राजीव साने यांचे वसंत व्याख्यानमालेतले व्याख्यान

बाप्रे, मनोबा! चोवीस तासांनंतर १४-१६ मुद्दे लक्षात राहिलेत! लै भारी.

सारांश आवडला हेवेसांनल.

मस्त मनोबा! सारांश आवडला! सानेंचे बहुतेक सगळे मुद्दे पटण्यासारखे आहेत. "ज्याप्रमाणे ग्लासातल्या पाण्यातला बर्फ वितळल्याने पाण्याची पातळी वाढत नाही, त्याचप्रमाणे पृथ्वीवरील सगळा बर्फ वितळला तरी समुद्रपातळी वाढणार नाही" असं आपल्या "गल्लत गफलत गहजब" सदरातल्या लेखात लिहिणारे हेच ते साने यावर विश्वास बसत नाही.
बाकी जीएमचा आरोग्यावर परिणाम होत नाही हा मुद्दा मान्य केला एकवेळ तरी इतर आक्षेपांवर (बायोडायव्हर्सिटी, कॉर्पोरेट मोनॉपली) काही बोलले का? व्याख्यानानंतर प्रश्नोत्तरांसाठी वेळ होता का?

मुद्दा क्र ४ आणि ५ एक्दम रोचक आहेत.

मध्ययुगापासून आधुनिकतेकडे होणारा प्रवास irreversible आहे. अटळ आहे. पुन्हा परतवून लावण्यासारखा नाही.
आपण सर्वच आधुनिक व्यवस्थेचा पुरेपूर(किंवा जमेल तितका) लाभ घेतो.
पण खूपदा मनात कुठेतरी आधुनिक पूर्व व्यवस्थेबद्दल एक जबरदस्त आकर्षण असते; तो आपल्या मनातला जणू एक युटोपिया असतो.
'प्रत्यक्षाहुनि प्रतिमा उत्कट' अशी ती स्थिती असते. आपण त्याबद्दल फॅण्टसाइझ करत असतो.
प्रत्यक्षात मात्र आपलं संपूर्ण जीवन हे नव्या व्यवस्थेतलच असतं.
कुणीही व्यक्ती नव्या व्यवस्थेशी कधी जोडली जाते ? ती शिशु असताना पहिल्यांदा लस घेते; तेव्हापासूनच.
साधा विचार करुन पहा. पेनकिलर अस्तित्वातच नाहित. तुमचा दात दुखतो आहे. कसं जगाल ?
जीवनाचा काय दर्जा राहिल ? आपलं जीवन ह्याकाळात बरच सुसह्य झालेलं आहे; पण हे आपल्याच्यानं स्पष्ट, थेट मान्य होत नाही!
मानवी मन मोठं गंमतीदार्/गुंतागुंतीचं आहे.

हपिसातल्या काही मित्रांबरोबर मुद्दा क्र. ५ वर बरीच चर्चा झाली मध्ये. इंफ्रास्ट्रक्चर या नावाखाली जे असतं त्याचा शेतकरी खूप कमी उपयोग करतो, इंडस्ट्रीचा शेतकर्‍याला काहीही उपयोग नाही अशा काही प्रकारची आर्ग्युमेंट होती. जी इंडस्ट्री तुम्हाला खतं, कीटक नाशकं, ट्रॅक्टर, पंप देते, माल वाहतूक करायला ट्रक, रस्ते देते तिचा काहीच उपयोग नाही का? असं विचारता पूर्वी कसा गावगाडा होता, गावातल्या गावत सगळं असायच तेव्हा सगळ नीट चालायचं. काय प्रॉब्लेम होता असही एक-दोन महाभाग म्हणाले. औषधं, लसी याची उदाहरण दिल्यावर पूर्वीचे लोक हट्टे-कट्टे होते त्यांना काही व्हायचं नाही असही म्हणाले एक दोन लोक. मग वाद घालायचा नाद सोडून दिला मी. आता हे सगळे लोक आत्ता ४०-५० एकर जमीनीचे धनी आहेत. २-३ पिढ्यांपूर्वी नक्कीच याहून जास्तं असावी. तु म्हणतोस त्याची चपखल उदाहरण वाटली ही.

सैद्धांतिकदष्ट्यातरी ते पूर्णतः मान्यच आहे.

वेदकाळातही असंच होतं असं ऐकलं आहे.

व्यवहारातही आधुनिक व्यवस्था ते अधिकाधिक आणू पाहते.

