एका खडूस फॅशनिस्टेचे स्मरणरंजन

अलीकडेच 'प्राडा' नावाच्या फॅशन ब्रँडनं १८५ डॉलरची एक चांदीची पेपरक्लिप बाजारात आणली. अपेक्षेप्रमाणे, ट्विटरादी मतमाध्यमांवर यावर तातडीनं टिप्पणी झाली. त्या समुद्रमंथनातून असं निष्पन्न झालं की ती क्लिप खरंतर नोटा एकत्र ठेवण्यासाठी आहे. माझ्या भारतीय नजरेसमोर लगेच वाणसामानाच्या दुकानातल्या गल्ल्यावरचे पुरुष आले. पाश्चात्य देशांत कुणी नोटा मोजत गल्ल्यावर बसल्याचं फार बघितलं नाही. पण भारतात एवढे पैसे देऊन ती क्लिप घेण्यापेक्षा तेवढे पैसे त्या गठ्ठयातच ठेवून, पाच रुपयाला पन्नास मिळणाऱ्या रबरबँडनंच बांधून ठेवतील. ती क्लिप बाजारात आणून 'प्राडा'ला जे साध्य करायचं होतं ते झालं. असं असलं तरी तिचा वापर त्यांनी सांगितला आहे तसाच केला पाहिजे असं काही नाही. समजा, मांजरपाट वापरून एक झगा शिवला आणि खांद्यावर शिलाई न मारता अशा दोन पेपरक्लिपा लावल्या तर तीस हजार खर्चून, आजकालचे लोक कसे न परवडणाऱ्या दिखाऊपणाच्या आहारी गेले आहेत असं दाखवता आलं असतं.

या वर्षीच्या फेब्रुवारी महिन्यात झालेल्या 'पॅरिस कुत्च्युअर वीक'मध्ये स्केपरेली (Schiaperelli) नावाच्या ब्रँडनं अशीच व्हायरलता मिळवली. त्यांची एक मॉडेल कमरेवर एक छोटं रोबोट मूल घेऊन धावपट्टीवर आली. हे मूल सर्किट बोर्ड, दागिन्यांमध्ये वापरायचे चकचकीत खडे, वायरी अशा गोष्टींचं बनवलं होतं. आणि ती बाई त्याला मोठ्या वात्सल्यानं घेऊन चालत होती. पहिल्यांदा ते बघितल्यावर, त्यातून नेमकं काय सांगायचं आहे याबद्दल माझ्या मनात अनेक विचार येऊन गेले. आपलं यंत्रांवरच अधिक प्रेम जडलं आहे का? किंवा, आधुनिक स्त्रीला नैसर्गिक मातृत्वाचा कंटाळा आला आहे का? किंवा, आपल्या यंत्रांतून तयार होणाऱ्या इलेक्ट्रॉनिक कचऱ्याचा वारसा आपण मुलांना देतो आहोत का? असे विचार त्या चित्राकडे बघून केल्यावर, मी त्या संकल्पनेमागच्या पुरुषाला नेमकं काय म्हणायचं होतं ते जाऊन वाचलं. त्याला ते परग्रहावरून आलेलं बाळ आहे असं दाखवायचं होतं. त्याचा आवडता सिनेमा 'एलियन' आहे असं त्यानं सांगितलं. इतक्या तरल कलाकृतीचं इतकं मठ्ठ, पुरुषी आणि हॉलीवूडी स्पष्टीकरण वाचून माझ्यातली कलासक्त ललना काही क्षण मरून गेली.

