यंत ३.५% ब्राह्मण भारतात देव, इ इ काय ते पाहत, तसे ख्रिश्चनांचे क्लर्जी, इ चे. उद्या जर लोकांना पुरोहितांइतकाच इतकाच आपलाही 'ईश्वर, धर्म विषयक प्रश्नांवर विचार करण्याचा अधिकार आहे' असे वाटायला चालू झाले (सुबत्ता आली कि हे प्रश्न चाळायला जास्त वाव असतो.) तर?
ईश्वर/ धर्म विषयांत कट्टर नास्तिकता ते रस नाही ते माहित नाही ते काय फरक पडतो ते सौम्यता ते जहाल धार्मिकता अशी रेंज आहे. ते सतातन प्रश्न लोकांना पडणं बंद होईल इतके ते सुबत्ता राज्यात बिझी असतील? इथे आपण लोकांना सुबत्तेने धर्माची गरज जाते असे सांगताय. आज सुबत्ता कमी आहे का? मग नास्तिक २% च का? सुबत्तेच्या, शिक्षणाच्या नि विज्यानाच्या प्रचंड २०० वर्षाच्या रेट्याने ही हालत आहे. यातला जो अधिकतर भाग आहे - ९.९% अज्ञातवादींचा तो अर्थातच या तिन्ही बलांना बळी पडला नाही. याने रेसिस्टंसची कल्पना यावी.
ज्यांचे आजी आजोबा सुशिक्षित (नुसते साक्षर नव्हे, दहावी पास किमान) असतील तेव्हा हे ४० टक्के झालेले नक्की दिसतील. हे व्हायला सुमारे ७५ वर्षं लागतील असा माझा अंदाज आहे.
आज जितक्या लोकांचे आजीआजोबा पदबीधर (दहावी असू द्या) आहेत, पैकी किती नातवंडे अधार्मिक आहेत.
असे अनेक लोकं आहेत जे धार्मिक गोष्टींना केवळ लिप सर्व्हिस देतात.
ऑफिशियल, कागदोपत्री स्टॅटस नि वैचारिकता यांचेकडे निर्देश करायचा आहे का? ठिक आहे, फक्त लिप सर्विस म्हटले जाऊ नये यासाठी (उदाहरणादाखल हिंदूमधे) काय करणे अभिप्रेत आहे?
* आपल्या घॄतं पित्वा धाग्यात आपण अगदी ओरिसाच्या लोकांना सुद्धा भरभरून तूप खाऊ घातले होते. तेव्हा त्या विद्यावर मी काहीच शंका घेतली नाही. वास्तविक भारत सरकारची (होय, तुम्ही तिथे स्रोतासाठी जरी कोण्या आंतरराष्ट्रीय संघटनेचे नाव दिले असले तरी मूळ विदा दूध नि पशू संवर्धन मंत्रालय, इ चा आहे.) विदा गोळा करायची पद्धत जर स्वतः पाहिलीत तर नंतर कधी ती वापरून काही अर्थ काढायच्या नादात पडणार नाहीत. परंतु इतका प्रतिवाद करताना विद्याबद्दल एक अवाक्षरही मी काढले नाही. कोणती तरी एक गोष्ट पवित्र, अप्रश्नित मानल्याशिवाय संवादाला अर्थ उरत नाही. असो.
माझा मुद्दा असा आहे की
माझा मुद्दा असा आहे की सध्याचा विदा निरर्थक नाही तर अपुरा आहे. त्यात 'माझा कागदोपत्री धर्म अमुकअमुक आहे' इतकंच नोंदलेलं आहे. गंमत म्हणजे अमेरिकेतल्या २० टक्के अधार्मिक म्हणण्यासाठी प्यू फाउंडेशनचा विदा, आणि भारतीयांत निव्वळ हिंदूंची संख्या असंच चित्र वाटतं. त्याऐवजी प्यू फाउंडेशनने जसा अमेरिकेत सर्व्हे केला त्यावर आधारित विदा मिळाला तर ही टक्केवारी अधिक अचूक काढता येईल. आणि दरवर्षी मोजली तर ट्रेंड्स दिसतील. असो. ३.५ टक्के आकडा नक्की किती आहे हे तितकंसं महत्त्वाचं नाही असं म्हणूनच मी पुढे उत्तर दिलेलं आहे.