साने नीड्स टू गेट हिज कंसेप्ट्स ऑफ फायनान्स एंड इको क्लिअर.

आधुनिक व्यवस्था व आधुनिक पूर्व (म्हंजे मध्ययुगापर्यंंतची ) व्यवस्था ह्यात अजून एक प्रमुख फरक म्हणजे व्यवस्थेचा समाजकेम्द्रित असण्याकडून व्यक्तिकेंद्रित होण्याकडे झालेला प्रवास.

आणि त्यासोबत असलेला एक व्यक्ति आपल्या आयुष्यात सगळी मूल्ये इवॉल्व करू शकते आणि पाळू शकते हा मूर्खपणाचा विचार.

बहुतांश मुद्दे वरती लिहून झालेत. उरलेल्या मुद्द्यांत त्यांनी भारतीय मानसिकतेत त्यांना कोणत्या गोष्टी खटकतात, ते सांगितलंय.

15. "देशीवाद" ही जी काही संकल्पना आहे; त्यास मुलात अधिकाधिक हवा काही प्रगत देशच देताहेत आडून आडून. "आधुनिकता हे पाश्चात्त्य पिल्लू आहे. आपलं स्वतःचं असं काही खास असावं. आपण आपल्या मुळांकडे परत जावं." असं जे काही लोकांना वाटतय त्यास अप्रत्यक्षपणे पण जानीवपूर्वक्/मुद्दाम प्रगत देश हवा देताहेत.
    इतरांनी प्रगत होउन आपल्याशी स्पर्धा करु नये असा त्यांचा प्रयत्न आहे.(अगदि अस्साच मुद्दा सान्यांनी गल्लत गफलत गजहब ह्या सरातही मांडला होता. त्यांच्या मते,; जागतिकीकरणाची थासून आग्रही मागनी करनारे देश चीन-देश-ब्राझील हेच आहेत. प्रगत देशांना ते नको आहे. प्रगत देशातल्या काही कामगार संघटना मुद्दाम इथल्या काहींना फण्डिंग देउन जागतिकीकरनाविरोधात हवा करु पाहतात. त्यांना त्यांचा रोजगार वाचवायचा आहे. जागतिकीकरनाचा उलट भारत चीन ब्राझील ह्यांना फायदाच आहे; त्यांना ते हवे आहे. आणि प्रगत देश आज ते इच्छा असूनही अडवू शकत नाहियेत. ) देशीवाद ह्या प्रकाराबद्दल बोलायला धनुश कुट्टी हे ऐसीकर असते तर फार बरं झालं असतं असं मला वाटतं. त्याला कुणीतरी ह्या धाग्यात ट्याग करा राव.
16. आधुनिक व्यवस्थेत लोकांना "प्रजा " समजत नाहित; तर "नागरिक" समजतात. प्रजा हा शब्द सरळसरळ प्रजनन ह्या शब्दातून आलेला आहे. टोळीतला सर्वात ताकतवान नर स्वतःची प्रजा वाढवणार . एका अर्थानं तो त्यांचा पालक. त्यातून 'प्रजा' ही संकल्पना आलेली. 'नागरिक ' ह्या संकल्पनेत लोकांचं अधिक जबाबदारीपूर्ण वर्तन अपेक्षित आहे.
17. युग ही संकल्पना घसरगुंडी सारखी आहे. सत्ययुग --> त्रेतायुग --> द्वापरयुग -->कलियुग ही जणू काही लोकांमधील चांगुलपणाची उतरंडच आहे. इथे फक्त चांगल्याकदून वाईटाकडे प्रवास होतो. जे जे होणार ते अधिकाधिक वाईटच होनार अशी मानसिकता त्यामुळे बनते. उलट प्रवास नॉर्मल केसेस मध्ये शक्य नाही. अपवाद फक्त एकच. तो म्हणजे प्रलय! त्यावेळी सगळं काही आधी नष्ट होणार. पुन्हा जवळपास शून्यातून सुरुवात केल्यासारखी स्थिती. पुन्हा सत्ययुग; आणि हो.
    पुन्हा तीच घसरगुंडी सुरु! दर युगाच्या शेवटी अभ्युत्थानम् अधर्मस्या, तदात्मानं सृजाम्यहम् म्हनत साक्षात परमेश्वर अवतार घेतो. पण हाती काय लागतं ?
    घसरगुंडी थांबते का ? दरवेळी उलट अधिक वाईट असे पुढचे युग सुरु होते. रामावताराच्या शेवटीही तेच; कृष्णावताराच्या शेवटीही तेच. ही घसरगुंडी साक्षात देवही थांबवू शकत नाहित. मग सामान्य माणसाला काही करावसं वाटणं तर दूरच. तो तर सतत नियतीच्या हातातीलच कुणीतरी असल्याच्या मानसिकतेत वावरणार. पुरुषार्थ गाजवायला स्कोप आहे कुठे ?
