सत्याचा विजय - लेन्स्की विरुद्ध श्लाफ्ली (भाग २)

(१२ फेब्रुवारी - आज डार्विनचा जन्म होऊन २०४ वर्षं झाली. त्यानिमित्ताने त्याच्या स्मृतीला अभिवादन करून या लेखमालेचा पुढचा भाग सादर करतो आहे.)

गेल्या काही शतकांत पाश्चिमात्य देशांत मानवी मनावरचा धर्माचा व देवाचा पगडा हळूहळू कमी होत आला आहे. (हीच प्रक्रिया माझ्या मते सर्वत्र चालू आहे, पण या लेखांपुरतं तरी मी अमेरिका व युरोपवर लक्ष केंद्रित करतो आहे) एकेकाळी लोकांचे काय विश्वास होते ते पाहू. विश्वाची उत्पत्ती व त्याबरोबर मनुष्यप्राण्याची निर्मिती ही देवाने केली असं मानलं जायचं, ते अजूनही अनेक लोक मानतात. पण त्याहीपलिकडे देवाच्या ठायी अनेक शक्ती मानल्या होत्या. चंद्र-सूर्य देवाच्या आज्ञेने फिरतात. जगात येणाऱ्या आपत्ती - पूर, भूकंप, ज्वालामुखीचे उद्रेक हे देवाच्या इच्छेने होतात. वेगवेगळे रोग आणि साथी देवाच्या कोपामुळे होतात. प्रत्येक माणसाच्या जीवनातल्या उलाढालींचा नियंता तोच असतो. देवाला दिलेल्या या महत्त्वापोटी धर्माचं अवडंबर उभं राहिलं. या इतक्या शक्तिशाली देवाशी नातं राखण्याची एकाधिकारशाही धर्मसंस्थेकडे आली. हे काम सांभाळण्यासाठी प्रचंड पैसा चर्च मिळवू शकलं. याला कारण देवाची लोकांच्या मनात असलेली भीती व आदर. पण गेल्या काही शतकांत देवाच्या शक्तीच्या मंदिराचे खांब एक एक करून निखळून पडत आहेत. गुरुत्वाकर्षणाच्या शोधाने पृथ्वीकेंद्री दृष्टीकोन मोडून पडला. रोग कसे होतात याविषयी भक्कम शास्त्र तयार झालं, आणि आजारी पडल्यावर देवाचा धावा करण्यापेक्षा डॉक्टरच्या औषधाने गुण येतो हे लोकांना पटायला लागलं. बहुतेक देशांमध्ये धर्म व राज्यसंस्था विभक्त झाल्या, आणि माणसांच्या अनेक गरजा देव धर्माच्या वाटेला न जाता सेक्युलर पद्धतीने सोडवल्या जाऊ लागल्या.

पृथ्वी हे विश्वाचं केंद्र नसून पृथ्वीच इतर ग्रहांप्रमाणे सूर्याभोवती फिरते हा एक महत्त्वाचा धक्का होता. मनुष्याची निर्मिती करणं हे देवाचं ध्येय होतं ही कल्पना मोडून पडली नाही, तरी तिला तडा गेला. कारण सूर्य, चंद्र, तारे, पृथ्वी हे मानवासाठी निर्मिलेलं नसून, अवाढव्य विश्वात एका छोट्याशा ताऱ्याभोवती फिरणाऱ्या अनेक ग्रहांपैकी एका ग्रहावर आपण आहोत हे मानवकेंद्री प्रतिमेशी फारकत घेणारं होतं. म्हणूनच चर्चने शक्य तितका काळ हे सत्य दडपून ठेवण्याचा प्रयत्न केला.

पण त्याहूनही प्रखर धक्का होता तो उत्क्रांतीवादाचा. मानवासाठी देवाने हे विश्व निर्माण केलं. आणि ते प्राण्यांनी, वनस्पतींनी भरलं. अर्थातच सिंह, हत्ती, घोडा, कोंबडी, बकरी, माकड हे प्राणीही देवानेच तयार केले. काही मानवासाठी खाद्य म्हणून, तर काही मानवासाठी उपयुक्त पशू म्हणून, काही आपले असेच. देवाची सृष्टीनिर्माता म्हणून तरी पत शिल्लक होती. पृथ्वी केंद्रस्थानी आहे की नाही, ती का नाही, हे देवच जाणे म्हणणं फारसं कठीण नव्हतं. पण ही प्राणी-वनस्पती सृष्टीदेखील देवाने तयार केली नाही असं मानणं म्हणजे देवाचं महत्त्व फारच कमी करण्यासारखं होतं. कारण देवाने पृथ्वी बनवली नाही, तिच्या परिभ्रमण-परिवलनाचे नियम क्षुद्र गुरुत्वाकर्षणाने ठरतात, तिच्यापेक्षाही प्रचंड उत्पात सूर्यावर घडतात... हे एक वेळ मान्य करता येतं. शेवटी या भौतिक घटना आहेत, त्यांचं नियंत्रण देव करत नसला तरी नियम तोच घालून देतो असं म्हणता येतं. पण या सगळ्या पलिकडे असलेली जीवसृष्टी तर देवाचीच किमया आहे. डार्विनने जेव्हा या चित्रातल्या त्रुटी दाखवायला सुरूवात केली तेव्हा हा सगळ्यात शेवटचा आणि सगळ्यात मजबूत खांब डळमळीत व्हायला लागला.

