बाळ्याकाका

म्हण्टलं ना , तो आउटसायडर होता !
...

लेखन आवडलं. त्या निमित्तानं पुन्हा एकदा काही प्रश्न पडले. अशी काहीशी प्रवाहाबाहेर असणारी, विक्षिप्त मानली जाणारी माणसं मला तरी आजकाल फारशी भेटत नाहीत. पूर्वी ती मध्यमवर्गीय परिसरात (अल्पसंख्य, पण) असायची. आता ती नाहीत हा सार्वत्रिक अनुभव आहे का निव्वळ व्यक्तिगत अनुभव आहे? सार्वत्रिक असेल तर त्यामागचं कारण काय असू शकेल? मध्यमवर्गीय परिसरात आता अशा माणसांना फारसं स्थान नाही का? की अशा माणसांचा विक्षिप्तपणा आता बंद दारांआड राहतो, पण समोर येत नाही?

लेखन काहीसे अपूर्ण वाटले. लेखकाचे नाव वाचून रुंदावलेल्या अपेक्षा पूर्ण झाल्यासारखे वाटले नाही. रॉय च्या तुलनेत बाळ्याकाका किंचित अशक्त, थोडासा उबवलेला वाटला. अशी तुलना करु नये ही मान्य करुनही.
राहता राहिली बाब समाजातल्या अशा 'बाहेरच्या' लोकांची. बाळ्याकाकाला किमान लोकांनी एकटे राहू तरी दिले. एरवी अशा लोकांना खेचून, ओढून कधी एकदा आपल्या धुरळ्यात सामील करुन घेतो असे समाजाला होत असते. 'डिफरंट ड्रमर' हे थोरोचे वाक्य काही लोकांनी लिहायचे आणि काहींनी वाचायचे, इतकेच. बाकी जनता रुमाल उडवत, गुलाल फेकत, ढिच्यांग ढिच्यांग जगत असते. त्यात फेर न धरणारा प्रत्येक जण आउटसायडरच.
समाजातली विक्षिप्तांची संख्या कमी होत आहे का हा चिंतातूर जंतूंचा प्रश्न पटला. समाजातली विक्षिप्तांची संख्या वाढली पाहिजे असे काही दिवसांपूर्वी कुणीतरी केलेले विधान आठवले.

लेखन आवडले, व्यक्तिचित्र नीट रेखाटले जाते.. मात्र का कोण जाणे जिवंत होऊन फारसे डोळ्यापुढे उभे राहत नाही. बहुदा अनुभवापेक्षा-प्रसंगांपेक्षा वर्णनात्मक भाग जास्त वाटला ..

चिंजंनी विचारलेल्या प्रश्न मात्र पटला. हल्ली एकुणच समाज साचेबद्ध झालाय (असे निदान वाटते तरी). वैविध्य हे केवळ तुमच्या वैयक्तिक सवयींपुरतं आणि आर्थिक स्तरामुळे आपोआप जे येत असेल तेव्हढंच. 'वेगळेपण' नाकारणे आणि एकाच छापाचे ठोकळे घडणे हा मुक्त अर्थव्यवस्थेचा इफेक्ट-साईडइफेक्ट म्हणावा का? कारण असाव अनुभव फिलिंग मला अमेरिकेतही आलं होतं. एकाच छापाची घरे, रस्ते, इमारती, दुकाने, कपडे आणि माणसे!