18. 'मायावाद ' हा प्रकार असाच. ऐहिक जगात काही नाही; ऐहिक जग हे खओटे/मिथ्याच आहे; पारमार्थिक अचिव्हमेंट हेच काय ते यश असे म्हटल्याने भौतिकाकडे दुर्लक्ष. सगळे लक्ष स्वतःपुरती मुक्ती-मोक्ष मिळवण्याकडे; तीही पारमार्थिक जगातील; ऐहिक तर सोदून देण्यायोग्य. एका मायावादाच्या फ्यान असलेल्या मित्राला सानेंनी साम्गितलं -- "होय, आहे हे स्वप्नच आहे; मान्य. पण हे स्वप्न आम्ही दु:स्वप्न नव्हे तर सुखद स्वप्न म्हणून जगू/घडवू. ते संपेल तेव्हा बघता येइलच की बाकी काय ते. तोवर ह्याच भौतिक जगात कर्तबगारी गाजवावी." अजून एक मुद्दा सानेंनी डिट्टो कुरुंदकराम्सारखाच मांडला. 'ब्राम्हनांनी बहुजनांना ज्ञानापासून वंचित ठेवले' असे म्हटले जाते. पण नीट पाहू गेल्यास प्रश्न पडतो की ज्ञान ब्राम्हणांकडे तरी होते कुठे ? त्यांनी फार तर स्वतःचे अज्ञान चांगले मस्त प्याकेजिंग करुन लपवून ठेवले; इतरांकडे जे प्र्याक्टिकल्/व्यावहारिक ज्ञान्/कौशल्य होते; ते ज्ञानच नव्हे; असे त्यांना पटवले. उदा:- कुंभारकाम, नक्षीकाम, बांधकाम , शेतीतील अवजारे बनवणे, सांभाळणे, लोहारांची कामं... ही खरोखर अधिक उपयुक्त होती गावगाडा चालवायला. पण ह्यांनी त्यालाच दुय्यम ठरवण्याची लबाडी/हुशारी केली.
    शिवाय 'न्याय' ही संकल्पना पुरेशी रुजलेलीच नाही समाजात, मानसिकतेत. अस्तेय, अपरिग्रह पाळायचे; दुसर्‍याचे काही चोरायचे नाही; ही शिकवण.
    ही शिकवण म्हणून चांगलिच आहे. पण "दुसर्‍याचे चोरु नये; कारण त्यावर त्याचा हक्क आहे" ही न्यायाची संकल्पना त्यामागे नाही. "आपण अस्तेय, अपरिग्रह पाळले नाहित; तर आपली हानी होइल; मोक्ष मिळणार नाही " ही भीती. सगळा स्वतःपुरताच स्वार्थी विचार. व्यापक दृष्टी नाही. न्यायविचार स्पष्ट नाही.
    अर्थात ह्या विचारसरनीविरोधातही वेळोवेली वैचारिक बंडे झाली; सुधारणांचे प्रयत्न झाले. उदा:- मर्यादित प्रमानात टिळकांसारख्या एरव्ही सनातनी वाटणार्‍याने ते केले. किंवा पूर्णवादाचा प्रसार्/प्रचार करणार्‍या पारनेरकर महाराजांनीही सुधारणांचे बरेच विचार मांडले.
    त्यांनी आपल्या सुधारणांनाही वेदांताचाच कसा आधार आहे; हे ही दाखवले. होय; एका अर्थाने ही सर्व समावेशकता आपल्या संस्कृतीत आहे;
    ही चांगली गोष्ट आहे.
19. तपश्चर्या ही संकल्पना. स्वतःला त्रास करुन घेणे चांगले; गौरवास्पद.आत्मक्लेशाचं गौरवीकरण. का ? तर म्हणे त्याने तुमच्या पापाचा ब्यालन्स संपत जातो; भोग भोगण्म त्यामुळे बरच असतं एका अर्थी. आणि हो चुकून आनंदी असाल, मजा करत असाल तर प्रत्यक्षात तुम्ही सुखाचा ब्यालन्स कमी करत असता; कन्झ्युम करत असता. हा पाप-पुण्याचा ब्यालन्स पर्फेक्ट झिरो करणं जमलं तर मोक्ष म्मिळणार. नैतर अम्गाला कर्म चिकटनार. मुक्ती नाही; सुटका नाही. तुम्ही काय क्रुती केली; त्यातून काय निर्मिती झाली; कर्म्/कार्य किती ऊपयुक्त होतं; ह्यास महत्व नाही; फक्त तुम्ही त्यात ते न गुंतता केलं की नाही; इतकच महत्वाचं. कारण न गुम्तता केलं की तुमचा ब्यालन्स शून्याजवळ असतो; मुक्ती पक्की होत असते. प्रत्यक्षात तुमच्या क्रुत्यावरून व तुम्ही जी निर्मिती केली आहे; त्यावरुन तुमचे महत्व ठरायला हवे. पण असे होत नाही आपल्याकडे. आधुनिक व्यवस्थेत मात्र हे होते; म्हणून ती त्यातल्या त्यात बरी.(त्यातही दोष आहेतच. पण ती काही अपरिवर्तनीय नाही. तीही प्रवाही आहे. त्यात सतत सुधारणा कालानुरुप करत राहता येणं शक्य आहे.) निर्मिती ऐवजी भोगाला महत्व आहे आपल्याक्डे.
    आंधळा नवरा मिळाला तर आपणही त्याच्यासारखच आंधळं व्हावं; असं वाटणारी गांधारी. तिचं आपल्याला कोण कौतुक.
    आपण जग पाहून नवर्‍याची मदत करावी असं तिच्या डोक्यात येत नाही. ती स्वतःलाही डोळ्यावर पट्टी बांधते-- आत्मक्लेश.
    त्याचं आपल्याला कौतुक --गौरवीकरण. डोळ्यावर पट्टी बांधली म्हणून "पट्टीची " पतिव्रता आपण तिला समजतो. (इथे हशा पिकला)

