समता, स्वातंत्र्य, स्वैराचार, FTII वगैरे

“The only way to deal with an unfree world is to become so absolutely free that your very existence is an act of rebellion.” ― Albert Camus"

‘रेड्यांना नुसतं ताक पाजत पाजत शेवटी मारुन टाकायचं, हा कृषिसंस्कृतीतला अलिखित अहिंसक कायदा. [...] आणि सगळेजण म्हणतात, टोणगे वाचतच नसतात हो. बिनागरजेचे टोणगे.’
- ‘हिंदू’, भालचंद्र नेमाडे

गजेंद्र चौहानांची ‘फिल्म इन्स्टिट्यूट’च्या (FTII) नियामक मंडळाच्या अध्यक्षपदी झालेली नियुक्ती सध्या गाजते आहे. सत्तांतरानंतर नवे सत्ताधारी आपल्या हितसंबंधांनुसार नियुक्त्या करणार ही भारतातली रुळलेली रीत आहे आणि विरोधक त्याला विरोध करणार हेदेखील गृहित आहे. मग हा वाद कितपत गांभीर्यानं घ्यायला हवा? ह्याचं उत्तर भारतातल्या काही वैचारिक अंतर्विरोधांत दडलेलं आहे. ते समजून घेण्यासाठी स्वातंत्र्य (‘लिबर्टी’) ह्या संकल्पनेशी संबंधित पण वेगवेगळ्या अर्थच्छटांचे ‘लिबरल’, ‘लिबर्टेरियन’ आणि ‘लिबर्टिन’ हे तीन इंग्रजी शब्द समजून घेणं गरजेचं आहे. ‘लिबरल’साठी मराठीतला पर्यायी शब्द ‘उदारमतवादी’ आहे. ‘लिबरल’ची व्युत्पत्ती जरी स्वातंत्र्याशी संबंधित असली, तरीही इतर व्यक्ती, समूह किंवा विचार आपल्याहून वेगळे असूनही त्यांना समान प्रतिष्ठा देणं त्यात अंतर्भूत असतं. म्हणजेच समतावादी दृष्टिकोनाशी आणि पर्यायानं ‘समते’च्या मूलतत्त्वाशी त्याचा संबंध लागतो. त्यामुळे समतावादी चळवळींतल्या किंवा विचारांच्या लोकांची गणना उदारमतवाद्यांमध्ये होते. सर्वसमावेशकता हा इथे स्थायीभाव असतो. FTIIच्या विद्यार्थ्यांवर ह्या नियुक्तीमुळे अन्याय होतो आहे असं वाटलं, तर उदारमतवादी लोक विद्यार्थ्यांना पाठिंबा देऊ करतील. काही प्रमाणात तो मिळतही आहे.

‘लिबर्टेरियन’मध्ये स्वातंत्र्यवादी विचार अंतर्भूत आहे. ह्यात टोकाचं व्यक्तिस्वातंत्र्य जसं अभिप्रेत आहे, तशीच संस्थांची स्वायत्तताही आहे. ह्या विचारसरणीचे पुरस्कर्ते साधारणत: सरकारी हस्तक्षेपाच्या विरोधात असतात. बाजारपेठांना आणि आर्थिक संस्थांना मोकळीक मिळावी, करांचा बोजा कमी असावा आणि गरीबांना सबसिड्या देण्यात श्रीमंतांचा पैसा खर्च होऊ नये, वगैरे विचार ह्यात अंतर्भूत आहेत. १९९०च्या दशकात भारतानं अंगिकारलेल्या आर्थिक धोरणांचा परिपाक म्हणून जो नवमध्यमवर्ग निर्माण झाला, तो आज मोठ्या प्रमाणात विद्यमान सरकारचा समर्थक आहे. प्रत्येकानं आपले हातपाय हलवून प्रगती साधावी; सरकारी कुबड्यांवर विसंबून राहू नये असे ह्या वर्गाचे विचार ‘लिबर्टेरियन’ म्हणता येतील. उदारमतवादी विचारांपेक्षा हे वेगळे आहेत, कारण व्यक्तिगत आयुष्यात हे लोक बहुश: आपापल्या जातपातधर्मप्रांतादि अस्मिता आणि निगडित चालीरीती मानणारे असतात. त्यांच्या स्वातंत्र्याची व्याख्या स्वकेंद्री, म्हणजे ‘मला हवं ते करता यावं’ एवढ्यापुरतीच मर्यादित असते; सर्वसमावेशक समभाव तिच्यात नाही. उदाहरणार्थ, ते राखीव जागांच्या धोरणाच्या विरोधात असू शकतात; आत्महत्या करणाऱ्या शेतकऱ्यांना सरकारनं मदत करू नये असं त्यांना वाटू शकतं. थोडक्यात, सरकारनं जनतेच्या आयुष्यात ढवळाढवळ करू नये हे तत्त्व त्यांना महत्त्वाचं वाटतं. अशा विचारांच्या चौकटीत चौहानांच्या नियुक्तीचा वाद पाहिला तर काय अपेक्षित आहे आणि वास्तव काय आहे ह्यातला विरोधाभास अधोरेखित होतो. आर्थिक पातळीवर सरकारचा हस्तक्षेप नको, बाजारपेठांवर सरकारी नियंत्रण चुकीचं आहे असं म्हणणारे लोक ह्या शासकीय नियुक्तीच्या विरोधात मात्र मूग गिळून बसलेले आहेत किंवा तिचं समर्थनही करत आहेत असं दिसतं. FTIIसारखी राष्ट्रीय स्तरावरची संस्था सरकारनं चालवूच नये; त्यापेक्षा तिचं खाजगीकरण करावं किंवा संस्था बंदच करावी, असं फार तर ते म्हणतात.

