ओपनहायमर आणि गीतेतील दोन श्लोक

बालमोहन लिमये

6 ऑगस्ट हा हिरोशिमा दिवस. सध्या ‘ओपनहायमर’ हा ख्रिस्तोफर नोलन यांनी दिग्दर्शित केलेला चित्रपट गाजत आहे. जे. रॉबर्ट ओपनहायमर या अमेरिकन भौतिक शास्त्रज्ञाला अणुबॉम्बचा जनक मानले जाते. त्याचा जन्म न्यू यॉर्कमधील एका ज्यू कुटुंबात झाला. 1927मध्ये जर्मनीतील गोटिंगेन विश्वविद्यालयाकडून त्याने भौतिकीशास्त्रात डॉक्टरेट मिळवली. युरोपमधील काही विद्यापीठांत आणि अमेरिकेतील हार्वर्ड व कॅल्टेक येथे काम केल्यावर तो बर्कलेच्या कॅलिफोर्निया विद्यापीठात शिकवू लागला. त्याला बऱ्याच काळापासून भारतीय तत्त्वज्ञानाची ओढ होती. फक्त भाषांतरित ग्रंथ न वाचता ते मुळातून वाचता यावेत म्हणून त्याने बर्कले येथील आर्थर रायडर या संस्कृतच्या प्राध्यापकांकडे अभ्यास केला. विशेषत: त्याला भगवद्गीतेचे आकर्षण वाटे; गीता हे कुठल्याही भाषेत अस्तित्वात असलेले सर्वात सुंदर तात्त्विक गीत (the most beautiful philosophical song) आहे असे त्याचे मत होते. गीतेची एक प्रत त्याच्या कामाच्या टेबलाजवळ नेहमी असे. शिवाय आपल्या मित्रांना भेट म्हणून तो एकेक प्रतही देत असे.

दुसऱ्या महायुद्धात प्रवेश केल्यानंतर अमेरिकेने अणुबॉम्ब बनवण्याचा मोठा प्रयत्न सुरू केला. या प्रकल्पाला 1942 साली मॅन्हॅटन प्रॉजेक्ट असे सांकेतिक नाव मिळाले, व जनरल लेस्ली ग्रोव्हज याची त्याच्या प्रमुखपदी नेमणूक झाली. टेनेसी प्रांतातील ओक रिज, वॉशिंग्टन प्रांतातील हॅनफोर्ड अशा अनेक ठिकाणी होणाऱ्या शास्त्रज्ञांच्या कामाखेरीज एक नवीन प्रयोगशाळा न्यू मेक्सिकोमधील लॉस आलामोस येथे 1943 सालच्या एप्रिल महिन्यामध्ये सुरू झाली, रॉबर्ट ओपनहायमरच्या निदेशनाखाली.

ओपनहायमर, 1944च्या सुमारास

त्याने लॉस आलामोसमध्येच राहून काम करण्यासाठी कित्येक नामवंत शास्त्रज्ञांना पाचारण केले. नवनवे शोध लावणे व त्यांचा उपयोग करून प्रत्यक्ष अणुबॉम्ब बनवण्याची अभियांत्रिकी रचना करणे हे मोठे आव्हान होते. शिवाय हे सगळे जर्मनीच्या आधी साध्य करणे जरूर होते. 1945 सालच्या उन्हाळ्यात दोन अणुबॉम्ब बनवून घेण्यात ओपनहायमरला यश आले, एकात युरेनियम 235 या मूलद्रव्याचे विखंडन (fission) करायचे होते व दुसऱ्यात प्लुटोनियम 239 याचा अंतःस्फोट (implosion) करायचा होता. एव्हाना जर्मनीने पराभव मान्य केला होता, पण जपानशी अमेरिकेचे युद्ध चालूच होते. वरील दोनपैकी पहिल्या तऱ्हेच्या बॉम्बची शाश्वती वाटत होती, पण दुसऱ्याची प्रक्रिया जास्त गुंतागुंतीची असल्याने त्याची चाचणी करणे आवश्यक ठरले. 16 जुलै 1945 रोजी पहाटे पाच वाजून एकोणतीस मिनिटांनी न्यू मेक्सिकोतील आलामोगोर्दो नावाच्या एका वाळवंटी भागात चाचणी झाली. तिला ओपनहायमरने ट्रिनिटी टेस्ट असे नाव दिले. त्या वेळी क्षणार्धात अतिशय उत्कट, गडद प्रकाश निर्माण झाला आणि प्रचंड उष्णता जाणवली.