मुळ मुद्दा
आणि ही प्रक्रिया आत्ता सुरू झालेली नाही. वरचा आलेख बघितला तर हे लक्षात येईल की निधर्मी लोकांचं प्रमाण दर वयोगटात हळूहळू वाढत जात आहे. खाली दिलेल्या आलेखावरून प्रत्येक नवीन पिढीतच निधर्मीता वाढते आहे असं नाही, तर तरुण पिढ्यांमध्ये ती काळानुरुपही वाढते आहे असं दिसतं.
तो चार्ट नि ते ट्रेंडस अत्यंत आनंदाची बाब आहे असे मानू. लेखातील मूळ विषयाच्या अनुषंगाने - अमेरिकेतील हा सुशिक्षित, तरुण, नास्तिक, अज्ञातवादी, विज्ञानवादी, किंबहुना गोरा, श्रीमंत मनुष्य भारतातल्या त्यासमान सुशिक्षित, तरुण, नास्तिक, अज्ञातवादी, विज्ञानवादी, जनरली ब्राऊन, श्रीमंत मनुष्याशी त्याच्या शेजारच्या सामान्य, अस्तिक, किंबहुना गोर्‍या इ मनुष्यापेक्षा जास्त 'तात्विक वा कोणतीही अन्य(काय शब्द वापरू?)' जवळीक फिल करेल का? म्हणजे भारतीय हिंदू व मॉरीशसचे हिंदू करतात तशी. किंवा भारतीय मुस्लिम व इंडोनेशियाचे मुस्लिम करतात तशी.
इतर शब्दांत -
१. Will that be a global community?
2. Will such surge of atheism matter in deciding socio-political, economical mattera?
3. If yes, how?
दुर्दैवाने यासारख्या अभ्यासात
दुर्दैवाने यासारख्या अभ्यासात हीच त्रुटी असते. मी कुठल्यातरी कागदावर माझा धर्म कुठचा लिहिला आहे त्यावरून हे आकडे काढलेले असतात. त्यामुळे नास्तिकांचा किंवा निधर्मी लोकांचा आकडा आहे त्यापेक्षा खूपच कमी दिसतो. म्हणूनच प्यू फाउंडेशनतर्फे दरवर्षी घेतलेल्या 'तुम्ही कितपत धार्मिक आहात? कुठल्या धर्माचे आहात? स्वतःला निधर्मी समजता का?' या प्रकारच्या प्रश्नावलीच्या उत्तरांना महत्व येतं.
"इट इज नॉट वर्थ थिंकिंग-
"इट इज नॉट वर्थ थिंकिंग- बिकॉज इट डझन्ट मॅटर"
"देव आहे का हे मला माहित नाही कारण तसा मी विचार केला नाही, करु इच्छित नाही" हे उत्तर तुम्ही सांगता त्या लाईन ऑफ थॉट्सवर आहे, पण मला माहित आहे कि नाही ह्यावरही मला विचार करायचा नाही हे लॉजिकल वाटत नाही. असे एखादे उदाहरण आहे काय?
उदाहरण
घरी इंटरनेट लावल्यावर फायदा* होईल की नाही असा विचार माझी ऐशी वर्षाची आई करत नाही.
१. इंटरनेटने नक्की काय होते ते तिला ठाऊक नाही.
२. ते ठाऊक करून घ्यायची गरज आहे असे तिला वाटत नाही कारण तिचे आजचे आयुष्य इंटरनेटवाचून मुळीच अडत नाही. तिची काही बिले मी इंटरनेटवरून भरतो हा फायदा तिला (की मला?) होतो पण त्यावाचून बिले भरायची राहिली असती असे नाही.
*देव आहे/नाही असे मानण्यात नुसत्या अस्तित्वाचा प्रश्न नाही. "देव काहीतरी फायदा करून देतो" ही कन्सेप्ट नसेल तर देव म्हणजे शब्द बापुडे केवळ वारा आहे.
भुमिका
घरी इंटरनेट लावल्यावर फायदा* होईल की नाही असा विचार माझी ऐशी वर्षाची आई करत नाही.