चित्रपट व्यवसायातले अनेक लोक FTIIशी संबंधित असल्यामुळे त्यांनी विद्यार्थ्यांची बाजू उचलून धरली. विरोधक पक्षांनी आंदोलकांना पाठिंबा दर्शवला, पण त्यामागे त्यांचे राजकीय हिशेब होते. जबाबदार प्रसारमाध्यमांनी काय म्हटलं? ज्याचं संपादकीय धोरण उदारमतवादापेक्षा ‘लिबर्टेरियन’ विचारसरणीकडे झुकताना सध्या दिसतं अशा एका अग्रणी वृत्तपत्रानं आपल्या संपादकीय टिप्पणीमध्ये ‘शैक्षणिक संस्थेवर कुणाची नियुक्ती व्हावी ह्याचा विद्यार्थ्यांशी संबंधच काय?’ असा गमतीशीर प्रश्न उपस्थित केला. समतावादी भूमिका मांडणाऱ्या दुसऱ्या वृत्तपत्रानंही त्याचीच री ओढत ‘शाळेत मुख्याध्यापक कोण असावा हे विद्यार्थ्यांनी का ठरवायचं असतं?’ असा प्रश्न उपस्थित करून वादाला एका शाळकरी पातळीवर नेऊन ठेवलं. चौहानांनी कारभाराला अद्याप सुरुवातही केलेली नाही; ते योग्य काम करू शकणार नाहीत, हे आधीच ठरवणं कितपत सयुक्तिक आहे, असाही प्रतिवाद केला जातो आहे. ‘माझा भूतकाळ पाहू नका; माझ्यात क्षमता आहे; मला एक संधी द्या’ असा मुद्दा खुद्द चौहानही टीव्ही वाहिन्यांवर मांडत आहेत. हे कितपत ग्राह्य आहे ते तपासण्यासाठी ‘लिबर्टिन’ शब्दाकडे वळावं लागेल.