लेखन आवडले.
बाकी "अरेरे विक्षिप्त कमी झाले हो.आम्हाला बरे वाटावे म्हणून लोकांनी स्वतःचे काहीही करुन घ्यावे हो" किंवा
"अशा भटकलेल्या माणसांमुळेच एक रंग समाजाला येतो हो. असे लोक आसपास हवेत होत" किंवा
"सर्वच मेंढरे ठरवून दिलेल्या एका रेषेत जात असताना एखादेच मेंढरू आपली नवीन वाट चोखाळते, धडपडत, काट्याकुट्यांनी जाउन नवीन मार्गच शोधते व त्याचे इतरांनी अनुकरण केल्यावर तो राजमार्ग होत. तस्मात् अशी बंडखोर मेंढरे समाजात हवीत "
ह्यातली आर्तता, आख्ख्या जगाची चिम्ता करने, वैचित्र्याची आवड आसणे समजू शकतो. पण ह्यापैकी बहुतांशांना असे बाळे आपला फावला वेळ बरा जावा म्हणून आपल्या शेजारच्या घरात हवे असतात असे वाटू लागले आहे.मग त्याच्या घरच्यांचे काही का होइनात किंवा प्रौढ झाल्यावर म्हणा उतारवयात का होइना बाळ्याचे काही का होइनात असा सूर दिसतो. बाळ्याचे कुटुंबीय,आप्त, हितचिंतक म्हणून असा विचार केल्यास "असेच विक्षिप्त व्हावेत " किंवझ "बाळ्याने नाही त्या मार्गावर अशीच उत्तम प्रगती करावी" असे किती जण म्हणू धजतील?
ह्याच्याशी काहिसा संबंधित पण थोडेसे वेगळ्या धाटणीचे उदाहरण म्हणजे जालावरचाhttp://www.mimarathi.net/node/698 हा लेख.

ऐन तारुण्याच्या धुंदित किंवा ध्येयांधळे होउन काहीतरी जगावेगळे रहायची सवय जडाते. धुंदी/नशा/मस्ती उतरताच किम्वा उदात्त ध्येयातील प्रेरना आटू लागताच आयुष्याच्या ऐन संध्याकाळी अशा व्यक्तिंची जी हालत होते, ती आप्तांना बघवत नाही. हीनदीन, लाचार व पश्चातापदग्ध जिणे आता उल्टवता येत नाही. झालेला रोग एक्वेळ बरा होइल हो, पण गेलेला काळ परत आणता येत नाही.
टिपिकल मिडिओकर उतारवयास लागताच "छ्या दिलखुलास जगताच आलं नाही" अशी जी तक्रार चॉकलेटी वातावरणात अन् गलेलठ्ठ पगार घेउन करतात ती स्थिती अशा लाचार जिण्यापेक्षा लाखपट परवडली.इतराम्च्या मनोरंजनासाठी स्वतःची नासाडी अशांनी करुन घेउ नये हेच उत्तम.

एक आमच्या माहितीतले एक काका असेच "मी मनसोक्त मनासारखे जगणार.चारचौघांपेक्षा वेगळे जगणार " असे म्हणत विनोबांच्या मार्गावर व्रतस्थ वगैरे रहायला निघाले होते.धुंदी दोन्-अडीच दशके पुरली पण पन्नाशीला टेकताच त्या "ब्रह्मचारी" माणसाची जी मानसिक अवस्था व जीवन्वैचित्र्य झाली , ती शत्रूचीही होउ नये असे म्हणावे लागले.सभ्यतेच्या नियमांमुळे विस्तृतही लिहिता येत नाही. समजून घ्याल ही आशा. हे एक उदाहरण दुर्दैवाने असे शेकडो आहेत.

माय्-बापाचा सल्ला धुडकावून काही लाख पोरं पोरी रोज मुंबैत येउन धडकतात ते थेट अमिताभ बच्चन वगैरे बनण्यासाठी.काही असे बनतातही, काही "लाफ्टर च्यालेंज"सारख्या शोज् मधून पुढेही येतात. पण इतरांचे काय? कदाचित ते आहे तिथे राहिले असते व मळलेल्या वाटेने गेले असते, तर बरे झाले असते अशीच त्यांची पुढच्या काळात भावना होते.
नाट्यवेड घेउन येणारे सर्वच काही NSD वाले अल्काझी होते नाहीत, नसीरुद्दीन शहाही होत नाहित. कुठेतरी स्पॉट बॉयचे काम करुन त्यांना समाधान मानवे लागते, घरी-गावी असते तर स्थिरस्थावर असू शकलेल्या आयुष्याच्या कल्पना करत. कित्येक उपाशी टाचा घासूनही मरतात.