पण 'इंटरनेट लावल्यावर फायदा* होईल का?' असा प्रश्न विचारल्यावर 'माहित नाही' असे उत्तर असण्याचा संभव अधिक आहे, 'मला ते माहित असण्याची गरज नाही' हे उत्तर का द्यावेसे वाटेल?
*देव आहे/नाही असे मानण्यात नुसत्या अस्तित्वाचा प्रश्न नाही. "देव काहीतरी फायदा करून देतो" ही कन्सेप्ट नसेल तर देव म्हणजे शब्द बापुडे केवळ वारा आहे.
देवाचे अस्तित्त्व म्हणजेच त्याचे फायदे/तोटे मानणे आहे, अन्यथा 'देव आहे/नाही म्हणजे नक्की काय मानता' असा प्रश्न विचारावा लागेल जो मुळात पहिल्या प्रश्नात अंतर्भूत आहे.
आपण कुठल्या धर्मात येतो हे
आपण कुठल्या धर्मात येतो हे कसे ठरवायचे? मी अज्ञेयवादी, निरीश्वरवादी, स्पिरीचुअल वगैरे कुठेच बसत नाही. देवाबद्दल मला काय वाटते विचारल्यास 'कै नै. कै विचार करायची गरज नै सध्यातरी' असे उत्तर देइन.
ह्याला अपेथिझम असे म्हणता यावे.
Its funny how much people 'think' about what they 'dont' want to think about.
इंग्लंडमध्ये चर्चला
इंग्लंडमध्ये चर्चला जाणारांच्या संख्येत प्रचंड प्रमाणावर घट झालेली आहे. १९८० ते २००५ च्या दरम्यान लोकसंख्या सुमारे ८% नी वाढली, पण चर्च अटेंडन्स ४०% नी घसरला.
इंग्लंडमधल्या चर्चगोअर्सची संख्या घटताना आणि सरासरी वय वाढताना दिसतं.
अमेरिकेत आणि इंग्लंडमध्ये जे होतं आहे ते पन्नास-साठ वर्षांनी भारतात होताना दिसणार का नाही याची कारणं कोणीतरी द्यायला हवी.
संख्या
>>इंग्लंडमधल्या चर्चगोअर्सची संख्या घटताना आणि सरासरी वय वाढताना दिसतं.
अमेरिकेत आणि इंग्लंडमध्ये जे होतं आहे ते पन्नास-साठ वर्षांनी भारतात होताना दिसणार का नाही याची कारणं कोणीतरी द्यायला हवी.
तसं होईलच असं सांगणे अवघड आहे. कारण गेल्या पंचवीसेक वर्षांचा इतिहास सांगतो की भारतात कंपिटिटिव्ह कम्यूनल* टेम्पल गोअर्स**ची संख्या वाढत आहे.
*संख्या वाढते आहे हे म्हणणे कितपत खरे आहे ठाउक नाही. कदाचित संख्या तितकीच असेल पण त्या टेम्पल गोइंगचे अ‍ॅग्रेसिव्ह प्रदर्शन वाढले असेल.
**टेम्पल गोअर्स यात देवळात*** जाणारे इतकेच अंतर्भूत नसून विविध प्रकारचे सण समारंभ साजरे करणारे सुद्धा अंतर्भूत आहेत.
*** मी दर शिवजयंतीला रायगडावर वगैरे जाणारे सुद्धा टेम्पल गोअर्स म्हणून धरेन कारण त्यांच्या रायगडावर जाण्यात शिवाजीच्या कार्याला धार्मिक कार्य समजण्याचा भाग असतो. हे लोक वाढत असतील तर टेम्पल गोअर्स वाढत आहेत असे मी समजेन.
मुळात हिंदू कोणास म्हणावे?
मुळात हिंदू कोणास म्हणावे? मुसलमान कोणास म्हणावे व ख्रिस्ती कोणास म्हणावे? तसेच इतरही प्रत्येक धर्मियाबद्दल लिहिता येईल पण सुरूवात म्हणून हे तीन धर्म घेऊ.
हे इथे मला कोणी स्पष्ट करून ठोस व्याख्या देईल व त्यासंबंधिचे आकडे प्रस्तुत करेल तर(च) पुढे चर्चा करता येईल.
