तितीर्षु: दुस्तरं मोहात् आणि उद्बाहुरिव वामन:|

सुंदर गर्भीतार्थ!!! विनम्रतेच्या आड केवढा दुर्दम्य आत्मविश्वास दडला आहे. हे म्हणजे - आयर्न फीस्ट इन वेल्व्हेट ग्लव्ह झालं की.

छान.

जमल्यास "गमिष्याम्युपहास्यताम्" असा सुधार करावा.

"मोह" शब्दाचा चांगला अर्थ संस्कृतात फारच कमी आढळतो. साधारणपणे "मूर्खपणा" किंवा "बेशुद्धी/बधिरता" अशी काहीशी अर्थच्छटा प्राथमिक आहे. "मूढ"="मोहलेला". मल्लिनाथापर्यंत "स्नेहात्" असा पाठभेद दिसत नाही.

"वामन" शब्द वापरून कवीने विष्णूचा वामनावतार ध्वनित केला आहे, ही रसिक-कल्पना छान आहे. (मल्लिनाथाच्या टिप्पणीत ही कल्पना सापडली नाही.)

पुढच्या श्लोकात "वल्मिकि-वगैरे मातब्बरांसारखा मी नसलो, तरी माझ्यात नाविन्य आहे" असे सांगतो :
अथ वा कृतवाग्द्वारे वंशेऽस्मिन्पूर्वसूरिभि: ।
मणौ वज्रसमुत्कीर्णे सूत्रस्येवास्ति मे गति: ॥ रघु. १. ४
या वंशा(च्या कथे)त पूर्वसूरींच्या भाषेने दारे उघडलेली आहेत. मण्यांमध्ये वज्रासारखी/सुईसारखी त्यांनी छिद्रे पाडली आहेत. त्यांच्यातल्या धाग्यासारखा मी आहे.

म्हणजे एकीकडे धाग्याला जमणार नाही, ते वज्रासारख्या पूर्वकवींनी केलेले आहे. पण आज त्या मण्यांना माळण्यासाठी कठोर सुई नको, मऊ धागा हवा आहे! (आदले माझ्यापेक्षा महान, तरी माझे कामही हवेच आहे!)

ह्या पुढील श्लोक तितकाच उत्तम आहे:

अथवा कृतवाग्द्वारे वंशेऽस्मिन् पूर्वसूरिभि:।
मणौ वज्रसमुत्कीर्णे सूत्रस्येवास्ति मे गति॥ १.४

"किंवा असे असावे की पूर्वसूरींनी आपल्या वाणीने ह्या वंशाचे द्वार उघडलेले आहे आणि म्हणून हिर्‍याने छिद्र पाडलेल्या रत्नामध्ये दोरा सहज शिरावा तसा माझा आत प्रवेश होईल."

अज-इन्दुमती विवाहाच्या संदर्भातील उत्कृष्ट उपमेचे हे पुढील उदाहरण पहा. इन्दुमतीच्या स्वयंवरासाठी राजसभा भरलेली आहे आणि सखीने वर्णन केल्याप्रमाणे एकाहून एक उमदे आणि शूर राजे आणि वीर वरमाला आपल्या गळ्यात पडावी ह्यासाठी अधीर झालेले आहेत. एकेकाकडे दुर्लक्ष करून इन्दुमती वरमाला घेऊन पुढे गेली म्हणजे

संचारिणी दीपशिखेव रात्रौ यं यं व्यतीयाय पतिंवरा सा।
नरेन्द्रमार्गाट्ट इव प्रपेदे विवर्णभावं स स भूमिपाल:॥ ६.६७

"रात्री राजमार्गावर चूड पुढे पुढे जाते तसे तसे एकेक घर पुनः अंधारात बुडते त्याप्रमाणे पतीच्या शोधात ज्या ज्या राजाच्या पासून ती पुढे गेली तो तो राजा निराशेने विवर्ण झाला."

अशा अनेक उदाहरणांमुळेच 'उपमा कालिदासस्य' ही सार्थ उक्ति निर्माण झाली आहे.

लेख आणि प्रतिसाद आवडले.
ज्ञानेश्वरीच्या पहिल्याच अध्यायातल्या ह्या ओळी आठवल्या:

हें अपार कैसेनि कवळावे । महातेज कवणें धवळावे । गगन मुठीं सुवावे । मशके केवीं॥
...
येर्‍हवीं तरी मी मुर्खू । जरी जाहला अविवेकु । तरी संतकृपादीपु । सोज्वळु असे॥

मस्त लेख आणि प्रतिक्रिया! असेच आणखी येऊ दे!

लेख व प्रतिसाद आवडले.

अरविंद कोल्हटकर यांचे प्रतिसाद नेहमीच माहितीपूर्ण असतात.

अस्त! "राजहंसाचे चालणे जगी झालीया शहाणे.. म्हणौनी काय कवणे चालुची नये' मधे जी बंडखोरी आहे त्याविरुद्ध केवळ 'वामन' शब्दामुळे डोकावलेला आत्मविश्वास आवडला.
माझे संस्कृत काव्याचा अभ्यास काय (शाळेतल्या सुभाषितमाला सोडल्यास) थोडेही वाचन नाही. त्यामुळे असे रसग्रहणात्म धागे माहितीत आणि भरच घालतात. अजून येऊ देत!

अप्रतिम लेख, श्लोक आणि चर्चा.