.
.
.
व्याख्यान झाल्यावर मी त्यांना विचारलं. "तुम्ही म्हणता मध्ययुगाकडून आधुनिकतेकडे प्रवास म्हणजे म्हणजे समाजकेंद्री व्यवस्थेकडून व्यक्तिकेंद्री व्यवस्थेकडे प्रवास आहे. पण उलट लोकशाही म्हणजे अधिकाधिक समाजाला सामावून घेणे, अधिकाधिक समाजाचे इन्क्लुजन नै का. उलट मध्ययुगात एकाच व्यक्तीकडे--राजकडे किंवा फर त्याच्या निकटवर्तीयांकडे--राजमंडळाकडे अधिकार असत. त्यामुळं तुम्ही म्हणता त्याच्या बरोब्बर उलट परिस्थिती नाहिये का. मध्ययुगात उलट अधिक व्यक्तिकेंद्री व्यवस्था होती. आता ती अधिक समाजकेंद्री होते आहे. " त्यांचं उत्तर :- "personal आणि individual ह्या दोन सारख्या वाटनार्‍या शब्दांत सूक्ष्म पण महत्वाचा फरक आहे.मध्ययुगाबद्दल तुमचं म्हण्णं personal ह्या प्रकारात येतं. पण त्या काळात इतर प्रजेचे अधिकार किती होते ? individual म्हणून त्यांना कितपत मान होता ?
मी म्हणतो आहे ते हे की individualism आता प्रवास सुरु आहे. काही ठराविक लोकांनाच जणू अनिर्बंध व्यक्तिस्वातंत्र्य असं नाहिये. सर्वांनाच सारखे अधिकार असावेत व म्हणून, हे तत्वतः तरी सर्वत्र मान्य आहे.
.
.
भारतीय स्म्स्कृतीचे काही चाहते मात्र ह्यामुळे दुखावले गेले असावेत. त्यांनी भाषणानंतर सान्यांना साधारणतः "तुम्ही अमुक अमुक मुद्दे भाषणात सामील करुन घायला हवे होतेत(पक्षी :- स्वत; समजून घ्यायला हवे होतेत)" असच त्यांना सांगितलं. "आमच्याकडे खूप काही होतं. उडती विमानंही असण्याची शक्यता होती" असा त्यांचा मुद्दा असावा असं वाटलं. उलट ग्रामीण वेशभूषा, बोलणं वगैरे असणारी मंडळी अधिक तार्किक बोलताहेत असं वाटलं. "साने, तुम्ही म्हणताय ते बरोबर असेल तर हजारो वर्षापूर्वी विमानं उडण्याचा दावा करणार्‍यांवर कारवाई का होत नसावी" असा प्रश्न त्यातल्या एकानं विचारला.
मला ऐसीअक्षरेवर "अनश्व रथ " अशा टायटलचा उत्पलचा लेख आठवला. सान्यांचे काही मुद्दे त्यासारखेच होते.
.
.
बाकी सर्व वाचकांचे आभार.
@आदुबाळ्/बॅटमॅन :-
कौतुकाब्द्दल थ्यांक्स. पण हे सगळं लक्षात ठेवलं म्हणजे १००% दोक्यात आहे असं नाही. प्रवेशासाठी पाच रुपये तिकिट होतं. आपल्या बेस्ट किंवा पीएमटीच्या तिकिटाइतक्या आकाराचं. भाषण रंगात आल्यावर मला त्यातले महत्वाचे कीवर्ड्स लिहून घ्यावेत असं वाटलं. त्या तिकिटावर मी पंधरावीस कीवर्ड्स लिहून घेतले.(एकेका मुद्द्याला एकेक कीवर्ड्.)
.
.
@ननि