विविध धर्मांच्या, प्रांतांच्या, जातींच्या आणि विचारांच्या लोकांनी एकत्र येऊन काम करण्याची प्रथा भारतीय चित्रपटव्यवसायाच्या सुरुवातीपासून आजतागायत कायम आहे. चित्रपटनिर्मितीची प्रक्रियाच सांघिक असल्यामुळे आपापल्या अस्मिता आणि विचारसरणी बाजूला ठेवून एकत्र आलं तरच चित्रपटनिर्मिती होऊ शकते. म्हणजे इथे वृत्तीनं ‘लिबरल’ किंवा व्यावसायिक सोयींमुळे ‘लिबर्टेरियन’ असलेले लोक आढळतात. मात्र, FTIIमधल्या आणि एकंदर चित्रपटक्षेत्रातल्या लोकांना ‘लिबर्टिन’ म्हणणं अधिक सयुक्तिक ठरावं. शासनव्यवहार कोशानुसार ‘लिबर्टिन’ला पर्यायी शब्द ‘स्वैराचारी’ असा आहे. समाजातली रुढ नैतिकता अमान्य करणारे आणि शरीराचे लाड करण्याकडे कल असलेले लोक ‘लिबर्टिन’ म्हणवले जातात. FTIIमध्ये मादक पदार्थांचं सेवन, अगदी मुलींनीही दारू-सिगरेट पिणं, आणि एकंदरीत उच्छृंखल पद्धतीनं जगणं सर्रास चालतं, अशी एक प्रतिमा जनमानसात रुढ आहे. ‘विद्यार्थी मनमानी करतात; वाटेल त्या कारणासाठी उठसूठ संप करतात; मग त्यांना गांभीर्यानं का घ्यावं’, असाही एक मुद्दा त्यामुळे मांडला जात आहे. काही लिबरल आणि लिबर्टेरियन लोकही असे प्रतिवाद करत आहेत. ‘स्वैराचारी’पेक्षा मूळ इंग्रजी शब्दाचा अर्थभेद इथे महत्त्वाचा ठरतो, कारण ‘लिबर्टिन’मागे एक तत्त्वचिंतनात्मक भूमिकाही आहे. तत्कालीन समाजाच्या नैतिक मूल्यांना प्रमाण मानून जगण्यापेक्षा आचारविचारांचं विशुद्ध बंडखोर स्वातंत्र्य ह्या भूमिकेत अंतर्भूत आहे. समाजावर ही मूल्यं लादणाऱ्या राजसत्तेला आणि धर्मसत्तेला विरोध त्यामागे आहे. थोडक्यात, ह्या विचारसरणीला सत्ताविरोधाचा आणि दमनविरोधाचा दीर्घ इतिहास आहे. लिबरल आणि लिबर्टेरियन विचारांशी साम्य आढळलं तरीही त्यांचं हे एक वेगळं टोक आहे आणि कदाचित त्यामुळेच ते पचवायला जरा जड जातं. निर्मितिक्षम क्षेत्रांत कार्यरत असलेल्या अनेकांवर ह्या विचारांचा प्रभाव पडलेला इतिहासात दिसतो. रोमॅन्टिक कवी बायरन, लिबर्टिन डॉन जुआनवर नाटक लिहून धर्मसत्तेचा रोष ओढवून घेणारा मोलिएरसारखा नाटककार किंवा ‘पिक्चर ऑफ डोरिअन ग्रे’ ह्या कादंबरीमधून तत्कालीन व्हिक्टोरियन समाजाला धक्का देणारा ऑस्कर वाइल्डसारखा लेखक ही त्यातली काही परिचित नावं आहेत. कोणत्याही गोष्टीचं पावित्र्य मान्य नसलेला खट्याळ विनोद हेदेखील लिबर्टिन विचारांचं एक वैशिष्ट्य आहे. हे लक्षात घेतलं तर चौहानांच्या नियुक्तीमुळे कोणत्या दोन विरोधी वृत्ती परस्परांसमोर उभ्या ठाकल्या आहेत, ते समजून घेता येईल.