तोवर या धाग्यावरील दोन्ही बाजुंचा गोळीबार पूर्णपणे हवेत आहे. राजेशराव व अरूणराव दोघेही बरेचसे आकडे घेऊन आले आहेत पण ते अत्यंत कमकुवत व "बेसलेस" (शार्मिक कोणाला म्हटले आहे? मुळात प्रत्येक धर्माची चौकट काय वगैरे स्पष्ट झाल्याशिवाय आकड्यांना बेस नाही) आहेत. अर्थात त्याचा आधार घेऊन कोणताही निष्कर्ष काढण्यासाठी पुरेसे नाहीत हे बॅट्याचे मत या पार्श्वभूमीवर मला पटते.
मुळात हिंदू कोणास म्हणावे?
मुळात हिंदू कोणास म्हणावे? मुसलमान कोणास म्हणावे व ख्रिस्ती कोणास म्हणावे? तसेच इतरही प्रत्येक धर्मियाबद्दल लिहिता येईल पण सुरूवात म्हणून हे तीन धर्म घेऊ.
हे इथे मला कोणी स्पष्ट करून ठोस व्याख्या देईल व त्यासंबंधिचे आकडे प्रस्तुत करेल तर(च) पुढे चर्चा करता येईल.
म्हणजे विकिपिडियाच्या व्याख्या हव्या आहेत काय? वरचा चार्ट बहुदा जोशींनी विकिपिडियावरुन उचलला आहे, त्यावरच्या व्याख्या उपलब्ध आहेतच. नक्की काय शंका आहे?
अधिक स्पष्ट करतो. तुम्ही ज्या
अधिक स्पष्ट करतो.
तुम्ही ज्या गणता आहात त्या मुलभूत गोष्टीच "धार्मिकता" ठरवायला चुकीच्या वाटतात.
माझंच उदा घेऊ. माझी जीवनशैली हिंदू आहे. मी बहुतांश वेळा चार हिंदू सारखा वागतो. मात्र मी आस्तिक नाही, देव ही संकल्पना रुढार्थाने मला मान्य नाही. मात्र तरीही मी कोणी धर्म विचारल्यास "निधर्मी" वगैरे न सांगता "हिंदू" सांगतो. काही कर्मकांडे मी केली आहेत (जसे लग्न, मुंज), काही हिंदू उत्सवांत मी स्वेच्छेने सहभागी होतो (जसे गणेशोत्सव, नवरात्री), त्याच बरोबर काही हिंदु धर्माशी निगडीत नसणारे सण (जसे ख्रिसमस, पारशी न्यू ईयर) साजरे करताना मी सहभागी होतो, काही लहानसहान हिंदू सण, प्रथा (जसे दिव्याची आवस, कोजागिरी, त्रिपुरी पोर्णिमा, धनत्रयोदशी, वसुबारस, संक्रांत) आवडीने साजरे करतो. मात्र हे सारे करत असताना धर्माला अपेक्षित भाव/कारणे माझ्या मनात नसतात (उदा सण मी मिष्टान्नांपुरते साजरे करतो, उत्सव चार भावंडे एकत्र येतात, मजा येते म्हणून साजरे करतो इत्यादी). त्याच वेळी प्रत्यक्षात मी त्या धर्मातील कित्येक प्रथांवर विश्वास ठेवत नाही, पाळत नाही प्रसंगी बंडखोरी करून त्या मोडीत काढतो.
मग तुमच्या क्याल्क्युलेशनमध्ये माझी गणना धार्मिक मध्ये होईल का? मुळात मी "धार्मिक" आहे का? हे कसे ठरवावे?
