.

लेखन, विशेषतः या खटाटोपामागचं प्रयोजन वाचून, प्रयोग प्रत्यक्ष पहाण्याची इच्छा निर्माण झाली. कधी बघायला मिळेल (का) हे मात्र माहित नाही.

खुलासा आणि शेवटचं अर्ध वाक्य हेच एकत्र जोडून वाचलं. मधलं meaty लेखन स्वतंत्र वाचलं.

'समीक्षा' आवडली. या प्रयोगाला जाणे शक्य होते, तसे योजलेही होते, पण काही कारणाने जाणे झाले नाही. ते बरे झाले असे आता वाटते.

इतक्या तपशीलवार लेखनाला दाद म्हणून तरी प्रयोग बघणार आहे.
म्हणजे तुम्हाला आवडला नसला तरी प्रयोग बघायची इच्छा याच लेखनाने जागृत केली आहे. त्यातही 'विलोम' नावाच्या प्रयोगासाठी तर बघेनच

>> कालिदासाचा मागे राहिलेला भाग म्हणून उभा असलेला विलोम कायिक नि वाचिक अभिनयात संपूर्ण छाप पाडून गेला. ज्याने केवळ पार्श्वभूमी, परिप्रेक्ष्य प्रदान करावे ते पात्रच नाटकाच्या सादरीकरणाचा गाभा बनून राहिल्यासारखे भासले. <<

नाटकाच्या प्रयोगात उभा राहिलेला विलोम (ओम भुतकर) मला हिंदी सिनेमातल्या खलनायकासारखा भडक आणि आक्रस्ताळा वाटला. मोहन राकेश ह्यांना तो तसा अभिप्रेत होता असं मला वाटलं नाही. किंबहुना संहितेतला विलोम पार्श्वभूमी किंवा दुय्यम पात्र नाहीच आहे; तर कालिदासाचा अँटिथीसिस किंवा त्याची सदसद्विवेकबुद्धी आहे. प्रत्येक कसोटीच्या प्रसंगी कालिदास जे निर्णय घेतो त्यामागचे त्याच्या व्यक्तिमत्वातले स्वार्थाचे पैलू विलोमच उघडे पाडतो. मल्लिका जशी स्वप्नाळू आहे तसा कालिदास नाही; उलट तो हिशेबी आहे, हे त्यामुळे पुन्हापुन्हा स्पष्ट होत राहतं. त्यामुळे विलोमला असा दाखवणं मला योग्य वाटलं नाही. संहिता नीट वाचली, तर लक्षात येईल की विलोम सद्वर्तनी आहे, कारण तो इतर पात्रांना आपद्धर्मानुसार वागण्याची संधी देतो, पण त्यांना आपल्या वर्तनाविषयी अंतर्मुख करण्यासाठी समोर आरसा धरतो. इतकंच नव्हे, तर अखेर मल्लिकेला तिच्या विपदेत आधार देतो.

मग प्रश्न असा राहतो, की मल्लिकेनं कालिदासाऐवजी विलोमला निवडलं असतं, तर काय झालं असतं? किंवा असं म्हणता येईल, की मल्लिका कालिदासाची प्रतिभा आहे. आपलं स्वत्व काय आहे हे तिला ठाऊक आहे, आणि ते जपण्यासाठी ती जागरूक आहे. परिस्थितीचे धक्के खाऊनही ती लख्ख राहण्याचा प्रयत्न करते. ह्याउलट, प्रत्येक तडजोडीतून आपण आपल्यातली प्रतिभा हरवतो आहे, हे कालिदासाला कळतच नाही. मग, जर ही गोष्ट त्याला कळली नसेल, किंवा कळूनही प्रलोभनं नाकारण्याची दृष्टी त्याच्यात नसेल, तर असा कालिदास खरा प्रतिभावान की मल्लिका? संहितेतल्या कालिदासाचे पाय मातीचे आहेत, तर मल्लिका अलौकिक आहे. तीच नाटकाची नायक आहे; कालिदास नव्हे.