ट्रिनिटी टेस्ट, 1945

तेव्हा ओपनहायमरला भगवद्गीतेतील पुढील श्लोक आठवला:

दिवि सूर्यसहस्रस्य भवेद्युगपदुत्थिता।
यदि भा: सदृशी सा स्याद्भासस्तस्य महात्मन:॥

गीता, अध्याय 11, श्लोक 12

पदच्छेद :- दिवि सूर्यसहस्रस्य भवेत् युगपत् उत्थिता यदि भा: सदृशी सा स्यात् भास: तस्य महात्मन:
अन्वय :- सूर्यसहस्रस्य भा: यदि दिवि युगपत् उत्थिता भवेत्, सा तस्य महात्मन: भास: सदृशी स्यात्।
अर्थ :-

प्रभा सहस्र-सूर्यांची नभीं एकवटे जरी।
तरी त्या थोर देवाच्या प्रभेशी न तुळे चि ती॥

(गीताई, विनोबा)

हजारो सूर्यांची झळाळी होईल जर प्रकट आकाशात एकाच वेळी,
तर ती असेल कदाचित तशी, जशी झळाळी त्या सर्वात्मकाची.

(गीतार्थदर्शन, कृष्ण श्री. अर्जुनवाडकर)

महाभारतातील कौरव-पांडवांचे युद्ध सुरू होण्यापूर्वी दोन सैन्यांच्या दरम्यान श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांचा जो संवाद झाला त्याला आपण गीता म्हणतो. विश्वरूपदर्शन नावाच्या अकराव्या अध्यायात अर्जुन श्रीकृष्णाला त्याचे ईश्वरी रूप दाखवण्याची विनंती करतो. अर्जुनाला दिव्य दृष्टी देऊन श्रीकृष्ण आपल्या तेजःपुंज पण भयावह रूपात त्याच्या पुढे उभा ठाकतो. याचे वर्णन संजय धृतराष्ट्राला करून सांगत असताना वरील श्लोक आला आहे. हे सगळे काल्पनिक मानले तरी आकाशात एकाच वेळी हजार सूर्य तळपणे हा उच्च कोटीचा कल्पनाविलास आहे, त्याने आपण थक्क होऊन जातो. अणुबॉम्बचा पहिलावहिला स्फोट बघून ओपनहायमरची तशीच अवस्था झाली असावी. कालांतराने 1958 साली रॉबर्ट जुंग्क या ऑस्ट्रियन लेखकाने ‘सहस्र सूर्यांपेक्षा तेजोमय’ (Brighter Than A Thousand Suns) या नावाचे पुस्तकही लिहिले, ओपनहायमरची मुलाखत घेऊन. त्यात आण्विक शास्त्रज्ञांचा वैयक्तिक इतिहास दिला आहे.

ट्रिनिटी टेस्ट यशस्वी झाल्यावर ओपनहायमरला आपल्या कामगिरीचा अभिमान तर वाटलाच, पण थोड्याच वेळात या कृत्याचे खोल परिणाम त्याच्या लक्षात आल्यावाचून राहिले नाहीत. स्फोटाची गर्जना चाळीस सेकंदात शंभर मैल पसरली होती, तयार झालेला भूछत्राच्या आकाराचा ढग (mushroom cloud) साडेसात मैल उंचीवर पोचला होता. त्या वेळी निर्माण झालेली ऊर्जा सुमारे वीस हजार टन टी. एन. टी. (TNT, trinitrotoluene) या रासायनिक संयुगाचा विस्फोट केल्यावर मिळेल इतकी होती. जवळपासच्या सर्व गोष्टीचा नायनाट झाला. ज्या मनोऱ्यावर स्फोट केला होता, त्याच्या फक्त खालच्या थोड्या कडा उरल्या होत्या. त्याच्या जवळपासची वाळू वितळून तिचे फिकट हिरव्या रंगाच्या काचेत रूपांतर झाले; त्याला नंतर ट्रिनिटाइट (trinitite) असे नाव पडले. आता अशी अण्वस्त्रे पैदा होणार आणि नजीकच्या काळातच वापरली जाणार हे ओपनहायमरला स्पष्ट दिसत होते. त्यातून संपूर्ण जग नष्ट होण्याची दाट शक्यता नाकारता येत नव्हती. अशा परिस्थितीत ओपनहायमरला गीतेच्या अकराव्या अध्यायातीलच आणखी एका श्लोकाची पहिली ओळ आठवली. मी मृत्यू झालोय, सगळ्या जगांचा विनाश करणारा (I am become death, the destroyer of worlds), अशा अर्थाची. तो संपूर्ण श्लोक असा आहे :