'फॅशन' फक्त तथाकथित ‘नटमोगऱ्या’ बायकांचा प्रांत आहे, आणि त्याबद्दल बुद्धिमान स्त्रीपुरुषांनी बोलू नये असा एक समज रूढ आहे. कॉलेजात जाताच 'फॅशनी' करण्याऱ्या मुली, लग्नकार्यात मेकअप आणि दागिन्यांचे थर चढवलेल्या बायका, उच्चभ्रू लोकांची थेरं ते नव्वदच्या दशकात केबलवर येणारा एफटीव्ही (जो आता चाळीशीत असलेले पुरुष आईबाबा घरी नसताना चोरून बघायचे) – यांपैकी काहीही फॅशन म्हणल्यावर मध्यमवर्गीय मराठी लोकांच्या डोक्यात येईल. फॅशन म्हणजे आपणच करायचं काही असतं असाही एक समज आहे. अर्थात स्केपरेली, प्राडा, ईव्ह सां लोराँ वगैरे लोक आपल्याला काही 'करायची' संधीच देत नाहीत. 'द डेव्हिल वेअर्स प्राडा' नावाचा एक चित्रपट २००६ साली आला होता. इतर कुठल्या 'बुद्धिजीवी' मासिकांत नोकरी मिळत नाही म्हणून नाईलाजानं एका 'फॅशन' मासिकात नोकरी करणाऱ्या आणि नंतर तिथेच स्थिरावणाऱ्या एक मुलीची (अँडी) ही गोष्ट आहे. सुरुवातीला स्वतःच्या कामाकडे एका सुप्त तुच्छतेने बघणाऱ्या अँडीला तिची बॉस (मिरँडा) कशी जागेवर आणून ठेवते तो प्रसंग पुन्हापुन्हा बघण्यासारखा आहे. फॅशन उद्योगाची आर्थिक उलाढाल; एकाच वेळी जगभरात एकच फॅशन आणायचा, आणि ती लोकांच्या गळी उतरवायचा रेटा (ज्यांना फॅशन उद्योगात काहीही रस नाही, त्यांच्याही!); या उद्योगामुळे पर्यावरणाची होणारी हानी, तसंच गरीब देशांतल्या लोकांचं आर्थिक शोषण - हे सगळं एकीकडे ठेवून दिलं तरी फॅशनमध्ये रस असलेल्या लोकांना या उद्योगात का रस आहे याचं एक कारण उरतंच. एखादं चित्र बघताना जे वाटतं तशाच प्रकारचं काही फॅशन शो बघताना वाटतं.

फॅशन, आणि आपण ज्याला 'सिरीयस' कला म्हणू या दोन क्षेत्रातल्या सहकार्याचीही अनेक उदाहरणं आहेत. १९३७ साली, स्केपरेलीची मालकीण एल्सा स्केपरेली आणि प्रसिद्ध चित्रकार साल्व्हादोर दाली एकत्र आले आणि त्यांनी एक 'लॉबस्टर' ड्रेस तयार केला.

त्या काळात दालीच्या इतर कामांतही हा 'लॉबस्टर' टप्पा चालू होता. या ड्रेसच्या नंतर अनेक आवृत्त्या झाल्या आणि अगदी अलीकडे, आत्ताच आणि भारतात - नक्कलही झाली.