त्यांचे हे जे काही गौरवीकरण चालू आहे ते म्हणजे फक्त दृष्टीआड सृष्टी ह्या नियमाने सुरु आहे किंवा टाचा घासत मेलेल्या मेंढरांकडे थंडपणे बघण्याचा मुर्दाडपणा आल्यामुळे सुरु आहे असे वाटते.ह्या प्रकारातही कुणाला विनाकारण पोळावे लागते ह्याची कुणालाच कल्पना नाही, हे पाहून आतड्यास पीळ पडतो आहे.ह्यांच्याबद्दद्ल कौतुक असणे म्हणजे "चुलीवरच्या भाकरीची चव कशाला मिळतेय हल्ली" असे म्हणत त्या भाकर्‍या फक्त खाण्याचा अनुभव असलेले लोक नॉस्टेल्जिक होतात तसे वाटते.(साभार Nile) कुणाकडेही अशी वाट भरकटलेली, आप्तदु:खकारक , पीडादायी अवलाद न येवो ह्या माझ्या आख्ख्या मानवजातीला शुभेच्छा.

अंदमानातील उघड्यानागड्या जरावा आदिवासींकडे "ह्यांना (आमच्या मनोरंजानासाठी) असेच उघडे नागडे ठेवा" असे म्हणणे आणि "हे असे लोक असले पाहिजेत" हे स्वतः सुखवस्तू माणसाने म्हणणे एकाच धर्तीवरचे आहे. "आम्ही असेच राहू, तुम्ही आमच्यासाठी तसेच बनून रहा." हे ते टोनिंग आहे.
माझा मूळ स्वभाव हा टिपिकल भारतीय स्वभाव म्हणवला जाणारा emotional fool ह्या प्रकारातला आहे, हे मान्य करुनही हे सांगू इच्छितो की ह्याचा त्रास होण्यासठी तुम्ही भावनिक मूर्ख असलेच पाहिजे असे नाही. संवेदनशील असाल तरी हा त्रास होइलच.

--मनोबा

लेख आवडला. अपुर्ण वाटला. बाळ्याकाकाचं व्यक्तिमत्व नीटसं समजलं नाही.

सुरेख. मला काही अपुरा वगैरे नाही वाटला.

छान लिहायला जमलं आहे. लहानपणी भेटलेल्या अशा काही व्यक्तिंची आथवण आली.

लेख खूपच आवडला. फक्त बाळ्याकाका सीकेपी असल्याचा उल्लेख आवश्यक होता का विचार करते आहे : ) असो तसाही तो उल्लेख व्यक्तीचित्रणाच्या ओघातच आला आहे आणि पूरकच आहे पण तरीही.

मन यांचा प्रतिसाद आवडला.

आजचा दिवस वसूल झाला! रावसाहेबाना आणि इतर काही जणाना अपूर्ण वाटलेलं हे व्यक्तीचित्र एका ५ ते १० वर्षाच्या मुलाने पाहिलेल्या माणसाचं इतक्या वर्षानी काढलेलं चित्र आहे हे लक्षात घेतलं, तर काहीसा धूसरपणा अपरिहार्य आहे. जेव्हा लोक आपल्याला ६/७ वर्षाचा असतानाचं सगळं लख्ख आठवतं असं म्हणतात, तेव्हा ते किती खरं बोलतात मला तरी शंकाच आहे. कल्पनेने एखादं व्यक्तीचित्र रंगवणं सहज शक्य आहे, पण मग ते सच्चं झालं नसतं. मुसु, बरेच दिवसानी मला आवडेल असं काही लिहिलंत. धन्यवाद!

लेख छान आहे, पहिल्यांदा एकदम वपुंच्या जे.के.मालवणकरची आठवण झाली, पण बाळ्याकाकापेक्षा तुमची आठवण म्हणून हा लेख जास्त जाणवतो त्यामुळे जे.के. साधर्म्य फारकाळ टिकत नाही, ते चांगलच आहे.

लेख छान आहे.

इथल्या प्रतिसादाबद्दल आभारी आहे.

"बाळ्याकाका" सारख्या व्यक्तीचित्रांमुळे समाजातल्या "मुलखावेगळ्या" माणसांची संख्या कमी होते आहे का, एकंदर समाजाचे सपाटीकरण होत आहे का , आणि अशा स्वरूपाचे सपाटीकरण होणे श्रेयास्पद आहे का , परंपरागत मूल्ये आणि जीवनसरणीच्यापेक्षा वेगळं जगणार्‍यांना किती किंमत मोजावी लागते , एकंदर "सौदा" फारच महाग पडतो का या संबंधातले मतमतांतर वाचनीय झाले आहे.