चौहानांची नियुक्ती होताच सुरुवातीला बातम्यांमध्ये त्यांची ओळख महाभारतातला ‘युधिष्ठिर’ एवढीच दिली गेली. पण आजच्या ‘कनेक्टेड’ जगात अनेक प्रकारची माहिती इंटरनेटवर उपलब्ध असते^१; चौहानांची कारकीर्द त्याला अपवाद ठरली नाही. महाभारताच्या लोकप्रियतेवर स्वार होत त्यांनी ‘खुली खिडकी’, ‘वासना’, ‘जवानी जानेमन’ अशा ‘ड’ दर्जाच्या चित्रपटांत भूमिका केल्या होत्या. त्यांपैकी काही चित्रपटांच्या सुरस क्लिप्स सोशल मीडिआवर फिरू लागल्या. ‘सॉफ्ट पॉर्न’ प्रकारची दृश्यं त्यात होती. शिवाय, अल्पवयीन मुलीवर लैंगिक अत्याचार केल्याचे आरोप असलेल्या आसाराम बापूंच्या प्रसिद्धीसाठी चौहानांनी आपलं होतं नव्हतं ते ‘सेलेब्रिटी स्टेटस’ खर्च केलं होतं. त्याचे व्हिडिओही सोशल मीडियावर व्हायरल झाले. चौहानांची नियुक्ती त्यामुळे लिबर्टिन लोकांच्या हाती कोलीत देणारी ठरली. आपल्या विचारसरणीशी सुसंगत रीतीनं त्यांनी आपली आणि इतरांची पोटभर करमणूक केली. हे सगळं होत असताना विद्यार्थ्यांना त्रास देण्याचे आणि त्यांच्या दमनाचे पद्धतशीर प्रयत्न केले गेले. आंदोलनाविषयी माहिती देणारं फेसबुक किंवा ट्विटर खातं ब्लॉक करणं, इंटरनेटवरून चौहानांचे विनोदी व्हिडिओ काढून टाकणं असे प्रकार सुरू राहिले. स्टालिनिस्ट राजवटीत शोभेल अशा पद्धतीनं मध्यरात्री विद्यार्थ्यांना अटकदेखील केली गेली. कायदेभंग होत नसेल, तर आजच्या (लिबरल आणि लिबर्टेरियन) बहुराष्ट्रीय सोशल मीडिआ कंपन्या लोकप्रिय अभिव्यक्तीचं उगीचच दमन होऊ देत नाहीत. त्यामुळे ते दीर्घकाळ टिकणं शक्यच नव्हतं. शिवाय, आधुनिक तंत्रज्ञानात पारंगत आजचे विद्यार्थीही अशा डावपेचांना लीलया पुरून उरतात. त्यामुळे, दमन करणाऱ्यांचं हसं होणं, एवढंच ह्यातून साध्य झालं. थोडक्यात, लिबर्टिन लोकांनी शासनव्यवस्थेला पद्धतशीरपणे हास्यविषय बनवलं आणि शासनव्यवस्थेनं स्वत:हून त्याला हातभारही लावला.

शासकीय दमनाचा मुद्दा ज्या उदारमतवाद्यांना पुरेसा महत्त्वाचा वाटला त्यांनी आंदोलनाला स्पष्ट पाठिंबा दिला. लिबर्टेरियन लोक मुख्यत: सरकारसमर्थक आहेत; शिवाय, लिबर्टिन लोकांना पुरेसं सांस्कृतिक, सामाजिक किंवा तत्त्वचिंतनात्मक वजन असतं असं ते मानत नाहीत, किंवा एकंदर सांस्कृतिक घटकांविषयी त्यांना फारशी आस्थाच नाही; त्यामुळे त्यांचा पाठिंबा लिबर्टिन लोकांना मिळत नाही. विद्यार्थ्यांच्या स्वातंत्र्यावर गदा येते आहे असं त्यांना वाटलं आणि राजकीय निष्ठा सांभाळण्यापेक्षा स्वातंत्र्याचा पुरस्कार त्यांना अधिक महत्त्वाचा वाटला, तर कदाचित त्यांचाही पाठिंबा मिळेल. हे लक्षात घेतलं तरीही काही मुद्दे उरतात.