१९६५ साली ईव्ह सां लोराँनं (Yves Saint Laurent) त्याच्या आवडत्या पीट मोन्द्रियान या चित्रकाराच्या काही कलाकृतींचा वापर त्याच्या 'शिफ्ट ड्रेस'वर केला. १९६० च्या दशकात 'मिनीस्कर्ट' रस्त्यांवर दिसू लागले. तो काळ स्त्रीमुक्ती चळवळीचा होता. या दशकात पहिल्यांदाच स्त्रियांसाठी गर्भनिरोधक गोळ्या उपलब्ध झाल्या आणि त्यांचा वापर झपाट्यानं वाढला. स्त्रीमुक्ती चळवळीतला हा एक महत्वाचा टप्पा होता. या स्वातंत्र्याचं प्रतिबिंब स्त्रियांच्या पेहरावातही दिसू लागलं. लांब स्कर्ट, त्याखाली स्टॉकिंग असे अंगभर कपडे घालणं सोडून देऊन, स्त्रिया, गुडघ्याच्या थोडे अलीकडेच संपणारे मिनीस्कर्ट घालू लागल्या. 'मिनीस्कर्ट' एका अर्थी स्त्रीमुक्तीचं दृश्य प्रतीक झाला होता. त्यामुळे १९६६ साली 'दिओर' फॅशन शोमध्ये मिनीस्कर्ट नव्हता म्हणून, 'ब्रिटिश सोसायटी फॉर प्रोटेक्शन ऑफ मिनीस्कर्ट्स' या संस्थेतल्या बायकांनी मोर्चा (अर्थात मिनीस्कर्ट घालूनच!) काढला! 'शिफ्ट ड्रेस' मिनीस्कर्टपेक्षाही अधिक मोकळा आणि सोयीचा असतो. त्याची लांबी थोडी कमी करून आणि मोन्द्रीयानची चित्र वापरून सां लोरँनं मॉडर्न आर्ट आणि मॉडर्न स्त्री एकाच वस्त्रात आणले. तो ड्रेस इतका लोकप्रिय झाला; आणि त्याची इतकी नक्कल केली गेली, की शेवटी सां लोराँलाही त्याचा कंटाळा आला.

या चित्रातली जाकिटंही एका प्रसिद्ध चित्रकाराच्या दोन कलाकृतींवर बेतलेली आहे. कोण ते ओळखणं सोपं आहे. सां लोराँनं १९८८ साली तयार केलेली ही जाकिटं मात्र तितक्या झपाट्यानं पसरली नाहीत कारण त्यावर असलेल्या बारीक भरतकामामुळे ती तयार करायला एकूण सहाशे तास लागले होते. सां लोराँनं अशी फक्त चार तयार केली. २०१९ साली, यातल्या सूर्यफुलांच्या जाकिटाची एका लिलावात साडेतीन कोटी रुपयाला खरेदी झाली. १९८८ साली, ते घालून दाखवणारी मॉडेल, नेओमी कॅम्पबेलही पुढे तितकीच 'आयकॉनिक' ठरली.

काही महिन्यांपूर्वी झालेल्या न्यू यॉर्क फॅशन वीकमध्येदेखील थॉम ब्राउन नावाच्या एका डिझायनरनं एडगर ॲलन पो या प्रसिद्ध अमेरिकन कवीची एक कविताच सादर केली. प्रेमिकेच्या मृत्यूनंतर तिला विसरू पाहणाऱ्या कवीच्या खोलीच्या खिडकीत एक रेव्हन (कावळ्यासारखा दिसणारा पण आकारानं थोडा मोठा पक्षी) येऊन बसतो. त्या पक्ष्याच्या ओरडण्यात कवीला, 'नेव्हरमोर' (nevermore) हा शब्द ऐकू येत राहतो. कवितेतलं वातावरण प्रेक्षकांसमोर जसंच्या तसं उभं करून, अतिशय नाट्यमय प्रकारे ब्राउननं ती सादर केली.

ही उदाहरणं काहीशी टोकाची आहेत. म्हणजे, फॅशनउद्योग आणि दृश्यकलेचा जवळचा संबंध असू शकतो हे दाखवून देण्यासाठी मी ती वेचली आहेत. एरवी, येणाऱ्या प्रत्येक नवीन फॅशनची चलती असताना, तिला स्वस्तात बाजारात आणू पाहणारे धंदेवाईकच जास्त असतात. पण हे सगळ्याच व्यवसायांबद्दल खरं असावं. रेस्तराँ व्यवसायापासून ते बांधकाम व्यवसायापर्यंत – एकीकडे लोकस्मृतीतून कधीच न पुसल्या जाणाऱ्या, कालजयी कलाकृती, तर दुसरीकडे सतत बदलणारी आणि उच्छाद मांडणारी, 'फॅडं' असं वर्गीकरण करणं सहज शक्य आहे. पण ही अल्पजीवी 'फॅडं' भूतकाळाकडे बघण्याचे संदर्भ देतात.