मला प्रतिसाद आवडला कारण माझं
मला प्रतिसाद आवडला कारण माझं काहीसं ऋ म्हणतो तसच आहे. काही सण मलाही आवडतात (दिवाळीचं अभ्यंगस्नान हा माझा विशेष आवडता प्रकार, प्रसन्न वाटतं, उत्सव वाटतो.) पण ऋ ने लिहीलं तितक्या योग्य शब्दात मला मांडता आलं नसतं पण ते त्याने मांडून 'माझ्या मनातलं बोललास' असं झालं म्हणून मला त्याचा प्रतिसाद आवडला :)
नैतिक आणि धार्मिक
केवळ धर्माचे काही विचार हे तुमच्या नैतिकतेचा सबसेट असल्यास तुमच्या त्या वागण्याला धार्मिक म्हणता येणार नाही, तुमच्या कृतीचा उद्देश धर्मपालन आणि म्हणून चांगले वागणे असे असल्यासच तुम्हाला धार्मिक म्हणता यावे.
A म्हणजे नैतिक वागणे, B म्हणजे धर्माचे सद्य इन्टरप्रिटेशन आणि A ∩ B म्हणजे सामायिक नैतिक विचार, तुम्ही B गटात असाल तरच धार्मिक आहात असे मानावे, A ∩ B गटात असाल तर तुम्ही धार्मिक नाही असे मी म्हणेन.
मी ज्याला धर्म म्हणतो त्याचे
मी ज्याला धर्म म्हणतो त्याचे विचार माझ्यापुरत्या नैतिकतेशी पूर्ण मेळ खातात.
माझ्यासाठी A* = B* आहे.
A* म्हणजे माझी नैतिकता (माझ्या दृष्टीकोनातून नैतिकता)
B* म्हणजे धर्माचे माझे इंटरप्रिटेशन (अर्थात माझी जीवनपद्धती - माझ्यासाठी धर्म = जीवनपद्धती हे वर सांगितले आहेच)
मात्र A* इतर कोणाच्याही धर्माच्या व्याखेसारखा नाही. किंबहुना प्रत्येकाचा A* वेगळा आहे तसेच B* सुद्धा. त्याहून गंमत म्हणजे माझी नैतिकता व धर्म (अर्थात जीवनपद्धती) हे सतत बदलत असतात - ते प्रवाही आहेत.
म्हणून तर आधी विचारले "B म्हणजे धर्माचे सद्य इन्टरप्रिटेशन" कसे ठरवावे. हे वैयक्तीक इंटरप्रिटेशन म्हणावे की सर्वांच्या B* च्या इंटरप्रिटेशनचा लसावि (तो बहुदा शुन्य येईल). मुळात हिंदु धर्मासारख्या म्युच्युअली एक्सक्लुझिव्ह गट अका छत्रीखाली एकवटलेल्या तथाकथित धर्माचे सद्य इंटरप्रिटेशन कसे ठरवाल?
इतके सगळे असूनही मी माझा धर्म हिंदू असाच सांगतो. हिंदू मॅरेज अ‍ॅक्टाखाली लग्नही करतो व इतर प्रशासकीय बाबी सुद्धा.
आता काय म्हणाल? मी धार्मिक हिंदू आहे?
+
+१
मी देखील ऐहिक जीवनात सामान्यतः हिंदूंप्रमाणे वागतो. पक्षी माझे वडील वारल्यानंतर त्यांच्या संपत्तीची व्यवस्था ते आणि मी हिंदू असल्यानुसार केली. माझ्यासुद्धा संपत्तीची विल्हेवाट मी, माझी पत्नी व माझी मुलगी हिंदू असल्याप्रमाणे लागेल. आमच्या थत्ते कुटुंबातील जे काही जमीन व्यवहार होते त्यात मी एक कोपार्सेनर असल्याप्रमाणे व्यवहार केले.
या स्वरूपाच्या आर्थिक/व्यावहारिक बाबी मी हिंदूंप्रमाणे करतो. त्या खेरीज इतर कुठल्याही (धार्मिक) अर्थाने मी हिंदू धर्मीयासारखा वागतो असे मला वाटत नाही.
त्याखेरीज दिवाळीत आकाशकंदील लावतो, फराळाचे पदार्थ खातो (ते एरवीही खातो) संक्रांतीला तिळाचे लाडू खातो, गुळाची पोळी खातो. या गोष्टींनी (या धाग्यातल्या अर्थाने) मी हिंदू धर्मीय ठरतो का ?
'मी हिंदू ठरतो का?' साठी
'मी हिंदू ठरतो का?' साठी ऋषिकेश आणि थत्तेंना सामायिक उत्तर देतो.
