शाळेत धर्माधारित शिक्षण, धर्मशिक्षण, इ.

संघाच्या शाखा माहित होत्या.. शाळासुद्धा आहेत त्यापण इतक्या मोठ्या प्रमाणावर (१२०० तेही फक्त युपीत) हे माहित नव्हते..

राही म्हणतात --

(त्यांनी त्यांचे रानटीपणा सुसंस्कृत होतानाच्या प्रवासात गमावल्यामुळे) पराभूत होतात हे वारंवार दिसून आलेले वास्तव आहे. तेच टोळीवाले पुढे स्थिरावतात, सुसंस्कृत सभ्य बनतात, तेव्हा आधीचे सुसंस्कृत पराभूत होऊन वणवण करीत रानटी अवस्थेत पोचलेले असतात.
इतिहासाकडे अभिनिवेशहीन दृष्टीने पाहाण्यातून नवा इतिहास (आजपर्यंत कुणाला न दिसलेले बारकावे) दिसू शकतो.

मला हे पुरेसं अचूक, व्यापक वाटत नाही. वास्तव ह्याहून फार वेगळं असू शकतं. वेगळं नसलं तरी विस्तृत असू शकतं. फक्त नजर मोठी व मोकळी हवी.
भटक्यांनी हल्ले करुन नागर समाजाची वाट लावली असे उल्लेख अधून मधून येतात. आणी आपला ग्रह होतो की भटके बघा कसे शूर असतात, क्रूरही असतात. नागर म्हंजे फट्टू,अशक्त ,कृश्,लढण्यास असमर्थ.अ‍ॅक्चुअली हे उलट आहे.
नागर समाजाच्या सीमा कायम विस्तारत असतात. ते संघटित व वेल ऑर्गनाझ्ड असतात भटक्यांहून. समाजरचना गुंतागुंतीची असली तरी त्यात एक संघटन असतं, ऑर्गनाइझ्डपणा असतो. त्यांच्या सप्लाय लाइन्स तगड्या असतात. आणि एक इन्स्टिट्युशनलायझेशन झालेलं असतं विविध जॉब्जचं. ते सीमेवरच्या भटक्यांना सतत हाकलून लावत भूभाग काबीज करत जातात.भटके मुके असतात. ते बाहेर बाहेर पडत जातात. एखादेच वेळेस त्यांचा असा उलट बॅकलॅश येतो आणि यशस्वी होतो. इतिहासात नेमकी त्याचीच नोंद होते. कारण भटक्यांचा लिखित इतिहासच नसतो. इतिहास अस्तो फक्त नागर लोकांचा! आठवणी नागर चश्म्यातूनच लिहिल्या जातात. नागर लोकांनी भटक्या किंवा अ-नागर लोकांना काय आणी कसं उध्वस्त केलय ह्याचे तपशील फारसे मेन्टेन होत नाहितच. जेव्हा ते उलट नजरेनं होइल तेव्हा समजेल खरं काय ते. आपल्याकडची माहिती पुरेशी नसते.

अर्थात कधी हूण, कधी मंगोल, कधी व्हायकिंग कधी अरब कधी गॉथ कधी व्हँडाल्स अशा भटक्यांनीच तर इतिहास घडवल्याचं वाटतं आपल्याला. प्रत्यक्षात जेव्हा केद्रिय नागर कमजोर झाले तेव्हा हे साले बळजोर झाले. मुळात हे पैदा झाले कुठून?
ह्यांच्या पूर्वजांना नागर समाजानं दाबून ठेवलं होतं. रेटत मागे नेलं होतं. (रोमनांनी तर कित्येक टोळ्या/राष्ट्रे अशीच कुचलून टाकली होती.) आणि हे शक्य होत होतं कारण नागर समाजातला हिस्सा शेती करी. भरपेट खाइ. दाणागोटा तयार असे. सप्लाय लाइन्स व्यवस्थित असत. आणि शस्त्र वगैरेंचे विशेष कौशल्य असे. अधिक गुंतागुंतीची पण प्रभावी शस्त्रे ते तयार करत. ह्या जोरावर थोडका नागर समाजही कित्येक भटक्यांना भारी पडे. इ.स. साडे सहाशे नंतर भटक्या अरबांनी पार वाट लावली पर्शियाची हे खरय. पुढची एक दोन शतके ते त्याम्च्या छाताडावर चढूनच बसले. पण त्यापूर्वीची हजार दीड हजार वर्षे पर्शिया अरबांना बडवत होता. आपसात झुंजवत होता. त्यांच्यातल्या काहिंना काहीकाळ मर्सिनरी म्हणून वापरत होता. पण एकूणात झोडून काढत होता. मंगोलांचेही तेच. चीन सतत त्यांना पिटाळत पिटाळत आउटर मंगोलिया पर्यंत घेउन गेला. (म्हणजे आजच्या मंगोलिया देशापर्यंत.) हे दीड दोन हजार वर्षं चाललं. अर्थात मंगोलांचा बॅक लॅश आला तो पार सगळ्यांची फाडून गेला तो भाग वेगळा.

