पु . ल . तुमच्यासाठी!

************** पुढील प्रतिसाद गंभीरपणे लिहिलेला आहे. *****************
************* श्रेणी विनोदी किंवा इतर काही दिसत असली तरीही हा प्रतिसाद गंभीरच समजावा ही विनंती. ****************
सर्वप्रथम उल्काचं स्वागत. वेल्कम उल्क.
टिंगल टवाळी खेचाखेची हा माझा प्रांत नाही. दंगा करायला आवडतं; पण मुळात माझा मी एकटाच दंगा करत असतो. त्यात कुणाची टांग खेचणे, टोमणे हा उद्देश नसतो. ह्यावेळी कधी नव्हे तो प्रकार केला. जर काही आवडलं नाही; तर मी ते सांगत बसत नाही. जे आवडलय , त्याबद्दल बोलतो. (हे पुलंच्या प्रमाणेच वागतो --गुण गाइन आवडी.) अगदिच फार आवडलं नाही आणि सांगायचच असेल तर आडवळ्णं , तिरकसपणा टाळून थेट "आवडलं नाही" असं सांगतो. ह्यावेळी कधी नव्हे तो हा प्रकार केला. उल्कांना आवडलं नसेल तर क्षमा मागतो. नवीन लोकांनी यावं, आणि त्याच-त्या लेह-प्रतिक्रियाआंक्रियात काहीतरी वैविध्य यावं; असं मला वाटतं. तुम्ही सहभागी होत रहाल अशी आशा करतो.
आता पुलंबद्दल -- माझं त्यांच्याशी एक विचित्र लव्ह -हेट नातं आहे. ते मला आवडतातही आणि पकवतातही. आज दवनीय म्हणता याव्यात अशा त्यांच्या कैक क्वोट्स आहेत.तरी आवडतात.
धागाकर्तीनं लिहित रहावं अशी इच्छा. ह्यापुढे टप्ली मारणार नाही, हा शब्द देतोय.

कवितांना फारसे प्रतिसाद मिळत नाहीत. फारच थोड्या कवितांना दोन आकडी प्रतिसाद मिळतात, बर्‍याचशा एकेरीतच राहतात. सदर कविता मात्र शतक गाठणारसे दिसतय!

(मिपावरील 'मोकलाया' हा एकमेव सन्माननीय अपवाद!)

मस्त,
बाकि पुलंच्या हजरजवाबीपणाला तोड नाही.
.
.
.
.माठाच्या नळाचं पाणी

इंग्रजीत जे वुडहाऊसचं स्थान माझ्या मनात आहे ते मराठीत पुलंचं. दोघांचे (बरेचसे) लेखन असे की त्याचे योग्य भाषांतर होणे महाकठीण !

पुलं ना "महाराष्ट्राचे लाडके दैवत" असं वारंवार संबोधलं जातं ते मला खटकतं पण "चालायचच" म्हणून सोडून देते. कवितेमागची भावना समजू शकते. पुलं वाचत रहा !

वाक्य जरा लांब आहे, पण ..

पुलंचं साहित्यात सर्वात मोठं योगदान म्हणजे साहित्यविषयात आपण आता सामान्य (लोकप्रिय) पातळी ओलांडून खूप वर पोचलेलो आहोत असं दाखवण्याच्या फेजमधे असलेल्या पुढच्या तरुण पिढीतल्या अनेकांना पाय ठेवण्यासाठी ते पायरीचा दगड बनले.

पुलंविषयी खूपच उलटसुलट प्रतिक्रीया येत असल्याने खूपच आठवणी दाटून आल्या..
मी हळवा वगैरे अजिबात नाहीये पण पुलंची व्यक्तिचित्र वाचून/ऐकून खूप हळवा होतो. वाचन वगैरे अजिबात दांडगं नाहिये पण पुलंच्याबाबतीत सखाराम गटणे होतो.
बर्‍याच प्रसंगी पुलंच (एखाद्या पात्राच) एखाद वाक्य/ शब्द वाक्प्रचारासारखं वापरायची सवयच लागली जसं "अण्णू गोगट्या होणं" हा अंतू बर्वांनी बहाल केलेला वाक्प्रचार तसे पुलंच्या पुस्तकांनी कितीतरी वाक्प्रचार बहाल केले. असा वाक्प्रचार कुणी वापरलेला ऐकला/ वाचला की लगेच त्या व्यक्तीबरोबर जन्मांतरीची ओळख असल्याचा भास होतो. पुलंच्या लेखनातील शब्द त्या त्या जागी इतके चपखल आहेत की नाटक/चित्रपट वगैरे पुनर्लेखन कुणीही केलं तरी ते भावतं नाही. त्यांच्या भाषणातून/ कथाकथनातून आवाज इतका डोक्यात बसलाय (बरचसं श्रेय अलूरकरांना) प्रभावळकरांसारख्या भल्या भल्या नटांच्या तोंडूनही त्याची नक्कल ऐकवत नाही. रावसाहेबांची जशी अवस्था त्या नवोदीत नटाच्या तोंडून "या नवनवल नयनोत्सवा (या नवनवोत्सवा)" ऐकून होते तशी अवस्था होते पुलंचे शब्द दुसर्‍या कुणाच्या तोंडून ऐकले की..