जर कोणी हिंदू परंपरांप्रमाणे अमुक अमुक गोष्टी करतो म्हणजे तो हिंदू ठरतो का? हा प्रश्न मीही विचारलेला आहे. खरं तर धार्मिक असणं - नसणं हे काळंपांढरं नाही. म्हणूनच भारतात कोणीच अधार्मिक नाही असं मूळ लेखातल्या तुलनेत दाखवलेलं आहे. त्याऐवजी धर्माच्या काही मूलभूत संकल्पना मानणं/न मानणं, स्वतःला त्रास होईल इतपत बंधनं पाळणं, प्रार्थनेची वारंवारता, धर्माधिष्ठित भूमिकांना पाठिंबा अशा अनेक गोष्टींबाबत सर्व्हे केला तर प्रत्येकाच्या धार्मिकतेचं प्राथमिक मूल्य काढता येईल. आणि याची सरासरी काढून ती दरवर्षी मोजता येईल. ही प्रश्नावली कशी तयार करायची, त्यातून मूल्य कसं काढायचं या कठीण गोष्टी आहेत, पण काही तज्ञांनी एकत्र बसून ते करता येईल. निदान 'तुम्ही स्वतःला धार्मिक मानता का? होय किंवा नाही.' वा 'तुमचा धर्म कुठचा?' अशा ढोबळ प्रश्नांच्या उत्तरांपेक्षा अधिक स्पष्ट चित्र त्यांतून तयार होईल.
स्वेच्छा
>> माझी जीवनशैली हिंदू आहे. मी बहुतांश वेळा चार हिंदू सारखा वागतो. मात्र मी आस्तिक नाही, देव ही संकल्पना रुढार्थाने मला मान्य नाही. मात्र तरीही मी कोणी धर्म विचारल्यास "निधर्मी" वगैरे न सांगता "हिंदू" सांगतो. काही कर्मकांडे मी केली आहेत (जसे लग्न, मुंज), काही हिंदू उत्सवांत मी स्वेच्छेने सहभागी होतो (जसे गणेशोत्सव, नवरात्री), त्याच बरोबर काही हिंदु धर्माशी निगडीत नसणारे सण (जसे ख्रिसमस, पारशी न्यू ईयर) साजरे करताना मी सहभागी होतो, काही लहानसहान हिंदू सण, प्रथा (जसे दिव्याची आवस, कोजागिरी, त्रिपुरी पोर्णिमा, धनत्रयोदशी, वसुबारस, संक्रांत) आवडीने साजरे करतो. मात्र हे सारे करत असताना धर्माला अपेक्षित भाव/कारणे माझ्या मनात नसतात (उदा सण मी मिष्टान्नांपुरते साजरे करतो, उत्सव चार भावंडे एकत्र येतात, मजा येते म्हणून साजरे करतो इत्यादी). त्याच वेळी प्रत्यक्षात मी त्या धर्मातील कित्येक प्रथांवर विश्वास ठेवत नाही, पाळत नाही प्रसंगी बंडखोरी करून त्या मोडीत काढतो.
मग तुमच्या क्याल्क्युलेशनमध्ये माझी गणना धार्मिक मध्ये होईल का? मुळात मी "धार्मिक" आहे का? हे कसे ठरवावे?
>> निदान 'तुम्ही स्वतःला धार्मिक मानता का? होय किंवा नाही.' वा 'तुमचा धर्म कुठचा?' अशा ढोबळ प्रश्नांच्या उत्तरांपेक्षा अधिक स्पष्ट चित्र त्यांतून तयार होईल.
ह्याविषयी सहमत आहे. तरीही ह्यात स्वेच्छा महत्त्वाची असं मला वाटतं. 'तुझा धर्म कोणता?' ह्याचं उत्तर जो कुणी 'हिंदू' असं देत असेल त्याला हिंदू मानणं मला भाग आहे असं मला वाटतं. वर ऋषिकेश म्हणतो तसं वर्तन ठेवलं आणि प्रश्नाचं उत्तर 'निधर्मी' असं दिलं तर मी त्या माणसाला हिंदू कसं आणि का मानावं?
हो, पण...