बाकी जीएमचा आरोग्यावर परिणाम होत नाही हा मुद्दा मान्य केला एकवेळ तरी इतर आक्षेपांवर (बायोडायव्हर्सिटी, कॉर्पोरेट मोनॉपली) काही बोलले का? व्याख्यानानंतर प्रश्नोत्तरांसाठी वेळ होता का?

नाही. इतर आक्षेपाम्वर ते काहीही बोलले नाहित. व्याख्यानानंतर खास शेप्रेट असं प्रश्नोत्तर सेशन नव्हतं. पण आम्ही स्टेजवर जाऊन, भेट घेउन प्रश्न विचारले तर त्यांनी जमतील तितपत तपशीलवार उत्तरं दिली, पॉइण्टर्स दिले. ह्या बाबी विचारल्या सत्या, तर ह्यावरही बोलले असते कदाचित.
.
.
@अनुप ढेरे :-
येस यू आर राइट. त्यांना तेच म्हणायचय(४०-५० एकरचा मुद्द्दा.) असच मलाही वाटतं.

लोकशाहीत विरोध इज नॉट इक्वल टू द्रोह. विरोध म्हणजे वैर नव्हे.
हे मान्य होणे; त्यावर व्यवस्था चालणे हे खरोखर कौतुकास्पद व अधिक प्रगल्भ असन्याचे लक्षण आहे

आज कोणाकडे किती खासदार आहेत, इ इ समीकरणे आणि गतकाळातली वेगवेगळ्या सरदारांच्या प्रभावांची समीकरणे समानच आहेत. आणि मागे जर एककल्ली हुकुमशहा असतील तर आजचे हिटलर, मुसोलिनी आणि आयसेनहॉवर हे देखिल लोकशाही पद्धतीनेच निवडून आलेले होते.
लोकशाहीत हुकुमशहांची संख्या लोकांच्या हातात असते पण हुकुमशाहीची तीव्रता लोकशाहीतही तीच असते.

_/\_

कीवर्ड्स लिहून घेतले तरी ईतकं सविस्तर लिहून काढण म्हणजे खायचं काम नाही.

राजीव सानेंच लोकसत्तेतलं सदर आवडायच.

अणु ऊर्जा? त्याचे तर नावही काढणे फार मोठे पाप. ते तर फक्त दुरितच आहे.

बाकीच्या गोष्टी ठिकायत पण जैतापूरच नाही तर भारतात कुठेही अपघातप्रतिबंधक उपाययोजनांची परिस्थिती पहाता त्यादृष्टीने अणूउर्जा झेपणारी आहे का? अर्थात जिवितहानी ही फारशी मनावर घ्यायची गोष्ट नाही अशी सवय आहेच आपल्याला.

बाकी मुद्दे पटण्यासारखेच.
पूर्वकाळचा युटोपिया हा मुद्दा तर बिनतोडच.

सानेंसारखी मंडळी वृक्षतोड , जंगलं कमी होणं याकडे कसं बघतात हे समजून घेणं आवडलं असतं. पर्यावरणस्नेही शहरं, पावसाची शेती, सौरउर्जा या संकल्पनाबद्द्ल त्यांचं मत समजून घ्यायला आवडलं असतं.( कुणाच्या कुठे काही वाचनात असेल तर सांगा) कारण आपली आधुनिकतेच्या कल्पना शहरीकरणाशीच निगडीत आहे.