नियामक मंडळाचं अध्यक्षपद हे मोठ्या जबाबदारीचं पद आहे. दैनंदिन प्रशासकीय कारभार पाहणारे संस्थासंचालक नियामक मंडळाचे केवळ सदस्य असतात. विद्या समिती, अर्थविषयक समिती अशा सर्व समित्या अखेर नियामक मंडळाच्या अखत्यारीत येतात. त्यांचे निर्णय नियामक मंडळाकडून संमत व्हावे लागतात. थोडक्यात, संस्थेच्या शैक्षणिक आणि संशोधनात्मक धोरणांपासून अर्थव्यवहारांपर्यंत सगळेच घटक आणि पर्यायानं संस्थेची स्वायत्तताच नियामक मंडळावर अवलंबून असते. संस्थेचं स्वरूप शैक्षणिक आहे आणि तिचं स्थान सांस्कृतिक महत्त्वाचंही आहे. त्यामुळे चित्रपटमाध्यमाविषयी मूलगामी आणि सर्वांगानं विचार करू शकेल अशा बौद्धिक कुवतीची जबाबदार व्यक्ती तिथे नसेल, तर संस्थेच्या दर्जावर त्याचा दूरगामी परिणाम होऊ शकेल. ह्या पार्श्वभूमीवर चौहान कसे वाटतात? टीव्हीवरची त्यांची जाहीर वक्तव्यं^२ पाहता त्यांच्यापाशी सांगण्यासारखं फार काही नाही हे अगदी स्पष्ट आहे. घरून पाठ करून आलेले तेच तेच मुद्दे ते प्रत्येक प्रसंगी उगाळत होते. ह्याआधीच्या नियुक्त्यादेखील राजकीयच होत्या आणि त्यामुळे विद्यार्थ्यांच्या आंदोलनाला काही वजन नाही, किंवा विद्यार्थी उगीचच राजकीय आकसापोटी कांगावा करत आहेत, असं जरी वादापुरतं मानलं, तरीही ह्यापूर्वी नियामक समितीचं अध्यक्षपद भूषवलेले अनेक जण दादासाहेब फाळके पुरस्कारविजेते, ज्ञानपीठ पुरस्कारविजेते किंवा राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कारविजेते होते. त्या तुलनेत चौहानांची कारकीर्द अतिसामान्य दर्जाची आहे हा तपशील काही केल्या नाकारता येत नाही. एका मुलाखतीत चौहानांनी ‘थ्री इडियट्स’ आपला आवडता चित्रपट असल्याचं सांगितलं^३. दिग्दर्शक राजकुमार हिरानी FTIIचा माजी विद्यार्थी आहे म्हणून हा मुद्दा आपली बाजू बळकट करेल असं चौहानांना वाटलं असावं. मात्र, ‘विद्यार्थ्यांनी स्वतंत्र विचार करायला हवा आणि पठडीबाज शिक्षणाला आणि शिक्षकांना त्यांची जागा दाखवून द्यावी’, असं म्हणणाऱ्या चित्रपटाचा पुरस्कार करताना आपण लिबर्टिन लोकांचीच बाजू बळकट करतो आहोत हे त्यांच्या लक्षातच आलं नसावं. आणि जागतिक सिनेमाबद्दल आपल्याला काहीही माहिती नाही ह्याची तर जाहीर कबुलीच त्यांनी दिली. चौहानांच्या ज्ञानाच्या आणि विचारशक्तीच्या मर्यादा इतक्या उघड आहेत, की त्यांच्या नियुक्तीचं समर्थन करणं जड जातं आहे. भूतकाळात आणि वर्तमानातही सातत्यानं महत्त्वाचं सांस्कृतिक योगदान देणाऱ्या राष्ट्रीय स्तरावरच्या शैक्षणिक संस्थेवर त्यांची नियुक्ती करण्याआधी परिणामांचा पुरेसा विचार झाला नव्हता, हे त्यामुळे निर्विवाद आहे.

ICHRसारख्या इतिहासविषयक राष्ट्रीय महत्त्वाच्या शैक्षणिक संस्थेचं अध्यक्षपद किंवा सेन्सॉर बोर्डासारख्या सांस्कृतिक महत्त्वाच्या राष्ट्रीय संस्थेचं अध्यक्षपद अशा विद्यमान सरकारच्या इतर काही नियुक्त्यासुद्धा ह्याआधी वादग्रस्त ठरल्या होत्या. चित्रपटसृष्टीच्या लिबर्टिन असण्यामुळे आणि सेन्सॉर बोर्डाच्या अध्यक्षपदी नियुक्त झालेल्या पहलाज निहलानींनीदेखील आपले अंगचे गुण (पूर्वेतिहासात आणि नियुक्तीनंतरदेखील) दाखवलेले असल्यामुळे त्यांचीही तेव्हा प्रच्छन्न चेष्टा झाली होती. त्या वेळी निव्वळ वाद झडले, पण नियुक्ती कायम राहिली. आताही तसं होण्याची दाट शक्यता आहेच. आणि तसं झालं नाही, तरीही आताचा सर्व प्रकार पाहता एक प्रश्न उरतोच : ह्या लिबर्टिनांचं करायचं तरी काय?

