मुंबई - चाकोरीबाह्य लैंगिकतेसाठी गौरवफेरी (उर्फ मुंबई एलजीबीटीक्यू प्राईड मार्च)

*’चौकटीबाहेरच्या’ या शब्दामधून नकारात्मक छटा सुचवली जात असल्याचे अमुक यांनी लक्षात आणून दिल्यावर त्याऐवजी ’चाकोरीबाह्य’ हा शब्द वापरला आहे.

मुंबईतल्या 'एलजीबीटीक्यू प्राइड मार्च'मध्ये सहभागी झाल्याबद्दल काहीतरी लिहिलं पाहिजे, हे एकदा मान्य केल्यावर पहिली अडचण आली ती नावाची. जी संकल्पना आपल्या समाजात सहजी स्वीकारली जावी असं वाटतं, तिच्याकरता एखादाही साधासरळ अर्थवाही शब्द नसावा? छ्या. 'शब्द घडवण्यात वेळ घालवण्याहून आहे तो शब्द स्वीकारा नि मोकळे व्हा' ही भूमिका भाषेच्या सामर्थ्याला कमी लेखत असल्यामुळे तिच्या आसर्‍याला शक्यतोवर जायचं नव्हतं. त्यामुळे नमनालाच जाम डोकेफोड झाली. संस्कृतप्रचुर शब्दांचे बाण सुटले. नाकं मुरडली गेली. वाद झडले. शेवटी एकदाचं 'चाकोरीबाह्य लैंगिकतेसाठी गौरवफेरी' यावर एकमत झालं. (हे नाव गैरसोईचं आहे, मान्य. पण शेवटी प्रश्न तत्त्वाचा होता.)

तर - या फेरीत मी सामील होणार असल्याची जाहिरात मी आठवड्याभरापासून करत होते. त्यावर मिळालेल्या या काही प्रतिक्रिया:

- "एलजीबीटी- क्या? क्या होता है ये?" आयटीमध्ये नोकरी करणारी सुशिक्षित तरुणी.
- "म्हणजे कसली परेड? तू परेडला जाणारेस?" माझ्या आळशी स्वभावाशी जवळून परिचित असणारे कुटुंबीय.
- "ते बीभत्स चाळे करतात ते लोक? पण इल्लीगल आहे ना ते आता?" म.म.व. सुशिक्षित शेजारी.

एक वेगळी प्रतिक्रिया म्हणजे - "अच्छा..." पाठोपाठ सूचक आणि अवघडलेलं मौन. "तू येणार का?" अशी विचारणा धडकून केल्यावर चेहर्‍यावर भीतियुक्त धक्का. तरीही चिकाटीनं विचारल्यावरचं उत्तर, "नाही, तशी हरकत नाही. तत्त्वतः मान्य आहे मला. पण मला 'तसं' समजलं कुणी तर? मला लग्न करायचंय यार..." यावर वाद घालता आला असता, पण प्रामाणिकपणाला दाद देऊन मी गप्प बसले. किमान "म्हणजे काय?" इथपासून तरी सुरुवात नव्हती. शिवाय प्रामाणिक भीती होती, ते ठीकच. बाकी 'वेळ नाही', 'आवडलं असतं', 'दुसरं काम आहे' अशा प्रतिक्रियाही मिळाल्या.

वरच्या सगळ्या प्रतिक्रियांनी मला दिलेली लोकशिक्षणाची नामी संधी मी तत्काळ साधली हे सांगायला नकोच. २००८ पासून मुंबईत ही फेरी होते. त्याआधी महिनाभर चित्रपट, नाटकं, पथनाट्य, मेळे यांसारख्या माध्यमातून या विषयावर जनजागृती करणारी कार्यक्रम होतात आणि अखेरीस ऑगस्ट क्रांती मैदानापासून निघणार्‍या या फेरीच्या शेवटी रंगीत फुगे आकाशात सोडून त्याची सांगता होते.

(मॅचिंग ट्याटूसह आदित्य)

आदित्यला भेटून मी आणि मस्त कलंदर त्याच्याबरोबर फेरीत सामील होणार होतो.

