मानवी शरीर आणि पाश्चिमात्य संस्कृती (भाग ३)

याआधीच्या लेखांचे दुवे : भाग १, भाग २

(टीप - अधिक माहितीसाठी म्हणून खाली दिलेल्या अनेक दुव्यांमध्ये हीच चित्रं अधिक बारकाव्यांनिशी पाहता येतील.)

पंधरावं शतक हे युरोपात फार मोठी उलथापालथ करणारं ठरलं. त्यामुळे या भागात त्या एका शतकाचाच विचार केलेला आहे.
या काळात घडलेला एक मोठा फरक म्हणजे अनेक क्षेत्रांमध्ये समूहाकडून व्यक्तिकेंद्री असा झालेला प्रवास. आतापर्यंत ज्या कलाकृती आपण पाहिल्या त्यात त्यांना घडवणारा कलाकार केंद्रस्थानी नसून शैली केंद्रस्थानी होती. आणि बहुतेक वेळा ही शैली म्हणजे विशिष्ट काळात विशिष्ट भूभागात विकसित झालेली शैली होती. म्हणजे त्या शैलीत अनेक कलाकृती बनत आणि विविध कलाकार त्या बनवत होते. आता मात्र शैली ही व्यक्तिगत बनली. विविध गोष्टींनी प्रभावित झाले, तरी जे कलाकार आपल्या कलाकृतींमध्ये काहीतरी अन्योन्य असं दाखवत होते असे कलाकार या काळात प्रकाशात आले. त्यांचे स्टुडिओ असत आणि त्यांच्या हाताखाली अनेक विद्यार्थी घडत. पण ते आपल्या गुरुच्या शैलीखालीच झाकोळले तर त्यांचा उदरनिर्वाह फार तर होऊ शके, पण त्यांना फार प्रसिद्धी मिळत नसे. त्यामुळे या भागात आपण ज्या कलाकृती पाहणार आहोत त्या त्यांच्या निर्मिकांच्या नावासकट पाहणार आहोत.

अशा निर्मिकांपैकी एक प्रमुख नाव म्हणजे यान व्हान आईक. तैलरंग हे माध्यम त्यानं फार सुरेख रीतीनं वापरलं. घेंटच्या चर्चमध्ये त्यानं काढलेले अॅडम आणि इव्ह (डावा आणि उजवा कोपरा) :

The Ghent Altarpiece or Adoration of the Mystic Lamb (१४३२)
अधिक माहिती - http://en.wikipedia.org/wiki/Ghent_altarpiece

दोनातेल्लो हा त्या काळातला आणखी एक प्रभावशाली कलाकार होता. ब्राँझमध्ये घडवलेल्या ह्या नाट्यमय प्रसंगात संत जॉनचं शीर धडापासून वेगळं करून सादर केलं जातं असं दाखवलं आहे. शरीरांच्या रचनेद्वारे दोनातेल्लो ही नाट्यमयता विलक्षण ताकदीनं दाखवतो.

The Feast of Herod (सुमारे १४२७)

याउलट दोनातेल्लोचं अतिशय कोवळ्या डेव्हिडचं हे शिल्प त्यातल्या नजाकतीमुळे नजरेत भरतं.

(१४२८-३२)

हा निव्वळ वास्तवदर्शी पुतळा नाही, तर त्याला दिलखेचक बनवण्यात यश मिळालेलं आहे. त्या काळात कोवळे, वयात येणारे पोरगे पुरुषांची प्रेमपात्रं असत. त्यामुळे तसं काही इथे असू शकेल, पण त्याविषयी मतभेद आहेत.
अधिक माहिती - http://en.wikipedia.org/wiki/David_%28Donatello%29

मासाकिओ हा चित्रकार त्याच्या वास्तवदर्शी नैसर्गिक शैलीमुळे प्रसिद्ध झाला. फ्लॉरेन्सच्या चर्चमध्ये त्यानं काढलेले अॅडम आणि इव्ह –

(१४२६-२८)
(मूळ चित्रातले लैंगिक अवयव नंतरच्या काळात झाकले गेले आणि आधुनिक काळात पुन्हा पूर्ववत केले गेले त्यांची तुलना इथे दिसते.)