लिबरल लोकांच्या सहिष्णू दृष्टिकोनातून लिबर्टिनांच्या आंदोलनाला व्यापक पाठिंबा मिळू शकेलही, पण त्यांना नीट समजून घेतलं जाईलच असं नाही; कारण आपला उदारमतवाद ज्या गांधीवादाच्या मुशीत घडला आहे त्यात शरीराचे लाड करण्यापेक्षा त्यावर नियंत्रणच अपेक्षित आहे. ह्याउलट, आजच्या चंगळवादी समाजातले लोक शरीराचे लाड करणारे लिबर्टेरियन भासत असूनही खरे स्वातंत्र्यवादी नाहीतच, कारण शुद्ध स्वातंत्र्यवादाची वैचारिक भूमिका अंगिकारली, तर पूर्वापार चालत आलेल्या रुढींविरोधात उघड बंड करत त्याचे बरेवाईट परिणाम भोगावे लागतील. त्यापेक्षा परंपरांना सोयीस्कर बोटचेपी भूमिका घेत ते आपली स्वार्थी हौस भागवत राहतात. किंबहुना, कोणत्याही वैचारिक भूमिकेचं तर्कशुद्ध टोक गाठण्यापेक्षा तडजोडी करतच भारतीय समाज जगत असतो. त्याचा एक परिणाम असा होतो, की वैचारिक पातळीवर किंवा प्रत्यक्षात ठिणग्या तेवढ्या पडतात; पण तेढ फार वाढून आग लागायची वेळ शक्यतो टाळलीच जाते. त्यालाच मग कधी कधी भारतीय समाजाची शांतताप्रियता, सहिष्णुता किंवा समंजसपणा वगैरे समजलं जातं.

इथे मार्गदर्शनासाठी इतिहासातली दोन टोकांची उदाहरणं लक्षात घेता येतील. ज्या पाश्चात्य संस्कृतीनं लिबर्टिन लोकांमधली उर्जा ओळखून त्यांना आपल्या संस्कृतीत सन्मानाची जागा दिली, त्या देशांत निर्मितिक्षम लोकांनी नवनवोन्मेषशाली कलानिर्मिती करत नवे जागतिक पायंडे पाडले आणि इतिहास घडवला. ह्याउलट, कम्युनिस्ट किंवा नाझी राजवटींनी जेव्हा निर्मितिक्षम लोकांच्या दमनाचे आटोकाट प्रयत्न केले तेव्हा असं दिसलं, की काही काळापुरता सत्ताधाऱ्यांना अपेक्षित परिणाम जरी झाला तरीही तो दीर्घ काळ टिकला नाही. निर्मितिक्षम लोकांनी डोकं लढवून त्यातून मार्ग काढले. कलाकारांची एखाददुसरी पिढी जरी ह्यात नष्ट झाली, तरीही कोणत्याही दमनशाही राजवटीची पुढेमागे हार झालीच. त्यांचं दमन किती फोल ठरलं ह्याची ग्वाही इतिहास देतो. आजच्या माध्यमसंपृक्त काळात तर लिबर्टिन लोकांना कह्यात ठेवणं अशक्यच बाब आहे. त्यामुळे ‘जे इतिहास विसरतात त्यांना त्याची पुनरावृत्ती करणं भाग पडतं’ हे जितक्या लवकर लोकांना कळेल आणि वळेल, तितक्या लवकर हे प्रकरण मार्गी लागू शकेल.

---
काही लिबर्टिन उद्धृतं -

‘मी नरकात जाईन अशी शक्यता कल्पिण्यातलं सुख अनुभवता यावं ह्यासाठी तरी मला ख्रिस्ती धर्मावर श्रद्धा ठेवण्याची फार इच्छा आहे’
- कवी बायरन

‘सुखाविषयीची अमर्याद ओढ हा तारुण्य टिकवण्याचा हमखास उपाय आहे.’
- ऑस्कर वाइल्ड

सर्वांना श्वास घ्यावासा वाटतोय, पण कुणीच श्वास घेऊ शकत नाहीय. पुष्कळ लोक म्हणतायत की आम्ही नंतर श्वास घेऊ, तरीही फारसं कुणीच मरत नाही, कारण ते आधीच मेलेले आहेत.
- फ्रान्समध्ये मे १९६८च्या विद्यार्थ्यांच्या चळवळीतली एक घोषणा

बॅन्क्सी ह्या ग्राफिटी कलाकारापासून प्रेरणा घेत फिल्म इन्स्टिट्यूटमध्ये विद्यार्थ्यांनी रंगवलेली भिंत

संदर्भ
१ : गजेंद्र चौहान यांचा बायोडाटा
२ : #FTIIMahabharat: Bollywood fights 'Yudhisthira' : The Newshour Debate (9th July 2015)
३ : My favourite film is 3 Idiots: Gajendra Chauhan, FTII chairman