कालोऽस्मि लोकक्षयकृत्प्रवृद्धो
लोकान् समाहर्तुमिह प्रवृत्त:।
ऋतेऽपि त्वा न भविष्यन्ति सर्वे
येऽवस्थिता: प्रत्यनीकेषु योधा:॥

गीता, अध्याय 11, श्लोक 32

पदच्छेद :-
काल: अस्मि लोकक्षयकृत् प्रवृद्ध: लोकान् समाहर्तुम् इह प्रवृत्त:    
ऋते अपि त्वा न भविष्यन्ति सर्वे ये अवस्थिता: प्रत्यनीकेषु योधा:

अन्वय :-
लोकक्षयकृत् प्रवृद्ध: काल: (अहम्) अस्मि। इह लोकान् समाहर्तुम् प्रवृत्त: (अस्मि)।
ये प्रत्यनीकेषु योधा: (ते) सर्वे त्वा ऋते अपि न भविष्यन्ति।

अर्थ :-

मी काळ लोकांतक वाढलेला
भक्षावया सिद्ध इथे जनांस।
हे नष्ट होतील तुझ्या विना ही
झाले उभे जे उभयत्र वीर॥

(गीताई, विनोबा)

कर्दनकाळ आहे मी, लोकांचा संहार करणारा, फोफावून आलेला,
आलो आहे इथे लोकांचा संहार करण्यासाठी,
तू नसलास तरी नाहीसे होणार आहेत सगळे योद्धे
जे उभे आहेत शत्रूच्या सैन्यात.

(गीतार्थदर्शन, कृष्ण श्री. अर्जुनवाडकर)

आपले ईश्वरी रूप अर्जुनाला दाखवताना भगवान श्रीकृष्णाने हा श्लोक उच्चारला आहे. आपल्याच नातेवाइकांशी युद्ध करण्यात अर्जुनाने डगमगून जाऊ नये आणि क्षत्रियाचा स्वधर्म पाळावा असा या श्लोकामागचा उद्देश आहे. अणुबॉम्बचे उग्र रूप पाहून जेव्हा ओपनहायमरच्या मनात हा श्लोक आला, तेव्हा त्याने स्वतःला कोणत्या स्वरूपात ओळखले असेल? श्रीकृष्णाच्या की अर्जुनाच्या? या प्रश्नाचे उत्तर देणे कठीण आहे कारण ओपनहायमरने आपले विचार फारसे कुठे लिहून ठेवलेले नाहीत. पण एवढे निश्चित की तो स्वतःला भगवान श्रीकृष्णासारखा करता-करविता मानण्याइतका खुळा नव्हता. अर्जुनाने जसा युद्ध करण्याचा क्षत्रियांचा स्वधर्म पाळला तसा आपण शोध लावण्याचा शास्त्रज्ञांचा स्वधर्म पाळला आहे इतकेच त्याला वाटले असावे. अर्जुन आपल्या युद्धाच्या परिणामांची जबाबदारी श्रीकृष्णावर सोडून मोकळा झाला. ओपनहायमरला आपल्या शोधाच्या परिणामांची जबाबदारी अमेरिकेच्या सर्वोच्च राज्यकर्त्यावर - प्रेसिडेंट हॅरी ट्रुमनवर - सोडणे भाग होते. ट्रिनिटी टेस्टच्या दुसऱ्याच दिवशी लिओ सेलार्ड (Leo Szilard) या मॅन्हॅटन प्रोजेक्टवर काम करणाऱ्या वरिष्ठ शास्त्रज्ञाने प्रेसिडेंट ट्रुमनला एक विनंतीअर्ज लिहिला होता. त्यात जपानला शरणागतीच्या अटी कळवाव्यात व त्या जपानने धुडकावून लावल्या तरच अणुबॉम्ब टाकण्यासंबंधी निर्णय घ्यावा, व तोही नैतिक उत्तरदायित्वाचा पूर्ण विचार केल्यानंतर, असे म्हटले होते. या पत्रावर टेनेसीमधील ओक रिज येथील आणि शिकागो विद्यापीठातील धातुशास्त्रीय प्रयोगशाळेतील सत्तरपेक्षा जास्त शास्त्रज्ञांनी सह्या केल्या होत्या. परंतु ते पत्र लॉस आलामोसच्या प्रयोगशाळेत सह्यांसाठी फिरवायला ओपनहायमरने परवानगी नाकारली; कारण असे दिले की राज्यकर्त्यांकडे अशी काही माहिती असू शकते जिचा आपल्याला पत्ताच नसतो. 6 ऑगस्ट 1945 रोजी जपानमधील हिरोशिमा शहरावर आणि लगेच 3 दिवसांत नागासाकी शहरावर अमेरिकेने अणुबाम्ब टाकले. ती शहरे बेचिराख झालेली पाहून ओपनहायमर व्याकूळ झाला. मग मात्र त्याचा दृष्टिकोन पार बदलला. 25 ऑक्टोबर 1945 रोजी प्रेसिडेंट ट्रुमनच्या कार्यालयात जाऊन आपले हात रक्ताने माखलेले असल्याचे ओपनहायमरने सांगितले, व याबद्दल त्याला रडूबाई (crybaby) असे ऐकून घ्यावे लागले!