>> लेखाच्या दुसर्‍या परिच्छेदातून कालिदास हा नायक असल्याचे कदाचित ध्वनित होत असावे. तेव्हा तुमचा निर्देश तिकडे असावा. हे अगदी मान्य. तो परिच्छेद कदाचित जरा वेगळ्या प्रकारे मांडून हे टाळता येणे शक्य होते. <<

नाटक मल्लिकेची जीवनकहाणी मांडते असं जरी म्हटलेलं असलं, तरी वरच्या लिखाणात मल्लिका ही कर्ती म्हणून फारशी दिसत नाही, तर जिच्यावर प्रसंग गुदरतात अशी, म्हणजे परिस्थितीनं गांजलेली किंवा पॅसिव्ह अशी अधिक दिसते. उदा :

घटना अन्य पात्रांच्या तोंडूनच मल्लिकेला समजत जातात
त्याने एकाकी स्थिती मागे सोडलेल्या त्याच्या प्रियेची कैफियत कुणी मांडावी, ती तर कायमच मूकपणे त्याला साथ देण्यास कटिबद्ध असते
मल्लिकेलाही तेच मत स्वीकारायला भागही पाडले आहे
आपली पत्नी असलेल्या मल्लिकेबरोबर एकांतात राहण्यास कालिदासाला अनुमती देऊन विलोमने
तेव्हा त्याने मल्लिकेची भेट घेणे टाळले होते

ह्याउलट, विलोम आणि कालिदास काय आहेत किंवा काय करतात ह्यावर लिखाणात पुष्कळ भर जाणवला. म्हणून मला हे स्पष्ट करावंसं वाटलं.

मल्लिका मंजे पैलवाणिन का?

छान लिहीलय.

>> कारण त्याने मल्लिकेला आधार दिला त्या परोपकारापेक्षाही त्याच्या स्वतःच्या तिच्याबद्दलची आसक्तीचा भाग अधिक असावा असा तर्क सहज करता येतो. शिवाय तो ढासळत चालललेल्या मल्लिकेच्याच घरी राहतो आहे (दुसरे घर बांधण्याइतकी त्याची कुवत नसावी), मद्याचे त्याला व्यसनही आहे तेव्हा त्याने मल्लिकेला आधार दिला म्हणण्यापेक्षा मल्लिकेनेच त्याला आधार दिला म्हणणे अधिक सयुक्तिक व्हावे. <<

मला वाटतं की प्रयोगाच्या (आणि अभिनेत्याच्या) ढोबळ मांडणीमुळे विलोम आहे त्यापेक्षा अधिक खलनायकी होतो. त्याला दारूच्या नशेत बरळताना दाखवणंदेखील मला त्यामुळे पटलं नाही. नाटकभर वेळोवेळी तो आपलं इतरांना गैरसोयीचं ठरणारं मत परखडपणे मांडत असला, तरीही प्रत्यक्षात तो कधीही कालिदास-मल्लिकेच्या आड येत नाही. 'कालिदासाच्या नादी लागून तुझं वाटोळं होईल' हे तो मल्लिकेला सांगू पाहतो आणि ते लौकिकार्थानं खरंच ठरतं. शेवटच्या प्रसंगापर्यंत मल्लिकेची आर्थिक परिस्थिती ढासळलेली आहे, तिला वारांगना म्हणून काम करावं लागलेलं आहे. ह्या परिस्थितीत विलोम तिला आर्थिक आधार देतो आणि आपल्या सोबतीनं प्रतिष्ठासुद्धा देतो. तिच्या घरी त्याचं राहणं हा तिच्या इच्छेचा आदर करून, ती जिथे वाढली त्या तिच्या आवडत्या घरात तिला सुरक्षित ठेवण्याचा भाग असू शकतो. मला दिसणारा विलोम तिच्या प्रेमात आहे, आसक्तीत नाही. तिच्यासाठी तो स्वतःकडे कमीपणा घ्यायला तयार आहे. शिवाय, तो व्यवहारी आहे. तो धनाढ्य नसेलही, पण विपन्नावस्थेत असणं मला तरी त्यामुळे शक्य दिसत नाही.

विलोमचं काळं वस्त्र प्रयोगातल्या त्याच्या प्रतिमेला साजेसं आहे, पण मला ते म्हणूनच पटलं नाही. विलोम नाटकात सुरुवातीपासून अखेरपर्यंत आहे तसाच आहे. मला तो किंचित आकर्षक, आपला आब राखून, पण साध्या वेषात असायला हवा होता असं वाटतं. कालिदासाचा प्रवास हा अर्थातच साध्या पण चमकदार खेडवळ तरुणाकडून भरजरी वस्त्र ल्यालेल्या मध्यमवयीन पुरुषाकडे आहे. त्यामुळे सुरुवातीचं साधं पांढरं वस्त्र आणि नंतरचं काहीसं दिमाखदार, सामाजिक पत दाखवणारं वस्त्र ठीक आहे. (अज्ञातवासातल्या माणसाला ते साजेल का, हा प्रश्न मात्र उरतोच.) सुरुवातीला गडद किनार असलेला, साधा पण नजरेत भरेलसा आणि नंतर पूर्ण गडद पण नजरेत न भरेलसा असा मला तो दिसतो.