संपण्याआधी

सॉरी, कवितेवर काही न बोलता, अवांतर प्रश्न आहे.

जातेघर म्हणजे कोणती खोली?

कविता आवडली. नैसर्गिक जलस्रोत माझ्या सेंटीमेंटचा विषय आहे.
-----------------------------------------------------------------
लहानपणी आई कृष्ण राधा नि यमुनेचा डोह यांच्या कथा सांगायची. काय सुरम्य कल्पना होती तिच्याबद्दल. पण ... कालाय तस्मै नमः ...दिल्लीचे ते भिकार गटार भारताची तिसरी मोठी नदी? प्रचंड दु:ख झालेलं पहिल्यांदा यमुना पाहताना. अगदी आग्र्यात देखिल यमुना घाण आहे. सुंदर राजकुमारी चेटकिणीच्या आरशात कुरुप राक्षसी दिसावी तसं ताजमहलाचं प्रतिरुप त्या गटारात दिसतं.

पुण्यात अगदी १९९४ मधे कॉलेजात बोटक्लबात कधीही पाण्याच्या (मुळा किंवा मुठा किंवा त्यांचा संगम झालेली नदी किंवा प्रत्यक्ष संगमच) जवळ जायला नको वाटलं नाही. बरेच दोष काढता येतील, पण वास नावाचा प्रकार नव्हता. १८५४ ला कॉलेज स्थापन झालं होतं तेव्हा विद्यार्थी नदीत उतरून पाणी पीत असतील असे कल्पून त्यांचा हेवा वाटे. परवा १-२ वर्षाखाली फेरफटका मारला, प्रवाहाच्या जवळ जावेना. भयंकर वास. किनार्‍याला आलेली पाहू न वाटावी अशी घाण. पुन्हा मन कष्टी झालं.

मुंबईत नोकरी आणि नवी मुंबईत राहणं असा प्रकार करीत असताना वाशीची खाडी आली कि मी लोकलच्या दरवाज्याला थांबे. विलक्षण छान वाटे. छान शुद्ध हवा येई. पण दुरुनच. वाशीमधे कोणतीतरी लाँच बोट फेरफटका मारून आणायची. तिच्यातून गेल्यावर पुन्हा रसायनांचा वास. चौपाटीवर समुद्रकिनार्‍याचा घाण वास. गेट वे ऑफ इंडियाजवळ समुद्राचे काळे दिसणारे पाणी.

नवी मुंबईतून येताना कुर्ला ते सांताक्रुझ असा प्रवास करायला लागे. २००० च्या आसपास, 'मुंबईजवळचे जलदेह' विषय निघाला असताना कोणीतरी म्हणालं कि रस्त्यात एक नदी (मिठी?) आहे. मी त्या दिवशी उत्साहाने नदी कुठे बरे आहे म्हणून बाहेर पाहत होतो. तर त्यांना अभिप्रेत असलेली नदी म्हणजे एक काळीकूट्ट तेलगंगा होती जिथे मी नेहमी नाक दाबून आणि डोळे बंद करून ठेवे. नद्यांना नमस्कार करणे, नाणी टाकणे या सवयी त्या दिवसापासून सुटल्या.

गावाकडचे बरेच मित्र इथे तिथे भेटतात, किमान फोनवर बोलणं होतं. मी आवर्जून ओढ्यांबद्दल, तळ्यांबद्दल विचारतो. उत्तर विषण्ण करून जाते. सगळीकडे प्लास्टीक. रसायने. डुक्करे. प्रवाह थांबलेला. वास. पॉलिथिनच्या बॅगा. डास.

=======================================================================================
जिथे लोक वॉटर बॉडीजना स्वच्छ राखतात त्यांचेबद्दल मला प्रचंड आदर आहे. २००६ च्या आसपास एकदा ठाण्याला गेलेलो. आठवत नाही पण मुख्य स्टेशनजवळ असावं. एक तळं आहे. मी अगदीच काठाला गेलो नाही, पण ते अत्यंत स्वच्छ आणि सुंदर दिसत होतं. ठाणेकरांनी गावाच्या इतक्या मधात असलेल्या तळ्याला हैद्राबादकरांसारखे नासवले नाही हे पाहून त्यांचेबद्दल आदर वाटला. वाशी ते ठाणे सायन न जाता गेले तर आय आय टी जवळ जे तळे आहे ते देखिल स्वच्छ दिसते. पवईच्या तळ्याचा तो लूक फार आनंद देऊन गेलेला. आत्ता मी दरवर्षी इंफाळला जातो तेव्हा शहराच्या सार्‍या बाजूंनी असलेल्या (शहरात इंफाळ नदी हे गटार आहे हा भाग वेगळा.)ओढ्यांत सहकुटुंब मनसोक्त नाहतो. ते स्फटीकासमान स्वच्छ पाणी लहानपणीची आठवण ताजी करून देतं. मन भरलं कि कुठेतरी हे प्रवाह देखिल १५-२० वर्षांनी त्याच गतीला पोचणार आहेत याची हुरहुर लागते. बिलासपूर ते मंडीपर्यंत शेजारून जाणारी सतलज आज तरी सुंदर आहे. नंतर मंडी ते मनाली जाणारी व्यास नदी सुद्धा नितांत सुंदर आहे. तिच्या शेजारून ड्राइव करणं हा एक फॉरेन एक्सपेरियन्स आहे.