वैचारीक म्हणून लेखन त्यांनी केले नसेल पण काही गंभीर लेखनात उतरलेले त्यांचे विचार नक्कीच प्रगल्भ होते. विवेकी होते. किंबहुना देवाधर्माविषयी दुरावा माझ्या विचारात दाभोळ्कर यांचे लेखन वाचनात येण्यापूर्वी पुलंच्या प्रभावाने आलाय असं म्हणू शकतो.
त्यांच्या संगीत आणि जुन्या संगीतातील दिग्गजांवरच्या लेखांनी प्रचंड उत्सुकता जागृत केली .. हिंदुस्थानी संगीताची गोडी लागण्यात त्यांचा नक्कीच वाटा आहे.
एकंदरीत या व्यक्तीमत्वाने प्रचंड भारावलय.. कोणा ओळखीच्या व्यक्तीच्या निधनाने डोळ्यात पाणी आल नसेल पण पुलं गेले तेव्हा आपसूकच डोळे पाणावले होते.

स्टँड-अप कॉमेडी हा प्रकार आता आपल्याकडे बराच मूळ धरतो आहे. अलिकडेच भारतीय स्टँड-अप बद्दल एक डॉक्युमेंटरी पाहिली. त्यात अनेक सद्य स्टँड-अप कलाकारांच्या मुलाखती (किंवा बाईट्स आहेत). त्यात कोणीतरी पु.लं. हे आद्य स्टँड-अप कॉमिडिअन होते असा उल्लेख केला होता. जे पटतं.

थोडंसे विषयांतर होतंय पण पुलंचं रसग्रहण वाचून मी देखील 'गोपाला...मेरी करुणा क्यूं नहीं आए...' अनुभवला...

आठवणीतील मैफल

गोपाला...मेरी करुणा क्यूं नहीं आए....

पुलंनी केलेली ‘गोपाला...मेरी करुणा क्यूं नहीं आए...’ ची समीक्षा वाचूनच मी याच्या प्रेमात पडलो...पंडित सीआर व्यास यांनी म्हटलेलं गोपाला...ऐकायला मिळालं आणि ते रसग्रहण अनुभवता आलं...
नागपूरच्या सप्तक या संस्थेने शंकरनगर चौकातील मूक-बधिर शाळेत 1996 साली लायड म्यूजिक फेस्टिवल आयोजित केला होता. त्यांत पंडित सीआर व्यास यांची मैफल ऐकली ती आठवणीत घर करुन आहे. कामानिमित्त अकोलाहून परत येतांना नागपूर ला थांबलो. सकाळी पेपर मधे लायड म्यूजिक फेस्टिवल ची जाहिरात बघितली-शुजात खान ची सतार आणि पं. सीआर व्यास यांचं गायन अशी मैफल होती. म्हणून मुद्दाम धरमपेठच्या मावशी कडे मुक्काम केला. तिथून शंकरनगर जवळच की. मावशीच्या मुलांना अभ्यास होता, तर मी एकटाच गेलो. मैफिलीत जाण्याला एक कारण आणखीन होतं. त्याच्या काही दिवसां पूर्वीच आकाशवाणी संगीत संमेलनात पं. व्यांसाचं गाणं एेकलं होतं, ते सुश्राव्य होतं.
‘डार-डार पात तू ही समायो,
तेरो ही रंग तू ही बनायो...’
ही बंदिश तर धमाल होती. म्हणूनच नागपूरच्या कार्यक्रमाबद्दल उत्सुकता होती, त्यांना प्रत्यक्ष बघण्या-ऐकण्याचा योग अनायास आला होता. शुजात खान ला अप्रतिम संगत केली होती शफात अहमद खान यांनी. त्यानंतर पंडित सीआर व्यास मंचावर आले. तबल्यावर होते पं. विजय घाटे. मला चांगलं आठवतं तबला जुळवतांना त्यांनी समोर बसलेल्या शफात खान यांना खूण करुन खातरजमा केली होती की तबला नीट जुळलाय ना...त्या कार्यक्रमात पंडितजींनी शेवटी म्हटलेली भैरवी ‘गोपाला...मेरी करुणा क्यूं नहीं आए...’ एेकून डोळयांचं आणि कानांचं पारणं फिटलं.