व्हंडल्सचे पूर्वज रोमनांशी जिथे जिथे सामना झाला तिथे तिथे तुडवले गेले असले पाहिजेत (अंदाज. गॉल, गॉथ, केल्ट्स वगैरेंना ह्यांनी लैच वाईट तुडवला. झालच तर इतर काही जर्मेनिक ट्राइब्ज कायमच्यानष्ट केल्या. त्यांचा जीन पूल; संपवला. हे सगळं करताना ज्युलियसची आर्मी अ-नागर लोकांहून एक तृतीयांश वगैरे असे. पण तो आणि त्याची आर्मी स्किल्ड होती. ऑर्गनाइझ्ड होती. त्यांनी आख्खे गॅलिक राष्ट्र तुडवले. आणि नंतर रोमन रिपब्लिकचे रोमन एम्पायर झाल्यावर तर आर्मी साइझही वाढला. विचारायलाच नको.)
सिकंदरानेही हरेक मोहिमेत इतके सारे जीनपूल मरणप्राय अवस्थेत नेले की विचारायलाच नको. तुर्की पासून ते इजिप्त-लिबियापर्यंत त्याचं सैन्य गेलं. तिकडून पुन्हा उलट फिरुन भिडू इराण अफगाण सिंध पंजाबात घुसला. ह्या दरम्यान स्थिर राज्ये कशीबशी तग धरुन राहिली मार खाउन का असेना. पण कबायली इतके संपवले गेले की विचारुच नका.)
शिवाय हे साले हूण आले कुठून ? त्याची कथा अशी आहे की हे चीनने हाकललेले लोक होते. त्यांनी नंतर काय विध्वंस केला हे दिसतेच आहे. पण त्यांना मुळात हाकलणारा चीनही काही कमी क्रूर नसावा(नागर आहे म्हणून कमी क्रूर असे काही नाही; हाही एक मुद्दा सांगू इच्छितो)

इन फ्याक्ट भटके, वनवसी ह्यांचा भाबडेपणा आणि कित्येक प्रथा परंपरा ह्या शिकण्यासारख्या आहेत. माणुसकी त्यांच्यात जास्त असते. चलाख नसेल नागरांइतकी, रासवट असतील; पण एक कम्युनिटी नेटवर्क, सामूहिक इथिक्सचं, बृहत् कुटुंब म्हणून मला ते आवडतात. फ्रॅटरनिटी त्यांच्यात जास्त असते.शिवाय तुलनेने कित्येक वनवसींत स्त्रीचा दर्जा बराच चांगला असतो नागरांपेक्षा म्हणे.
उदाहरणे दे करण्याचा प्रयत्न करतो. रोमनांनी अनेक युरोपीय वनवासी दाबले. इराण्यांनी ट्रान्सनोक्शिया, अरब वगैरेंना हाणले. चीनने तर लैच विस्थापनं घडवली. त्यांच्या विस्थापनांनी आख्ख्या जगाला त्रस्त करुन सोडले . (शक कुशाण हूण वगैरे.) मंगोलांचंही तेच.
.
.
मुळात इतिहास नागर लोक्लिहितात. ते तयंच्या चश्म्यातून/पर्स्पेक्टिव्हमधून लिहितात. भटके इतिहास लेखन मेन्टेन नाहित करत. ते मूक असतात. जर त्यांचा इतिहास बोअल्ता झाला तर पार वेगलीच बाजू समोर येउ शकते. शोषित कोण आणि दांडगाई, विध्वंस करणारे कोण ह्याबद्दलच्या संकल्पना बदलू शकतात.