>> मात्र प्रश्न आहे सदर व्यक्ती धार्मिक आहे का? असा तो प्रश्न आहे.
हो, पण तुमच्याच उत्तरांत पाहिलं तर -
>> मात्र हे सारे करत असताना धर्माला अपेक्षित भाव/कारणे माझ्या मनात नसतात (उदा सण मी मिष्टान्नांपुरते साजरे करतो, उत्सव चार भावंडे एकत्र येतात, मजा येते म्हणून साजरे करतो इत्यादी). त्याच वेळी प्रत्यक्षात मी त्या धर्मातील कित्येक प्रथांवर विश्वास ठेवत नाही, पाळत नाही प्रसंगी बंडखोरी करून त्या मोडीत काढतो.
आता शेवटी हे सगळं तुम्ही काय मानता ह्यावरच अवलंबून असल्यामुळे तुम्ही स्वतःला धार्मिक म्हणत असाल, तर मी कसा काय ते खोटं ठरवू? असा माझा प्रश्न आहे.
खोटं ठरवणं नाही. पण
खोटं ठरवणं नाही.
पण स्टॅटिस्टिकल अभ्यास करताना म्हण तो धार्मिक विरूद्ध दुसरा एकक न रहाता, धार्मिक मानणारे विरूद्ध दुसरा एकक इतकेच रहाते. कारण प्रत्येकाची स्वतःला धार्मिक मानण्याची कसोटी वेगवेगळी असते. त्याचा समाजशास्त्रीय अभ्यास करणे सांख्यिकीने कठीण (की अशक्य?) होते.
अशक्य नसावं
>> प्रत्येकाची स्वतःला धार्मिक मानण्याची कसोटी वेगवेगळी असते. त्याचा समाजशास्त्रीय अभ्यास करणे सांख्यिकीने कठीण (की अशक्य?) होते.
समाजशास्त्रीय अभ्यास कठीण किंवा अशक्य तरीही वाटत नाही. वर जसा चर्चमध्ये जाणारे लोक घटले वगैरे विदा घेतला जातो तसा लाक्षणिक विदा घेता येईल आणि लोकांनी स्वतःच्या धार्मिकतेविषयी दिलेली उत्तरं त्याच्याशी जोडून पाहता येतील.
अवांतर - तुमचे सगळेच प्रश्न
अवांतर - तुमचे सगळेच प्रश्न प्रचंड कठीण आहेत. 'धार्मिकता घटेल' हे माझं प्रिमायस पुरेशा जोरकसपणे मांडायलाच इतके कष्ट पडले. त्यामुळे काय होईल हे सांगणं तर अजून महाकठीण. त्यावर काही विदा शोधणं, त्यावरून अंदाज बांधणं हे इतकं गोंधळाचं आहे की 'मला वाटतं' या गट-फीलपलिकडे काही म्हणता येेत नाही. मग माझं म्हणणं काय, किंवा त्याच्या विरुद्ध मत काय, कुठचंच खोडून टाकणं शक्य होत नाही.
१. धार्मिकतेच्या प्रतिसादांमधे प्रतिवाद करताना लोकांनी त्याचा किमान एक टेक सांगीतला असता तर बरे वाटले असते. जसा तुम्ही ३०-४०% वाला सांगीतला तसे.
२. जितके काळात दूर जाऊ, मागे वा पुढे, तितकं चित्र अंधुक होणार. आपली पिढी पराकोटीचे अज्ञान नि पराकोटीची जिज्ञासा यांचे संम्मिलन आहे. जास्त डिफेंड करायची गरज नसावी.
धर्मापेक्षा धार्मिक कट्टरता
धर्मापेक्षा धार्मिक कट्टरता किती आहे यावर सामान्य भारतीय (किंवा इतर कोणीही) माणसाला पडणारा फरक अवलंबून आहे. हिंदू किंवा ख्रिश्चनांमध्ये कट्टततेचे प्रमाण फार दिसून येत नाही. जे कोणी आहेत ते अल्पसंख्यांक आहेत. आफ्रिका आणी मध्यपुर्वेत कट्टर इस्लामला पाठिंबा वाढतोय असे एकंदरीत दिसत आहे. त्याची चिंता वाटते.