या स्वरूपाच्या व्यक्तींकडे आणि एकंदर समाजातल्या अशा घटकांकडे बघण्याच्या बाबत "दृष्टी तशी सृष्टी" हे सूत्र राबवणे अपरिहार्य ठरते. बाळ्याकाका आम्हा मुलांकरता - आणि आमच्यापेक्षा कितीतरी अधिक त्याच्या मुलांकरता - काही अत्यंत सुरेख आठवणींचा गुच्छ त्याच्याही नकळत ठेवून गेला हे उघडच आहे. परंतु मूकबधीर पत्नी जमेल तसं काम करून संसार ओढते आहे, चरितार्थ चालवण्याचा कुठलाही विशेष प्रयत्न या व्यक्तीने केलेला नाही, एकंदर आयुष्य आपल्या छंदीफंदीपणामधे काढले ही (बहुदा त्या काळच्या प्रौढवयातल्या व्यक्तींची) निरीक्षणे काही चुकीची नाहीतच. थोडक्यात, आम्हा मुलांकरता एका रम्य दुनियेचा जादूगार असलेला माणूस त्याच काळात एक बेजबाबदार - आणि स्वार्थी - माणूस अशी प्रतिमा वागवत होताच. ज्या व्यक्ती एरवी त्यांच्या कार्यमग्नतेमुळे, आणि एकंदर कष्टांमुळे आम्हा मुलांना उपलब्ध नव्हत्या किंवा फारशा इंटरेस्टींग वाटत नव्हत्या त्या आपापल्या कुटुंबांचे पोट भरण्याकरता आपापल्या प्रकारे कार्यरत होत्याच.

पण निसर्गाप्रमाणे लहान मुलांचे जगही "एमोरल" - नीतीमत्तेच्या संदर्भात निरपेक्ष - असते म्हणतात. हा दृष्टीकोन न्याय्य नाही , पण नक्कीच अधिक रंगीबेरंगी आहे.

सत्तरीच्या दशकापर्यंतच्या आर्थिक व्यवस्थेमधे हा माणूस टिकला; त्याचं कुटुंब मुंबईसारख्या महानगरीमधेही टिकलं. मुलं म्युनिसिपाल्टीमधे का होईना , शिकू शकली. रोज नाही तरी दर रविवारी सामिष आहार करण्याइतपत स्वस्ताई तेव्हा होती. नव्या जगात "बाळ्याकाका" कितपत टिकू शकतील मला शंका आहे. "महागाई" हा शब्द भारतीय संदर्भात आपण चीन-पाकिस्तान युद्धांनंतर सत्तरीमधेही ऐकत होतो; पण आता आपण निश्चितच अधिक उघडपणे मार्केटच्या चढउतारांचा सामना करतो. म्युनिसिपाल्टी शाळांची काय व्यवस्था आहे माहिती नाही, पण रेशनव्यवस्था, सेंटरवर मिळणारं दूध यांच्या सारख्या गोष्टी इतिहासजमा झालेल्या आहेत. नवीन जगात पूर्वीपेक्षा संधी अधिक असतील, बेकारीची समस्या कमी भेडसावत असेल ; पण रिकाम्या माणसाची खैर नाही असं वाटतं खरं.

व्यक्तिचित्रण आवडले आणि चाकोरी सोडून जगणार्‍यांची गरज आणि त्यांना चुकवावी लागणारी किंमत यावरची चर्चाही आवडली.

नवीन जगात पूर्वीपेक्षा संधी अधिक असतील, बेकारीची समस्या कमी भेडसावत असेल ; पण रिकाम्या माणसाची खैर नाही असं वाटतं खरं.

याच्याशी सहमत आहे. स्टीव जॉब्जचा आदर्श मानणार्‍यांचा जमाना आहे. वेगळं काही करायचं असेल तर आधी भरपूर पैसा कमवा आणि मग काय करायचं ते करा असा नवा व्यवहारी विचार आहे.

लेख आणि त्या अनुषंगाने झालेली चर्चा आवडली. 'स्वधर्मे निधनं श्रेयः' इ. कितीही खरे असले तरी परिस्थितीमुळे येणार्‍या मर्यादा, कुटुंबियांवर पडणारा ताण इ. बाबी पाहता हा फार मोठा ग्रे एरिया आहे, हे खरं.