मन १,
तुमचा मुद्दा अगदी वेगळा दिसतोय. मला शोषक-शोषित असे काही म्हणायचे नव्हते.
जगातल्या सर्व आदिम जमातींचे, टोळीवाल्यांचे कधी ना कधी नागरीकरण होणे अटळ आहे. या प्रक्रियेत काही जीन-पूल नष्ट होणे हेही अटळ आहे. जसे अंदमानांतील आदिवासींचे होतेय. किंवा काही बोली भाषा मृत होत आहेत. संपर्काच्या लाटेमध्ये अनेक नवीन प्रथा-संकल्पना अंगावर कोसळताहेत आणि सगळे नागरी जीवनही घुसळले जातेय. जुनी संस्कृती झपाट्याने बदलतेय. पण आता या संस्कृतीबदलासाठी दरवेळी युद्ध आवश्यकच आहे असे नाही. मध्ययुगापर्यंत हे थेट लढाई झगडे झाले. जशी इराण्यांची कत्तल मंगोल चंगीज़खानने केली.
जसजशी प्रगत अवस्था येते तसतसे काही आदिम प्रेरणांचे आवेग कमी कमी होत जातात. अन्नासाठी झगडावे लागत नाही. दुसर्‍या टोळीवर पशुधनासाठी हल्ला करावा लागत नाही. (जसा विराटाच्या गायींसाठी झाला.) बायकापोरींना पळवून न्यावे लागत नाही. धनाची संकल्पना बदलते आणि झगड्याचीही. खनिज तेल या धनासाठी क्षेपणास्त्रांचा मारा करून या धनाचा ताबा घेतला जाऊ शकतो. हे आदिम हाणामारीचे सॉफिस्टिकेशन झाले. सध्या आत्यंतिक राष्ट्रवाद, वसाहतवाद, धर्मवाद, या जुन्यातूनच बदललेल्या प्रेरणा आहेत.
शिवाय जी संस्कृती किंवा समाज समृद्धीच्या सुसंस्कृततेच्या शिखरावर पोचतो त्याचे निसर्गनियमानुसार पतन अटळ असते. आधी र्‍हास आणि मग पाडाव हे चक्र चालूच असते. कदाचित थोडी आत्मसंतुष्टता येत असेल, थोडे शैथिल्य/ आळस शिरत असेल, प्रगतीचा वेग मंदावत असेल, इतर समाज वेगाने घोडदौड करू लागले असतील. पण कधी ना कधीतरी कुंठितावस्था येतेच. काळाच्या एखाद्या टप्प्यावर एखाद्या समाजात कधी कधी चैतन्य संचारते आणि कधी कधी एखादा समाज एकदम मरगळीला येतो. ही सर्व प्रक्रिया खूपच गुंतागुंतीची असते. यावर अनेक इतिहासकारांनी खल केलेला आहे. रोमन लोकसुद्धा प्रगत होते पण त्यांच्यात गुलामीची प्रथा होती. हिंस्र प्राण्यांशी गुलामांना लढायला लावण्यासारख्या क्रूर प्रथा होत्या. तेव्हा काही विधाने करताना सरासरीचा निष्कर्ष आणि तरतमतेचा निकष लावावा लागतो. त्या काळच्या मानाने रोमन प्रगत होते तर त्याकाळच्या रोमनांच्या मानाने काही टोळ्या अप्रगत आणि रानटी होत्या. आणि ही विषमता कोणत्याही काळात राहाणारच.
आदिम आवेगांना वेसण घालता न येणे ही थोडीफार अप्रगत किंवा असंस्कृत अवस्था मानता येईल. त्या त्या काळातले नागर हे त्या काळापूर्वी भटके टोळीवाले होतेच असतील. त्यांनाही असेच कोपर्‍यात ढकलले गेले असेल. आजही आपल्याकडे अनेक लोक मानतात की आपले वनवासी हे असेच कुणामुळेतरी रानात ढकलले गेलेले आहेत. मिपावरच्या एका प्रतिसादात सोन्याबापू या आयडीने लिहिलेय की मध्ययुगात राजपूत, जाट हे मर्सिनरीज़ होते. मला हे मत लक्षणीय वाटते.
असो. आपल्या म्हणण्याप्रमाणे हाही प्रतिसाद पुरेसा व्यापक आणि अचूक आहे असे नाही.