आपण आपल्याच घरातले जुने फोटोअल्बम काढून बघितले तर लक्षात येतं की आपण किंवा आपल्या आधीचे तथाकथित 'साधे' लोकही यापासून फारसे अलिप्त नव्हते. माझ्या आईबाबांच्या लग्नाआधीच्या फोटोंत बाबा एका स्कर्टसदृश वस्त्रात दिसतात. घालणाऱ्याने पायांची एकदम तीव्र विश्राम स्थिती घेतली तरच ती पॅन्ट आहे हे लक्षात येईल. आईही त्याच प्रकारच्या 'बेलबॉटम'मध्ये दिसते. काही फोटोंत नीतू सिंग इत्यादी नट्या घालायच्या तश्या मिडी ड्रेसमध्येही दिसते. हीच आई माझ्या लहानपणी 'छोटी सी बात'मध्ये दिसणाऱ्या, कोबीच्या गड्ड्यांच्या आकाराची फुलं असलेल्या नायलॉनच्या साड्या नेसायची आणि त्या काळी मध्यमवर्गीय बायका लगेच नाक मुरडतील अशी "बिन बाह्यांची पोलकी" घालायची (आठवा, दीप्ती नवल!). भारतीय सिनेमानं नित्यनेमानं पाश्चात्य फॅशन अंगिकारली आणि ती झिरपत झिरपत सामान्य माणसांपर्यंत पोचत राहिली. कोणत्या दशकांत कसे कपडे घालायची चलती होती हे भारतीय सिनेमातली काही गाणी बघूनही लक्षात येईल.

उदाहरणार्थ, गुरु दत्तच्या, 'कभी आर कभी पार' या गाण्यात १९५० साली जगभरात काय घालायची फॅशन होती ते दिसतं. त्यातल्या टपोरी लहान मुलानंदेखील पन्नासच्या दशकातल्या फॅशनचे नियम पाळणारे कपडे घातले आहेत. नायिकेची कमरेवर उंच बसणारी पॅन्ट आणि अंगभर असलेला, तरीही तिचा बांधा पुरेसा कमनीय आहे हे दाखवून देणारा शर्ट – १९५०च्या दशकातली खास फॅशन होती. या दशकात कमरेला घट्ट असलेले मिडीड्रेसही घातले जायचे. मिस्टर अँड मिसेस ५५ मधल्या 'जाने कहाँ मेरा जिगर गया जी' या गाण्यात नायिकेनं तसा ड्रेस घातला आहे. जॉनी वॉकरची काहीशी ढगळ, चुण्या असलेली पॅन्टही त्या दशकातल्या जागतिक फॅशनला धरूनच आहे. १९६०-१९७० या दशकात कशा प्रकारची फॅशन होती हे बघायचं असेल तर शम्मी कपूर आणि मुमताजचं 'आज कल तेरे मेरे प्यार के चर्चे' बघावं. मुमताज जरी साडीत असली, तरी तिच्या मागे नाचणाऱ्या सगळ्या बायका साठच्या दशकात पाश्चात्य देशांत घातल्या जाणाऱ्या कपड्यांत दिसतात. गुडघ्यापर्यंत असलेले, बोट नेकचे रंगीबेरंगी ड्रेस घालून! मुमताजची केशरी साडी आणि ब्लाउजही त्या काळातल्या फॅशनशी सुसंगतच आहे. आशा भोसले आणि किशोर कुमारचं, "जाने जान, ढूँढता फिर रहा" असं एक (जरासं भयानक) गाणं आहे. त्यातला रणधीर कपूरचा पोशाख १९७०च्या दशकाचं प्रतिनिधित्व करतो असं म्हणता येईल. पोलका डॉट किंवा तत्सम नक्षी असलेला मोठ्या कॉलरचा शर्ट, त्यावर जॅकेट आणि गडद निळ्या रंगाच्या बेलबॉटम अशी सत्तरीची छाप होती. इथे जया बच्चननं साडी नेसल्यानं स्त्री पोषाखासाठी आपल्याला डॉन या चित्रपटातली झीनत अमान बघावी लागणार आहे. या दशकात पॉलिस्टर अधिकाधिक वापरलं जाऊ लागलं, आणि सिनेमात त्याचं प्रतिबिंब साड्यांमध्ये लगेचच दिसायला लागलं. या गाण्यातली जयाची साडी अशाच सिंथेटिक कापडाची आहे. "चकचकीत इव्हनिंग ड्रेस" या दशकात वापरले जाऊ लागले. याचं उदाहरण थोडंसं उशिरा, १९८२ मध्ये आलेल्या 'नमक हलाल'मधल्या परवीन बाबीचं घेता येईल. धातूच्या अनंत टिकल्या गुंफून हे 'सीक्वेन' ड्रेस तयार केले जायचे. 'रात बाकी' या गाण्यात परवीन बाबीनं असा ड्रेस घातलेला दिसतो. तोपर्यंत, १९६०च्या दशकातली 'बूफॉ' (डोक्यावर घरटं) जाऊन सत्तरच्या दशकातील, सरळ आणि लांब मोकळ्या केसांची 'हिप्पी' केशरचना रूढ झाली होती. यावरून पुढचं, १९८०च्या दशकातलं उदाहरण घेता येईल. काही फॅशन प्रकार लवकरात लवकर कालबाह्य व्हावे अशी 'उरलेले बघे' प्रार्थना करत असतात. अशा प्रकारचं एक उत्तम उदाहरण म्हणजे ऐंशीच्या दशकातील 'मलेट' केशरचना होती. डेव्हिड बावी, बॉन जोव्हीसारख्या प्रसिद्ध लोकांकडून प्रेरणा घेऊन ऐंशीच्या दशकात ती आधी मिथुननं प्रसिद्ध केली आणि नव्वदी संपेपर्यंत पुरली. कपाळावर केसांचा झुपका आणि मागे काहीसे वाढवलेले केस. अक्षय कुमार, अमीर खान, शाहरुख खान, गोविंदा, संजय दत्त – सगळ्यांनी २००० उजाडेपर्यंत अशा केशरचना मिरवल्या.