धन्य आहेस मनोबा! छान वृत्तांकन!

तुला अशीच व्याख्याने अटेंड करायला वेळ मिळो ही आधुनिक युगाचरणी प्रार्थना :)

सारांश चांगला लिहिला आहे. सान्यांच्या व्याख्यानाबद्दलचं माझं मत -
'आधुनिकता' म्हणजे काय, ह्याविषयीची त्यांची मांडणी प्रमाण मांडणीच होती त्यामुळे ती मला सुपरिचित होती, पण ती आज भारतीय समाजापुढे मांडणं गरजेचं आहे. भाषणातल्या नंतरच्या भागात मात्र त्यांनी 'इझी टारगेट्स' निवडली असं वाटलं (मायावाद, देशीवाद, तपश्चर्या, किंवा आण्विक उर्जा, जीएम बियाणं, वगैरे). आधुनिकतेच्या संदर्भात भारतीय समाजात मला ज्या गोष्टी खटकतात, त्यातल्या काही अशा -

समष्टी ते व्यक्ती, व्हर्टिकल मोबिलिटी वगैरेंच्या संदर्भात - मला आज अगदी सुशिक्षित कुटुंबांतही असं जाणवतं, की व्यक्तीचे अनेक महत्त्वाचे निर्णय कुटुंबाला किंवा परिसरातल्या / जातीतल्या समष्टीला साजेसेच बहुशः घेतले जातात - म्हणजे उदा. कुणब्याच्या घरातल्या मुलाला शास्त्रज्ञ व्हायचं असलं, तर त्याला ब्राह्मणाच्या घरातल्या मुलाला होईल त्यापेक्षा अधिक विरोध सहन करावा लागतो. ह्याउलट, ब्राह्मण घरातलं मूल जर फाइन आर्ट्सला जाऊ इच्छित असेल, किंवा मराठी साहित्यात एम.ए पीएच.डी करायला जाईल, तर त्याला घरच्यांची नापसंती किंवा विरोध सहन करायला लागतो. थोडक्यात, 'माझं आयुष्य मी बांधायचं आणि त्याचे चांगलेवाईट परिणाम भोगण्याची जबाबदारीही माझीच असते' हा आधुनिक विचार अजूनही पुष्कळ लोकांना त्रासदायक ठरतो.

संमतीवयाच्या संदर्भात : ताजं शास्त्रीय / समाजशास्त्रीय संशोधन काय सांगतं आणि कोणता विचार अधिकाधिक लोकांचे मानवी हक्क आणि स्वातंत्र्यं सांभाळतो, ह्यापेक्षा आमचे बाबा, महाराज, धर्मगुरू, पूर्वज वगैरे कशाला अनैतिक समजतात ह्याला अधिक महत्त्व अजूनही आहे. उदा : समलिंगी संबंध, लिव्ह-इन, वगैरे प्रश्नांबाबतचं सार्वजनिक संभाषित (पब्लिक डिसकोर्स). मला ते आधुनिकतेला छेदणारं वाटतं आणि सुशिक्षित माणसंही त्यात गोंधळताना दिसतात.

>> विरोध इज नॉट इक्वल टू द्रोह. विरोध म्हणजे वैर नव्हे
अगदी ताजं प्रकरण - बाबासाहेब पुरंदरे 'महाराष्ट्रभूषण' - ह्या निर्णयाला विरोध करणं किंवा त्याबद्दल आनंद व्यक्त करणं गैर नाही, पण ज्या भाषेत दोन्ही बाजूंचे लोक परस्परांना विरोध करत आहेत ते पाहता तसं घडताना दिसत नाही.

असे मुद्दे त्यात भारतीय समाजाच्या संदर्भात येते तर मला ते अधिक आवडलं असतं.

बाकी बरेसचे माझ्या मता प्रमाणेच असल्यामुळे ओके, पण खालील गोष्ट पटण्यासारखी नाही.

मध्ययुगापासून आधुनिकतेकडे होणारा प्रवास irreversible आहे. अटळ आहे. पुन्हा परतवून लावण्यासारखा नाही.

गेल्या काही दशकात जगाच्या बर्‍याच मोठ्या भागात हा प्रवास उलटा चालू झालेला दिसुन येत आहे.

http://rajeevsane.blogspot.in/
या ब्लॉगची निर्मिती झाली आहे. संजीवनी चाफेकर ही आमची मैत्रिण तो ब्लॉग मेंटेन करणार आहे.