मिपावरच्या एका प्रतिसादात सोन्याबापू या आयडीने लिहिलेय की मध्ययुगात राजपूत, जाट हे मर्सिनरीज़ होते.

थोडा फरक आहे. राजपूत म्हणजे अनेक टोळ्यांचे क्षत्रियीकरण करून झालेली "जात" आहे. शिवकाळात एखाद्या जनरल, नॉन-राजस्थान-बेस्ड हिंदू सरदारासही राजपूत म्हणत असत. क्षत्रियाचा आदर्श काय तर राजपूत. त्याचमुळे शहाजीराजे "आम्ही राजपूत लोक आहो" असे एका पत्रात म्हणतात. त्याचा अर्थ आमचे पूर्वज राजस्थानी होते असा नाही तर आम्ही हायक्लास क्षत्रिय आहो असा आहे.

जाटांची केस मराठ्यांसारखी आहे. शेतकरी + सैनिक + जनरली लोअरकास्ट + लेटर उन्नयन असे ते काँबो आहे.

एकंदर राही-बॅट्या वगैरे सर्वच चर्चा खूप आवडली. अवांतराबद्दल क्षमस्व.

बरंच अवांतर झालेलंच आहे, तर आणखी थोडं.
काही प्रतिसादांतून असा सूर दिसला की युरोपातलं इन्क्विज़िशन वगैरे दूरच्या भूमीवरचं शिकवणं इथल्या तथाकथित धर्मनिरपेक्षतेला बाधा आणीत नाही. इथल्या घटनांवर बोला. आपल्या भूमीतल्या इतर धर्मीयांच्या अत्याचारांवर बोलून दाखवा. (इम्प्लाइड- तरच तुम्ही खरे धर्मनिरपेक्ष.) पण मला उलट म्हणायचं आहे की त्यांनी त्यांच्या धर्मसत्तेने केलेले अत्याचार तपशीलवारपणे शालेय अभ्यासक्रमात समाविष्ट केले. आपण आपल्या धर्मसत्तेविषयी इतक्या खुलेपणाने शिकवू शकू का? 'शिव्या देति, म्हणति महारें देव बाटवीला' या मागची पार्श्वभूमी तितक्याच तपशिलाने शाळांमध्ये शिकवली जाते का? की भारतात 'वर्णव्यवस्था माजली आणि वैदिक कर्मकांडाविरुद्ध बंड करणारे अवैदिक धर्म निर्माण झाले' अशासारख्या स्पष्टीकरणांवर धर्माचा पुढचा दोन हजार वर्षांचा इतिहास गुंडाळला जातो?

आपण आपल्या धर्मसत्तेविषयी इतक्या खुलेपणाने शिकवू शकू का? 'शिव्या देति, म्हणति महारें देव बाटवीला' या मागची पार्श्वभूमी तितक्याच तपशिलाने शाळांमध्ये शिकवली जाते का? की भारतात 'वर्णव्यवस्था माजली आणि वैदिक कर्मकांडाविरुद्ध बंड करणारे अवैदिक धर्म निर्माण झाले' अशासारख्या स्पष्टीकरणांवर धर्माचा पुढचा दोन हजार वर्षांचा इतिहास गुंडाळला जातो?

शाळेत धड शिकवत नाहीत आणि त्याची जागा पुढे शाखा-शिबिरे, स्टडी सर्कल्स घेतात. त्या ठिकाणी बर्‍याचदा खूप विखारभरली शिकवण असते. ते टाळायचं असेल तर हे सगळं इन्क्लूड केलंच पाहिजे.

आणि वर्णव्यवस्था, बुद्ध, बसवेश्वर, एकनाथ, तुकाराम, फुले, शाहू, आंबेडकर, पेरियार वगैरेंचा सिलॅबस असतोच की. त्या तुलनेत इतर डीटेल्स सांगितले जात नाहीत.
आणि ही सगळी पार्श्वभूमी डीटेल सांगितली गेली पाहिजे ती जात नाही कारण शिकवणारे वरीलपैकी एकाचे किंवा दूष्ष्ट वैट्ट हिंदुधर्माचे अनुयायी असतात. त्यांना आपल्याकरता कन्व्हीनियंट तेवढंच सांगायचं असतं.