देवदत्त पट्टनायक या भारतीय पुराणकथांचे विवेचन करणाऱ्या लेखकाने नुकतेच एका मुलाखतीत सांगितले की ओपनहायमरने केलेला ‘मी मृत्यू आहे’ असा काही उल्लेखच गीतेमध्ये सापडत नाही. गीतेमधील 11.32 या श्लोकातील ‘कालोऽस्मि’ याचा अर्थ ‘मी समय आहे’ असा होतो, आणि पाश्चात्य लोकांना भारतीय ग्रंथांचे आकलन होणे शक्य नाही, वगैरे. काल या शब्दाचे तीन तरी अर्थ मला माहीत आहेत : काळा रंग, समय आणि मृत्यू किंवा यम. यांपैकी कोणता अर्थ अभिप्रेत आहे ते संदर्भाने ठरते. श्लोकात लगेच नंतर येणारे ‘लोकक्षयकृत्’ (म्हणजे लोकांचा संहार करणारा) हे विशेषण पाहिले तर येथे काल म्हणजे कर्दनकाळ किंवा यम असेच मानले पाहिजे. तोच अर्थ गीतेच्या टीकाकारांनी केला आहे. अगदी मृत्यू हाच शब्द हवा असला तर गीतेतील 10.34 या श्लोकाचा पहिला पाद बघा: ‘मृत्यु: सर्वहरश्चाहम्’ म्हणजे ‘सगळे लुटणारा मृत्यू मी आहे’ असे श्रीकृष्ण म्हणतो. यावरून कळून येते की पुरेसा अभ्यास न करता काही बाही सांगत जाणे योग्य नसते. यापेक्षा अधिक काय म्हणायचे?

आयुष्याच्या उत्तरार्धात ओपनहायमरला कुणी विचारले की कोणत्या दहा पुस्तकांचा त्याच्या विचारसरणीवर सखोल प्रभाव पडला आहे. शेक्सपियरचे हॅम्लेट आणि टी.एस. इलियटचे द वेस्ट लँड ह्या पुस्तकांबरोबर भगवद्गीता आणि भर्तृहरीचे शतकत्रय हे ग्रंथ त्याच्या यादीत होते. लॉस आलामोसच्या प्रयोगशाळेतील ब्रॅडबरी सायन्स म्युझियममध्ये यु. एस. नॅशनल सिक्युरिटी रिसर्च सेंटर आहे. त्यांच्या संग्रहात ओपनहायमरच्या दोनच वैयक्तिक वस्तू आहेत; एक आहे त्याची कार्यालयीन खुर्ची आणि दुसरी आहे त्याची भगवद्गीतेची प्रत; तिच्या सुरुवातीच्या पानावर वरच्या बाजूला उजवीकडे त्याच्या नावाची आद्याक्षरे आहेत.
---