वर मनोबाने लिंक दिली आहे. सान्यांचा लेख. सम्यक निसर्ग -एक शुद्ध भंकस म्हणून लेख आहे. तथाकथित विचारी लोकांना तो फार अपिल करतो.
http://www.loksatta.com/sampadkiya-news/nature-exactly-a-pure-nonsense-…

मला या लेखावर (पुनश्च) विचार व्यक्त करायचे आहेत.

खासकरून खालील -

परंतु काही पर्यावरणवादी प्रवाह, ही सीमा ओलांडून व गूढवादाचा आश्रय घेऊन, 'स्वत:ला 'सम्यक' (नॉर्मल) राखण्यासाठी धडपडणारा निसर्ग नावाची गोष्ट अस्तित्वात आहे व त्याची हाक फक्त 'आम्हालाच' ऐकू येते,' अशा थाटात प्रचार करतात. नॉर्मल म्हणजे अ‍ॅव्हरेज नव्हे, तर 'जसे असायला हवे तसे'! सम्यक आहार, सम्यक विहार इत्यादी सांगताना बुद्धाने जसा वापरला होता, तसा आपण 'सम्यक' हा शब्द 'नॉर्मल'साठी वापरत आहोत.

'खुद्द निसर्गाला एक सम्यक अवस्था असते व ती मानवामुळे ढळते,' ही चक्क एक अंधश्रद्धा आहे. खोल (डीप) व जहाल (रॅडिकल) पर्यावरणवादी, कोणत्या मखलाशा करून ही अंधश्रद्धा पसरवतात, हे आपण आज पाहणार आहोत.

पर्यावरणवाद्यांतील, 'माणूसघाणे निसर्गप्रेमी', वरील अर्थाची फिरवाफिरवी करून, असा 'सिद्धान्त' पसरवतात की, 'जे कृत्रिम (३) असते ते विकृत (४) असते आणि त्यामुळे स्वाभाविकतेचा (२) भंग होऊन भौतिक-संतुलन ढळून (१) विनाश अटळ आहे.' हा 'सिद्धान्त' पसरतोसुद्धा, कारण बऱ्याच जणांची निसर्गविषयक कल्पना 'शहरात सहसा न आढळणारे प्रेक्षणीय स्थळ' अशी असते.
तेव्हा तंत्राच्या मानवघातक परिणामांविषयी सावधता एवढाच पर्यावरणवादाला अर्थ आहे. सम्यक-निसर्ग नावाची, नसलेलीच गोष्ट राखण्याकरिता, माणसांना विकासापासून वंचित ठेवण्याचा, कोणालाही अधिकार नाही.

ही कॉमेडीची हाईट आहे -

निसर्गसौंदर्य हासुद्धा मानवी संवेदनांनी आणि कल्पनांनी घातलेला 'घाट' असतो. क्रौर्य व विध्वंस नको वाटणे, सुसंवाद व सौंदर्य हवेसे वाटणे या निखळ मानवीच भावना आहेत. निसर्गनियमांत त्यांना तसूभरसुद्धा स्थान नाही. मनुष्याचा मुख्य स्वभावधर्म, अंतर्बाहय़ कृत्रिमता निर्मिणे हाच आहे. कृत्रिमतेला हीनार्थ चिकटविणे, म्हणजे संस्कृती (आंतरिक) व समृद्धी (बाहय़) या दोन्हींना नाकारणे होय. त्यातूनच माणूसघाणे निसर्गप्रेम उद्भवते.

=================================================================================================================
यातल्या प्रत्येक विधानाचा प्रतिवाद फार लांबलचक होईल. तो असू द्यात.

आपण खालिल प्रश्नांचा विचार करू...
१. राजीव साने नॅच्यूरल आहेत कि एक्स्ट्रॉ-नॅच्यूरल? तर अर्थातच नॅच्यूरल. मंजे ते स्वतः एकटेच वेगळ्या स्रोताचे, वेगळ्या मटेरियलनी बनलेले वा ज्या विश्वाच्या असम्यकेतबद्दल ते बोलत आहेत त्याच्या बाहेरचे आहेत काय? नाही!!!
२. आता, म्हणून ... राजीव साने सम्यक आहेत काय? याचं उत्तर द्यायला एक सेकंद तरी लागतो का? उनकी मानो तो ते स्वतः असम्यक आहेत. (लक्षात घ्या एवढ्या प्रचंड ब्रह्मांडात त्यांचं मास (जे काय ६०-७०किलो असेल) तितकंच सवत्यानं सम्यक आहे असं मानलं तर मग अजूनही इतर अपवाद असू शकतात असे म्हणायला जागा उरते. (मग विषय लांबतो. उदा. कोणी म्हणेल कि साने आणि देव सम्यक, बाकी सगळं अस्मक्यक. इ इ ) म्हणून विश्व असम्यक असेल तर झाडून सगळे काही असम्यक असणार. त्यात साने देखिल आले.