ऐंशीच्या दशकातल्या केशरचनांमध्ये केसांचाच अतिरेक होता असं त्या दशकातल्या नमुन्यांकडे बघितल्यावर लक्षात येतं. शिवाय, स्त्रिया 'शोल्डरपॅड' नामक भयावह प्रकार असलेले कपडे घालू लागल्या होत्या. 'एरोबिक्स' या व्यायामप्रकाराला आणि डिस्को या नृत्यप्रकाराला लोकप्रियता मिळाल्यामुळे - टाईट्स+लिओटार्ड+हेअरबँड लावलेले अनावर केस – असं काहीसं ऐंशीच्या दशकातल्या स्त्रीचं प्रारूप होतं असं म्हणता येईल. सुदैवानं चालबाझ चित्रपटातल्या 'नाम मेरा प्रेमकली' या गाण्यात हे सगळंच असल्यानं कल्पनाशक्तीला ताण द्यावा लागणार नाही.

नव्वदच्या दशकात, आधीच्या डिस्को युगाचा चकचकीतपणा जाऊन काहीसा साधेपणा आला. चौकड्यांचा मिडी स्कर्ट-ब्लाउज आणि नाजूक, फिकट रंगांचे, लेस, सॅटिन वापरून शिवलेले ड्रेस साधारण ऐंशीच्या दशकाच्या शेवटाकडे लोकप्रिय होऊ लागले. सहज कॉलेजला घालून जाता येतील असे ए-लाईन ड्रेसही दिसू लागले. नव्वदच्या दशकातील बहुसंख्य नट्यांचं यौव्वन एकतर त्रिकोणी-चोळ्या असलेले घागरे नाहीतर मग अत्यंत सुमार स्कर्ट/फ्रॉक घालण्यात वाया गेलं. याला काही सुसह्य अपवाद म्हणजे 'आशिकी' सिनेमातली अनु अगरवाल, 'डर/राजू बन गया जेंटलमन/हम है राही प्यार के' मधली जुही चावला रंगीलामधली उर्मिला आणि 'दिल है के मानता नहीं' मधली पूजा भट.