देवाने सगळं विश्व सहा दिवसात, सुमारे सहा हजार वर्षांपूर्वी तयार केलं असं बायबलमध्ये म्हटलेलं आहे. याचा अर्थ आत्ता जे प्राणी दिसतात ते जसेच्या तसे त्याने तयार केले. माकडं, उंट, घोडे, बैल, वेगवेगळी झाडं, कीटक, मासे... सगळे तयार केले. आणि अशा पृथ्वीवर माणसालाही तयार करून ठेवलं. देवाचं हे क्रिएशन माणसासाठी आहे, कारण या पृथ्वीवर फक्त एका माणसालाच त्याने बुद्धी, आत्मा दिलेला आहे. ज्या काळात पन्नास शंभर वर्षांपूर्वीच्या गोष्टी आठवणंही कठीण होतं त्या काळात काही हजार वर्षं ही अनंत काळाप्रमाणेच होती. त्यामुळे या कथांवर विश्वास बसणं सहज शक्य होतं. 'प्रजाती बदलत नाहीत' यावर ऍरिस्टॉटलपासून अनेकांचा विश्वास होता.

डार्विनला मात्र हे पटलं नाही. त्याला आसपासच्या जगात प्राणी दिसत होते, तसेच उत्खननात सापडलेले, आत्ता न दिसणारे प्राण्यांचे अवशेषही दिसत होते. गॅलॅपेगोस बेटांवर त्याला जे प्राणी दिसले ते इतरत्र दिसणाऱ्या प्राण्यांपेक्षा थोडे वेगळे होते. म्हणजे प्रजाती वेगळी, पण इतरत्र सापडणाऱ्या प्रजातींशी नातं सांगणारी. असं का? मानवासाठी विश्व निर्माण करणारा देव, कुठच्या तरी बेटांवर २५ वेगवेगळ्या प्रजातींचे फिंच पक्षी का ठेवेल? यापेक्षा सोपं उत्तर असं आहे की अनेक वर्षांपूर्वी काही पक्षी त्या बेटांवर कसे कोण जाणे पोचले, आणि परिस्थितीमुळे बदलून गेले.

मानवी प्रयत्नांनी अगदी थोड्या काळात प्राणी बदलू शकतात हे त्याने पाहिलेलं होतं. कुत्रे, घोडे वगैरे प्राण्यांची पैदास करणारे लोक आपल्याला हवे ते गुणधर्म मिळवण्यासाठी संकर करतात याचा त्याने अभ्यास केला होता. पिढ्यान पिढ्या आपल्याला हवे ते गुणधर्म निवडत गेलं की साध्या कुत्र्यामध्ये किती वैविध्य आणता येतं हेही तो चांगलं जाणून होता. पण या निवडीतही माणसाचा हात आहे. नैसर्गिकरीत्या अशी निवड कशी होईल? या प्रश्नाचं उत्तर त्याला माल्थसचा 'लोकसंख्येच्या नियमनाचा निबंध' वाचल्यावर सापडलं. माल्थसने त्यात असं सांगितलं की लोकसंख्या अपरिमित कधीच वाढू शकत नाही. कारण अन्नाचा पुरवठा मर्यादित आहे. कितीही भरपूर अन्नाचं उत्पादन असेल आणि कितीही कमी लोकसंख्या असेल तरी लोकसंख्या चक्रवाढीने वाढत असल्यामुळे ती अन्नाचा पुरवठा कमी पडेपर्यंत वाढते. मग जे अन्न मिळवायला लायक नसतात ते उपाशी मरतात. गंमत अशी की माल्थसला या प्रक्रियेत लोकसंख्या नियंत्रण करणारा देवाचा हात दिसला. तर डार्विनला तटस्थ निसर्ग दिसला. निसर्गातल्या प्राण्यांची लोकसंख्याही अशीच मर्यादित रहाते. आणि ज्या प्राण्यांच्या अंगी त्या त्या वेळी, त्या त्या परिस्थितीत जगण्यासाठी आवश्यक गुणधर्म असतात त्यांची प्रजा टिकून रहाते. ज्यांच्यात ते गुण कमी प्रमाणात असतात त्यांना मुलं कमी होतात, आणि अशा काही पिढ्या गेल्यानंतर शिल्लक राहिलेले प्राणी हे मूळ जमातीपेक्षा वेगळे झालेले दिसू शकतात. घोड्यांची पैदास करणारे डोळसपणे अधिक लांब मजल मारणारे प्राणी निवडतात. निसर्ग हेच काम आंधळेपणाने करतो.

या नैसर्गिक निवडीतून उत्क्रांत होऊन प्राणी बदलतात, हा डार्विनच्या विचारांचा गाभा. देवाने प्राणी तयार केले असं म्हणणारांना हे सत्य त्रासदायक ठरतं. श्लाफ्लीसारख्या कंझर्व्हेटिव्हांना हे सत्य नाकारायचं असतं. म्हणूनच त्याने लेन्स्कीच्या प्रयोगात मिळालेल्या डेट्याची चिरफाड करायचं ठरवलं. असं नक्की काय होतं लेन्स्कीच्या प्रयोगात? थोडक्यात सांगायचं झालं तर त्याला प्रयोगशाळेत आपोआप, नैसर्गिक निवडीतून जीवसृष्टी बदलताना दिसली होती.

(क्रमशः)