३. आता असम्यक म्हणजे काय?
लेख वाचाच पण हे जरूर:

स्वत:ला 'सम्यक' (नॉर्मल) राखण्यासाठी धडपडणारा निसर्ग नावाची गोष्ट अस्तित्वात आहे व त्याची हाक फक्त 'आम्हालाच' ऐकू येते,' अशा थाटात प्रचार करतात. नॉर्मल म्हणजे अ‍ॅव्हरेज नव्हे, तर 'जसे असायला हवे तसे'! सम्यक आहार, सम्यक विहार इत्यादी सांगताना बुद्धाने जसा वापरला होता, तसा आपण 'सम्यक' हा शब्द 'नॉर्मल'साठी वापरत आहोत.

(जो वापरायला नको.) हे पुन्हा प्रचंड काळजीपूर्वक वाचा. असं दिसतं कि जगाच्या सिस्टिममधे जसा असायला हवा तसा नसलेला म्हणजे असम्यक. आता लेखात निसर्गासाठी वापरल्लेली सारी विषेशणे सान्यांसाठी वापरा (क्र्र, अचेतन, विध्वंसक, अनागोंदी असलेला, विकृत, हत्यारे, चूकून योगायोगाने घडलेला, इ इ)

४. आता इथवर जी माहिती आणि तत्त्वज्ञान निर्माण झाले आहे ते वरचा एक पॅरा रिफ्रेज करण्यासाठी वापरू-
ऐसीवरच्या वाचकांना सान्यांच्या लेखाचे वाटलेले सौंदर्य हे सुद्धा मानवी संवेदनांनी आणि कल्पनांनी घातलेला 'घाट' असतो. क्रौर्य व विध्वंस नको वाटणे, सुसंवाद व सौंदर्य हवेसे वाटणे, सान्यांचे लेख प्रभावी वाटणे या निखळ असम्यक मानवीच भावना आहेत. निसर्गनियमांत अशा भावनांना तसूभरसुद्धा स्थान नाही*.
================================================================================================================================
आता काळजीपूर्वक समरी केली असता असे दिसते कि साने खुद्द आणि त्यांचे विचार सम्यक, सुयोग्य, वा "जसे असावयास हवे तसे" आहेत काय? अर्थातच नाहीत. मंजे काय? - राजीव साने एक शुद्ध भंकस आहेत.
================================================================================================================================
(एक स्वगत) तर साने, दुराग्रही पर्यावरणवाद्यांचा प्रतिवाद चांगलाच. पण दुसर्‍या टोकाचा दुराग्रह नको. आणि तरीही मी तुमचा प्रतिवाद केलाच नाही. फक्त तुम्ही काय म्हणताय त्याचे काय काय अर्थ निघताहेत ते सांगतोय.

मा राजीव साने गुरुजी यांची या व्याख्यानानंतरची वैचारिक वाटचाल रोचक आहे .
त्यांच्या एकंदरीत लिहिण्यातील विसंगती नगरी निरंजन यांनी पट्टकन दर्शवली आहे. ( माणूस फेकतो . हो बऱ्याचदा , भारदस्त भाषेत आणि त्यावर वैचारिक इमले बांधतो )
एकंदरीतच पुनरावलोकन करावे अशी मूळ लेखकास विनंती.

श्री अजो यांच्याशी वैचारिक मतभेद असले तरी त्यांच्या या वाक्याशी सहमत आहे . " राजीव साने एक शुद्ध भंकस आहेत."

त्यांचे गल्लत, गफलत, गहजब सदर वाचून पुस्तक खास विकत घेतले होते. त्यावर त्यांची सही देखिल घेतली होती. सध्या साने वेगळ्याच मूडमध्ये आहेत. हिंदूराष्ट्र बनवण्यासाठी सज्ज आहेत. ट्रोल म्हणावे इतकी वैचारिक अधोगती झालीये सानेंची.