२००० उजाडता मिनीस्कर्ट पुन्हा लोकप्रिय झाला. आणि करिझ्मा कपूरच्या सुंदर देहावर तो आपल्याला नियमितपणे बघायला मिळाला. त्या आसपास राणी मुखर्जी, प्रीती झिंटा इत्यादी नट्याही मिनीस्कर्टमध्ये दिसल्या पण करिझ्मा ज्या सहजतेनं मिनीस्कर्ट घालून गोविंदाबरोबर नाचायची, तसा सहज वावर नंतर कुणालाच जमला नाही. करिझ्मा कपूरच्या सुरुवातीच्या चित्रपटांमध्ये तिलाही नव्वदीच्या फॅशनचं ग्रहण लागलं होतं. पण सुदैवानं ते मिनीस्कर्टनं घालवलं. या दशकात बेलबॉटमही नव्या रूपात परत आल्या 'बूटकट' या नवीन नावानं. याच दशकात 'लो वेस्ट जीन्स' या वस्त्रप्रकाराने वात आणला होता. स्त्रिया आणि पुरुष अंतर्वस्त्र दिसावीत या हेतूने पॅन्ट कुठे बांधायची हे ठरवू लागले होते. हे सहज सोपं व्हावं म्हणून शर्टही लहान झाले होते. 'दोस्ताना' नावाच्या सिनेमात जॉन अब्राहमच्या देहावर अनेक ठिकाणी अशी जीन्स बघायला मिळते. पण तो जॉन अब्राहमचा देह आहे. त्या काळी रस्त्यावरून चालत जाताना परपुरुषाची चड्डी बघावी लागणार नाही यासाठी विशेष प्रयत्न करावे लागायचे. मध्यंतरी ती फॅशन आता परत येणार आहे असं कुठेतरी वाचलं तेव्हा स्वतःची काळजी वाटली होती.

२०१०-२०२०मध्ये बायकांचे कपडे अधिकाधिक 'अघळपघळ' होऊ लागले. 'लेगिंग' आणि 'स्किनी जीन्स' या वस्त्रप्रकारांनी उच्छाद मांडला होता. पण यादरम्यान भारतात पारंपरिक भारतीय, सुती कपड्यांचे अनेक ब्रँड येऊ लागले आणि ते सामान्य भारतीयांना परवडूही लागले. त्या काळात भारताबाहेरून भारतात आल्यावर, तरुण मुलींचे कपडे बघून – "हे जे काही आहे ते बाहेरच्या देशांपेक्षा जास्त फॅशनेबल वाटतंय" – असं वाटायचं. इथून कपडे विकत घेऊन भारताबाहेर गेलं की तिथल्या लोकांकडूनही हेच ऐकायला मिळायचं. या दशकातल्या चित्रपटांमध्ये या दोन्हींचे 'फ्युजन' बघायला मिळते. स्किनी जीन्स आणि वेगेवेगळ्या कुडत्यांचे प्रकार मुली घालू लागल्या, आणि अर्थात सिनेमातही हे दिसू लागलं. २००९च्या 'लव्ह आज कल'मधल्या दीपिकानं येणाऱ्या दशकाची काहीशी झलक दाखवली होतीच पण पुढे 'शुद्ध देसी रोमान्स', 'पिकू' सारख्या सिनेमांतून, भारतीय कापडांपासून तयार केलेले पाश्चात्य वाटणारे कपडे दिसू लागले. २०१६ साली आलेल्या 'ए दिल है मुश्किल' नावाच्या अत्यंत कंटाळवाण्या सिनेमातल्या माझ्या एका अत्यंत लाडक्या गाण्यात या 'फ्युजन' फॅशनचा सुंदर अविष्कार दिसतो. प्रियकराशी ब्रेकअप केल्यानंतर काय काय केलं, ते ब्रेक-अप कसं हाताळलं याची कहाणी सांगणारं 'ब्रेक अप साँग'.