व्यक्तिचित्र आवडले. चरसी आणि बॉलिवूडप्रेमी हरितात्याच आहे - स्वप्नरंजनात मुलांना बेगम-बादशहा, राजकपूरचे प्रात्यक्षिक दर्शन देणारा.

परंतु काही वाचकांनी वर म्हटल्याप्रमाणे असेही वाटले : लेखकाला हे अधिक प्रभावी करता आले असते. पण विचार करून कुठला स्पष्ट मुद्दा सापडत नाही. कदाचित मुद्दा हा असेल : माझ्या मनावर लेखाचा प्रभाव होऊ लागतो, ते लेखन लहानपणाच्या आठवणीत थेट आणि प्रामाणिकपणे शिरतो तेव्हा :

तिकडे एकांनी पाणी भरायचं मोठं पिंप ठेवल्यामुळे ते अगदीच पोपट झालं होतं आणि म्हणून त्याचं नाव "ब्रेबॉर्न".

अशा तपशिलांतही त्या लहान मुलाच्या अनुभवांत मला लेखक गोवतो.
पण मधूनमधून आजचा प्रौढ टिप्पणी करतो, तेव्हा त्या लहानपणच्या अनुभवातून खरेपणा कमी होतो म्हणा, किंवा माझी ती मनःस्थिती विचलित होते, म्हणा.

(आउटसायडर हा शब्द कोणाच्या लेकाला माहिती होता, ते सगळं नंतर सुचलेलं !)

परंतु हे मी म्हणतो आहे, ते पश्चाद्बुद्धीने - "काय म्हणून पहिल्या छूटमध्ये मी हवा तितका का गुंतलो नाही?" - यावर अति विचार करून सापडलेले जुजबी उत्तर आहे.

चांगला लेख आणि चर्चा. वाचायला सुरुवात केली आणि पहिला विचार डोक्यात आला - अरे, डाउन विथ नॉस्टॅल्जिया! (मुसु, ह.घ्या!)

लेखन चांगले झालेय. पण व्यक्तीचित्रण न वाटता व्यक्तीवर्णन जास्त वाटलं. मजा आली वाचताना कारण हा विक्षिप्तपणा तसा हल्ली खरंच कमी झालाय की काय असं वाटतं.

बाळ्याकाका आवडला. अशाच प्रकारच्या वातावरणात लहानपण घालवल्यामुळे आणि अशाच विक्षिप्त व्यक्तींना ओळखत असल्यामुळे लेखातील भावनेशी अधिक जवळीक निर्माण झाल्यासारखी वाटली.

व्यक्तिचित्रण आवडले. पण तुमच्या बालपणीच्या आठवणींत, कल्पनाशक्तीने अजून भर घालून बाल्याकाकाच्या स्वभावात थोडे अधिक बारकाव्याने शिरता आले असते असं वाटलं. अर्थात हे फक्त माझे मत, लिहिण्याचे धाडस करतेय..
मला वाटतं, असे विक्षिप्त लोक अजूनही असतात. फक्त त्यांचं विक्षिप्तपण कदाचित बंद दाराआड राहत असावे. कारण समाज अशा लोकांना स्वीकारत नाही, मग एकटे पडण्या ऐवजी ते समाजात मिसळण्याचा प्रयत्न करतात.आणि परदेशात आधीच मुठभर असलेल्या मराठी लोकांच्यात विक्षिप्त वागून अजूनच एकटे पडायची पाळी! मी "समाजाच्या असलेल्या आपल्याकडून अपेक्षा" यावर एक बंडखोर कविता लिहिलेली आहे, कधीतरी पोस्ट करेन.

सन्जोप रावांची प्रतिक्रिया आवडली. आमच्या भागात तर ती एकदम चपलख बसते. ;)

बाकी जनता रुमाल उडवत, गुलाल फेकत, ढिच्यांग ढिच्यांग जगत असते. त्यात फेर न धरणारा प्रत्येक जण आउटसायडरच.>>

अचानक कोणत्या प्रसंगामुळे बाळयाकाकाची तुम्हाला आठवण आली? जाणून घ्यायला आवडेल तुमची हरकत नसेल तर :-)