‘गोपाला’...आणि पुलं...

पुलं देशपांडे यांनी एका लेखात ‘गोपाला, मेरी करुणा क्यूं नहीं आए...’ याचं सुंदर रसग्रहण केलंय. ते वाचलेलं असल्या मुळे या गोपाला ची लज्जत वाढली. आणि ते सुर कानांत घर करुन राहिले.

पं. फिरोज दस्तूर आणि ‘गोपाला...’

काही दिवसांपूर्वी पं. फिरोज दस्तूर यांनी म्हटलेला ‘गोपाला...’ एेकायला मिळाला. त्यांची सोबत करणारा शिष्याला ते सांगतात-‘ही पुरती जागा एका श्वासातच आली पाहिजे...’ आणि ती जागा ते एका श्वासातच घेऊन दाखवतात, ती चीज ऐकण्या-अनुभवण्या सारखी आहे. गंमत म्हणजे ही रिकार्डिंग त्यांनी सत्तरी गाठल्या नंतर आहे बरं का...

तबले से प्यार किया: थिरकवा

पंडित सी. आर. व्यास ह्यांच्या षष्ठ्यब्दपूर्तीचा समारंभ २ नोव्हेंबर १९८४ रोजी मुंबईच्या पोदार कॉलेजमधे झालेल्या समारंभात पुल देशपांडे यांनी आपल्या अध्यक्षीय भाषणात हा किस्सा सांगितला होता-

तिरखवां खांसाहेबांनी वयाच्या ऐंशीव्या वर्षी एका रात्री अप्रतिम तबला वाजवला. मला राहवेना म्हणून मी त्यांचे हात असे हातात घेतले आणि बघतो तर अगदी मुलायम हात. मी म्हटलं ‘खांसाहेब, आपके हाथ कितने मुलायम हैं?’ ते म्हणाले ‘तो क्या हो गया?’. मी म्हणालो ‘नहीं, आपने जिंदगीभर इतना तबला बजाया!’ त्यावर खांसाहेब म्हणाले ‘अरे बेवकूफ, मैंने तबले से झगडा थोडे ही किया? मैंने तबले से प्यार किया. बेटे, किसी सुंदर लड़की के गालों पर हाथ फिराते हो तो हाथ थोड़े ही खराब होते हैं?’. एवढं सगळं सांगितलं पण पुढचं फार महत्वाचं आहे. मला म्हणाले ‘मगर एक बात सुनो, अभी-अभी त्रिताले का अंदाजा आ रहा है’. वयाच्या ऐंशीव्या वर्षी तो मनुष्य सांगतो की मला त्रितालाचा आत्ता कुठे अंदाज यायला लागला आहे. या रागांचा वाह्यातपणा हाच आहे. सगळा राग आला असं वाटत असतानाच तो लांबा जाऊन उभा रहातो. ‘स्थिरचर व्यापुनी अवघा तो जगदात्मा दशांगुळे उरला’ असं म्हटलंय ना, त्याप्रमाणे हा राग कुठेतरी दशांगुळे उरलेला असतो. तो पुन्हा तुम्हाला खुणावायला लागतो आणि परत त्याच्याकडे धावावं लागतं. ‘विठो पालवीत आहे’ असं म्हटलंय तसे हे राग ‘पालवीत’ आहे याचा साक्षात्कार ज्यांना झाला तेच गवई व्यासांसारखे मोठे होतात आणि अशा गवयांचे आपण कृतज्ञतेने सत्कार करत असतो.
(पुलंच्या भाषणातून साभार)
---------------

आभार,
तुमच्या कवितेत पुलंच्या पुस्तकांची नावे आहेत, पैकी आपुलकी, पुरचुंंडी, बटाट्याची चाळ, हसवणूक आणि गुण गाईन आवडी या पुस्तका मज जवळ आहेत.
सगळया पुस्तका वाचनीय, संग्रहणीय आहेत...

संग्राह्य की संग्रहणीय?
मला अंधुकसं आठवतय त्यानुसार संग्रहणी हा डायरीया की तत्सम आजार आहे. ते पुस्तक काढून शब्द पुन्हा चेक करेन. शोधावं लागेल.