या दशकात असं ‘फॅशन फ्युजन’ करणाऱ्या आणि पुरुषांना फाट्यावर मारणाऱ्या नायिका दिसू लागल्या. उदाहरणार्थ, क्वीन सिनेमातली लग्न रद्द झाल्यावर स्वतःच्या हनिमूनला एकटी जाणारी 'रानी'. वडिलांचा सांभाळ करण्यासाठी म्हणून एकटी राहणारी 'पिकू' – या सगळ्या व्यक्तिरेखा बघता भारतीय आणि पाश्चात्य कपड्यांचा हा मेळ साठच्या दशकातल्या मिनीस्कर्टसारखाच वाटतो. शिक्षणासाठी, नोकरीसाठी परदेशांत जा-ये करणाऱ्या अनेक मुली या दशकात दिसू लागल्या. मीदेखील याच पिढीतली. ब्रेकअप, लाँग डिस्टन्स, कमिटमेंट फोबिया वगैरे शब्द आमच्या रोजच्या वापरात येऊ लागले. एकाच माणसावर एकदम देवदास टाईप उत्कट प्रेम करायची ऊर्जा पंचविशीच्या आतच संपून गेली! त्यामुळेच कदाचित ते दशक आणि तसे कपडे माझ्यापुरते कायम फॅशनमध्ये राहतील.

त्या त्या काळाचे चष्मे लावून या कपड्यांकडे बघितलं तर आपला जन्मही झाला नव्हता त्या काळाबद्दलही कधीकधी नॉस्टॅल्जिया वाटायला लागतो. आणि बदलणाऱ्या फॅशनमधूनही काही कालजयी पेहराव सापडतात. नूतनबरोबर कुतुबमिनारच्या पायऱ्या उतरत येणाऱ्या देवानंदला कधीच त्या एकाच काळात बंदिस्त करून ठेवता येणार नाही. 'आज फिर जीने की तमन्ना है' म्हणत फिकट हिरवी सॅटिनची साडी नेसून उंटावरून जाणारी वहिदा, उंटावरून उतरून आजच्या एखाद्या पार्टीत सहज जाऊ शकेल. 'अच्छा जी मै हारी'मधल्या मधुबालाची ब्रूच लावलेली साडी किंवा 'ब्रेकफस्ट ॲट टिफनीज' मधल्या ऑड्री हेपबर्नचा तो प्रसिद्ध काळा ड्रेस - या कधीच जुन्या न होणाऱ्या गोष्टी आहेत. कोणत्यातरी थंड हवेच्या ठिकाणी खांद्यावर स्वेटर टाकून त्याच्या बाह्या पुढे बांधणे हादेखील एक कालजयी पोशाख असावा. कारण देवानंद, राज कपूर, राजेंद्र कुमार, शत्रुघन सिन्हा, ऋषी कपूर, शाहरुख खान, रणबीर कपूर - यांपैकी कुणीही शोधल्यास अशा पेहरावात सापडू शकेल. अशा संपूर्ण कपडे घालून स्वेटर लटकवलेल्या पुरुषांबरोबर त्याच थंड हवेच्या प्रदेशांत वावरणाऱ्या शिफॉन साडीतल्या स्त्रियाही (दुर्दैवानं) कालजयी आहेत. अलीकडे सामान्य स्त्रियादेखील स्वित्झरलंड किंवा तत्सम युरोपीय देशांत जाऊन अशा साड्या नेसून रीळ बनवतात. अशी रिळं बनवता येतील इतकी सुबत्ता, वेळ आणि सुडौल बांधा मला कधीच मिळू नये हीच ईश्वरचरणी प्रार्थना.