मानवी शरीर चितारताना ते खऱ्या माणसासारखं वाटेल आणि पाहणाऱ्याला स्वर्गातून हाकलल्या जाणाऱ्या या मर्त्य माणसांबद्दल अनुकंपा वाटेल हा विचार त्यामागे असावा.

युक्लिडीयन भूमितीत पारंगत असणारा पिएरो देल्ला फ्रान्चेस्का हा आणखी एक इटालियन कलाकार अतिशय प्रसिद्ध होता. ख्रिस्त पुनरुज्जीवित होतो याविषयीचं त्याचं हे चित्र पाहा –

Resurrection (१४६३-६५)
एखाद्या मॉडेलसारखा प्रमाणबद्ध येशू आणि झोपलेल्या सैनिकाचे स्नायू वगैरेंमधून मानवी शरीराचा अभ्यास दिसतो.
अधिक माहिती - http://en.wikipedia.org/wiki/Resurrection_%28Piero_della_Francesca%29

धार्मिक कलेव्यतिरिक्त धनिकांनी आपली व्यक्तिचित्रं वगैरे कमिशन करून घेण्याची पद्धत याच काळात रुळली. त्यामुळे अर्थात दोष झाकणं आणि सौंदर्य वाढवणंदेखील रुळलं. उदाहरणार्थ रॉजिएर व्हान डर वेडेन या डच चित्रकाराचं हे चित्र पाहा –

(सु. १४६०)
अधिक माहिती - http://en.wikipedia.org/wiki/Portrait_of_a_Lady_%28van_der_Weyden%29

सुंदर युरोपियन चित्र असं म्हटल्यावर बऱ्याच जणांना आजही जशी चित्रं आठवतात तशी चित्रं काढण्यात या शतकातले चित्रकार वाकबगार झाले. उदाहरणार्थ जोव्हान्नी बेलिनीचं हे चित्र पाहा -

Madonna degli Alberetti (1487)

सांद्रो बोतिचेल्लीशिवाय हे शतक पूर्ण होऊ शकत नाही. त्याची व्हीनस खूप प्रसिद्ध आहे, पण त्याच्या आकर्षक शरीरचित्रणाच्या हातोटीचा अंदाज येण्यासाठी हे चित्र पाहा -

वसंत (1477)

झिरझिरीत वस्त्रांआडून योग्य ते बारकावे दिसत राहतील आणि पाहणारा मंत्रमुग्ध होईल याची पुरेपूर दक्षता घेतली आहे.

छपाईतंत्राचा शोध ही पंधराव्या शतकातली एक महत्त्वाची घडामोड होती. पुस्तकांच्या निर्मितीत त्यामुळे क्रांती झाली हे तर अनेकांना माहीत असतं. पण छपाईची अनेक तंत्रं आत्मसात करून या काळी चित्रकारदेखील खूप अनोखं काम करू लागले. अल्ब्रेख्ट ड्यूरर हे त्यातलं एक महत्त्वाचं नाव. त्यानं केलेली ही दोन वूडकट छपाईतली चित्रं पाहा :

Men’s bath

Women’s bath (1496)

आकर्षक शरीरं दाखवण्यापेक्षा 'असतं तसं' दाखवण्यातली त्याची हातोटी विलक्षण होती. त्यानंच केलेलं हे आत्मचित्र पाहा -

Nude self-portrait (सुमारे 1503-5)

आदर्शवादापासून पुष्कळ दूर आलेली युरोपियन चित्रकला इथे दिसते.

आशयाचा विचार करून त्या अनुषंगानं शरीरचित्रण करण्यातलं वाखाणण्यासारखं कसब असलेला आन्द्रेआ मान्तेन्या दारू पीत मौजमस्ती करणारे लोक कसे दाखवतो ते पाहा -

Bacchanal with a wine vat, engraving by Mantegna (सुमारे 1475)

इतक्या विविध प्रकारे मानवी शरीरचित्रण करत पंधरावं शतक असं भासवू लागलं की याहून पुढे जाताच येणार नाही. पण कलाकार नव्या वाटा शोधत राहिले. त्या कोणत्या होत्या ते पुढच्या भागात पाहू.