पण सगळ्यात कडक सलाम ठोकावा तो अमेरिकन (आणि कॅनेडीयन) लोकांना. त्यांची पंचमहातळी प्रदूषित करायला खूपच मोठी आहे (too big to pollute म्हणायचं आहे) असं मानलं तरी त्यांनी घेतलेली काळजी विलक्षण आहे. विमानातून तळ्याचा तळ दिसणे (तो ही ५०-६० फूट नव्हे तर चांगलाच ५००-१००० मी च्या आसपास)*,
तिथे बुडालेलं जहाज दिसणे म्हणजे अतिशुद्धता झाली. त्या तळ्यांना तितकं शुद्ध राहू दिलं आहे (or for that matter उभ्या देशात सगळ्याच अमेरिकन निसर्गाला तितकं सुद्ध राहू दिलं आहे) म्हणून तिथल्या लोकांच कौतुक, आदर आणि अनुनय करावा तितका कमी आहे. अशी तळी असावीत अशी त्यांचीच लायकी आहे.
-------------------------
* आकडे अंदाजे आहेत.

कविता आवडली आणि अजोंच मुक्तकही.

कविता आवडली. प्रभावी प्रतिमा वापरल्या आहेत. पितळेच्या भांड्याच्या कडेवर गुणसूत्रांच्या साखळ्या किणकिणवण्याची विशेष आवडली.

जगण्याच्या प्रवाहाला एक साचलेपण येतं, नदीवर तटांनी आक्रमण करून तिला घुसमटून जायला होतं... या प्रकारची व्यक्त करायला कठीण भावना मांडण्याचा प्रयत्न चांगला जमलेला आहे.

काय आवडलं नाही हे सांगण्याचा प्रयत्न करतो - अर्थात हा वैयक्तिक आवडीनिवडीचा भाग आहे हेही लक्षात ठेवायला हवं.

प्रभावी प्रतिमांची रेलचेल झाली की मग त्यांमध्ये संगती राहीलच असं नाही. या कवितेत कापड आणि भांड्यांच्या प्रतिमा नदीच्या अस्तित्वाशी विसंगत वाटल्या. एकाच जातकुळीतली रूपकं वापरून मांडणी केली असती तर त्यांची वीण अधिक घट्ट झाली असती.

प्रतिमा आवडल्या, प्रभावी वाटल्या. विषय नदीपासून सुरू होतो पण त्यापुरता न रहाता कल्हई, जातेघराचा सुवास, लाकडी फळी, खुंट्या या चित्रदर्शी शब्दांतून अधिक व्यापक पट जाणवतो असे मला वाटले.

आजवर लपवत आणलेली नदी नदी हे कवीमनाचे किंवा Muse हे रुपक आहे का?
की सुती, पारदर्शी शब्दांच्या पदराशी खेळण्याचे सुख = सघन व उत्कट, उस्फूर्त कवितानिर्मीतेच सुख हरवत चालले आहे.
.

ते उचलून शब्दात मांडता येईल. सौन्याच्या कलत्या उन्हाच्या प्रवाहात नितळपणे ते पाहता येईल,
अपेक्षांच्या स्वरात ते गाता येईल,

कधीतरी या गंजलेल्या स्टेनलेस स्टीलच्या शहरातून वाट काढत पिवळ्याशार कल्हईच्या हव्याश्या विषाकडे मी सरकत जातो. - म्हणजे कधीतरी एक स्फूर्तिमय विषय सापडतो जो की काव्यरुपाने कवि, मांडू शकतो.
.
.

माझ्या लपवलेल्या नदीला नामशेष व्हायला जागा असू दे. हक्काची.
माझ्या लाडक्या भांड्यांना, वस्तूंना, कापडांना, सुरुकुतायला जागा असू दे, एखादी लाकडी फळी आणि चार दोन खुंट्या.
त्यांची अडगळ वागवताना हे सरू दे अंतिमवेळा.

अर्थात, हृदयातील कविता नामशेष होणार तर आहे हा निराशावाद आहेच. पण लाडकी भांडी, वस्तू, खुंट्या या आनंदमय अशा स्मृतींचे रुपक आहे का?

कविता आणि तिच्यातल्या आगळ्या प्रतिमा आवडल्या. अजोंचा प्रतिसादही खासच!

अवांतर - या विषयाच्या संदर्भात अनुपम मिश्र यांचे 'आज भी खरे हैं तालाब' हे पुस्तक आठवले. (पीडीएफ दुवा. अधिकृततेबद्दल कल्पना नाही.)