कुमार गंधर्व

शिवपुत्र सिद्धरामय्या कोमकलीमठ हे नाव फार कुणाला माहीत नसेल. ८ एप्रिल १९२४ला कर्नाटकातील सुलेभावी इथे कुमार गंधर्वांचा जन्म झाला.

हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीताचे प्रशिक्षण घेण्यास सुरुवात केल्यावर त्यांचा संगीत जगतातील प्रवास तरुण वयात सुरू झाला. सुरुवातीला ते आपल्या वडिलांकडून शिकले आणि नंतर दिग्गज संगीतज्ञ आणि गायक पंडित बी आर देवधर यांचे शिष्य झाले. तथापि, कुमार गंधर्वांची संगीताच्या ज्ञानाची तहान मोठी होती, त्यामुळे त्यांनी पारंपरिक शास्त्रीय नियमांच्या पलीकडे जाऊन विविध शैलींचा शोध घेतला.

स्वरतंत्र, अपारंपरिक रचनांसह त्यांनी केलेले प्रयोग त्यांना त्यांच्या समकालीन लोकांपेक्षा वेगळे होते. कुमार गंधर्व हे परंपरेच्या बंधनात बंदिस्त नव्हते; त्याऐवजी, त्यांनी शास्त्रीय संगीताच्या मर्यादा ओलांडल्या, त्यात समकालीन आणि वैयक्तिक स्पर्श केला. त्यांचे सादरीकरण अनेकदा खोल भावनिक तीव्रता प्रतिबिंबित करते, जीवनाच्या आध्यात्मिक आणि भावनिक पैलूंशी एक गहन संबंध व्यक्त करते. कुमार गंधर्व यांचे संगीत जगतामध्ये योगदान शास्त्रीय शैलींच्या पलीकडे विस्तारलेले आहे. त्यांनी लोकसंगीत, भक्तीरचना आणि नव्या युगातील संगीत अभिव्यक्तींचा प्रयोगही केला. विविध शैली एकत्र करण्याच्या त्याच्या क्षमतेमधून त्यांची नवकल्पना स्वीकारण्याची इच्छा दिसते.

संगीतात पारंपारिक घराण्यांची व्यवस्था नाकारण्यातून त्यांच्या संगीत शैलीत लक्षणीय उत्क्रांती झाली. विशिष्ट घराण्याच्या प्रस्थापित नियमांचे काटेकोरपणे पालन करणार्‍या अनेक शास्त्रीय संगीतकारांच्या विपरीत, कुमार गंधर्वांनी एक अपारंपरिक दृष्टीकोन स्वीकारला जो अनेक प्रभावातून आला होता. या जाण्याने त्यांना हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीताच्या जगात स्वतःसाठी एक वेगळे स्थान निर्माण करता आले.

कुमार गंधर्वांच्या अभिनव शैलीतील एक उल्लेखनीय पैलू म्हणजे त्यांनी रागांच्या विस्तृत श्रेणीचे अन्वेषण केले. त्यांनी स्वत:ला विशिष्ट घराण्याशी निगडित माहितीपुरते मर्यादित ठेवले नाही; त्याऐवजी, त्यांनी दुर्लक्षित रागांचा अभ्यास केला, विसरलेली रत्ने पुन्हा जिवंत केली. या रागांमध्ये श्वास फुंकण्याची त्यांची क्षमता संगीतातील बारकावे आणि शास्त्रीय रागांच्या विशाल विस्तारात प्रयोग करण्याची त्यांची सखोल समज दर्शवते.

कुमार गंधर्वांच्या गायनात गमक, मींड आणि ताना यांचा विशिष्ट वापर होता. या घटकांवरील त्याच्या प्रभुत्वामुळे त्यांना त्यांच्या स्वराभिव्यक्तीद्वारे भावनांचा समृद्ध पट निर्माण करता आला. तंत्रावरील हे प्रभुत्व, त्यांच्या प्रयोगांची आवड, यांमुळे त्यांचे संगीतक्षेत्रातले स्थान निराळे आणि पक्के झाले.

कुमार गंधर्वांनी निर्गुणी भजनांद्वारे घेतलेला स्वशोध त्यांच्या खोल आध्यात्मिक आणि कलात्मक प्रवासाचा पुरावा आहे. निर्गुणी भजने परमात्म्याच्या निराकार, गुणरहित पैलूंचा उत्सव साजरा करतात; सगुणी भजनं देवतांच्या गुणांची स्तुती करतात. कुमार गंधर्वांच्या निर्गुणी भजनांच्या सादरीकरणामध्ये भक्तीची प्रगल्भता, भावनिक तीव्रता आणि एक अनोखा संगीताचा दृष्टिकोन होता.

कुमार गंधर्वांच्या निर्गुणी भजनांचे एक उल्लेखनीय वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांना तात्कालिकता आणि वैयक्तिक संबंधाची जाणीव करून देण्याची त्यांची क्षमता. त्यांनी भारतातील लोकपरंपरेतून प्रेरणा घेतली आणि विविध प्रादेशिक लोकसंगीत शैलीतील घटकांचा त्यांच्या सादरीकरणात समावेश केला. शास्त्रीय आणि लोक-संगीतामधल्या घटकांच्या संमिश्रणामधून त्यांच्या निर्गुणी भजनांना एक विशिष्ट बाज आहे; ज्यामुळे ते व्यापक पातळीवर लोकांपर्यंत पोहोचले.

कबीराचं 'उड जायेगा हंस अकेला' कुमार गंधर्वांच्या आवाजात.

संपूर्ण कारकिर्दीत कुमार गंधर्व यांना पद्मभूषण आणि संगीत नाटक अकादमी पुरस्कारासह अनेक पुरस्कार मिळाले. संगीतविश्वावर त्यांचा प्रभाव केवळ रंगमंचापुरता मर्यादित नव्हता; संगीत शिक्षणाला चालना देण्यासाठी आणि तरुण कलागुणांचे पालनपोषण करण्यातही त्यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली. पंडित सत्यशील देशपांडे, कलापिनी कोमकली, भुवनेश कोमकली हे त्यांचे काही महत्त्वाचे शिष्य.

कुमार गंधर्व १२ जानेवारी १९९२ला गेले आणि हिंदुस्तानी शास्त्रीय संगीतातलं एक पर्व संपलं. त्यांच्या मृत्युनंतरही त्यांचा वारसा त्यांचे शिष्य आणि संगीतप्रेमी पुढे नेत आहेत.