(आदित्य आणि मकी)

माहौल उत्सवी होता. गालांवर रंगीबेरंगी ट्याटू काढून देणारे लोक, कलम ३७७चा निषेध करणारी अनेक कल्पक पोस्टर्स, चित्रविचित्र वेशभूषेनं लक्ष वेधून घेणारे लोक, लोकांमध्ये सहज मिसळणार्‍या सेलिब्रिटीज, "हॅपी प्राइड" असं म्हणत प्रेमभरानं एकमेकांना मारल्या जाणार्‍या मिठ्या, गालाच्या आसपास केले जाणारे चुंबनसूचक आवाज (श्रेयाव्हेरः गौरी देशपांडे), मोकळेपणानं केले जाणारे जोक्स. चाकोरीबाह्य लैंगिकतेचं प्रतीक असणारे सप्तरंगी झेंडे. आजूबाजूला तुंबलेली रहदारी. अचंबित + कुतूहलमिश्रित नजरांनी या मेळाव्याकडे बघणारे बघ्ये. (हे बघ्ये पुढे फेरी पूर्ण होईस्तोवर अनेकवार भेटले.)

आम्हीही उत्साहानं चेहरे रंगवून घेतले. ३७७ चा निषेध करणारे बिल्ले लावून घेतले. फोटो काढले.

मकीच्या गालांवर फुलपाखरू रंगवून झाल्यावर चित्रकार मुलीनं माझ्या गालावर "तुझ्या गालावर फूल काढते!" म्हटलं, तेव्हा मला थोडा अंदाज आला. रंगवून झाल्यावर शेजारी उभ्या असलेल्या मुलानं हौसेनं "आता तुम्हा दोघींचा फोटो मी काढतो..." अशी कौतुकयुक्त ऑफर दिली, तेव्हा त्यावर शिक्कामोर्तब झालं. आम्ही मिश्कील हसत फोटो मात्र काढून घेतलेच!

(तर हे आमचं नवं झ्येंगाट!)

व्यासपीठावरून आपल्या हक्कांसाठी जागृत होण्याचं आवाहन चालू होतं. घागरा घातलेला, नखशिखान्त नटलेला एक माणूस उत्साहानं लोकांना व्यासपीठावर येऊन बोलण्याची संधी देत होता. लोक येतही होते.

(नटमोगरा माणूस)

(मोना आंबेगावकर)

जेमतेम १८ वर्षांचे असतीलसे वाटणारे दोन युवक लग्नाच्या पोशाखात आले होते. त्यांचं एकमेकांवरचं प्रेम स्वीकारल्याची खुली पावती देणारी (आणि हातात करा धरलेली) एक प्रौढाही सोबत होती. मिरवणूकभर ते त्याच पोशाखात होते. त्यांच्यासोबत ढोलताशेही होते. अगदी लग्नाची वरात असल्यासारखं नाचणारी मंडळीही होती. सप्तरंगी झेंड्यांना तोटा नव्हताच. मोरासारखे पंख, उंच टाचांचे बूट, "प्यार किया तो डरना क्या" असं विचारणार्‍या मधुबालाचं पोस्टर, पुरुषी आणि स्त्रैण वेशभूषांची (आता या विशेषणांबद्दल सजग असल्यामुळे त्यातली साचेबद्ध कुंपणं खटकताहेत. पण शब्द संदर्भानं समजून घ्यायचे असतात. त्यामुळे मी याहून 'पॉलिटिकली करेक्ट' संज्ञा शोधणार नाहीय.) अनोखी आणि कल्पक मिश्रणं. काही सोज्ज्वळ नऊवारी साड्या. तुर्रेबाज फेटे. काही लक्षवेधी काऊबॉईज. बरीच झेंड्या-बिल्ल्यासह पाठिंबा देणारी पण अगदी साध्या पोशाखातली मंडळी.

(फिक्र आणि फक्र)

(मोर झालेला माणूस)

(फ्री बर्ड!)

मिरवणूक सुरू झाल्यावर आमचं लक्ष आजूबाजूच्या बघ्या मंडळींनी वेधून घेतलं.

(बघ्ये!)

रस्त्याच्या दुतर्फा तर ते थांबलेले होतेच. पण इमारतींच्या बाल्कन्यांतून आणि खिडक्यांतूनही फेरीकडे बघत होते. मुद्दाम शोधकपणे निरखून बघूनसुद्धा कुणाच्याही चेहर्‍यावर तिरस्कार वा घृणा मात्र दिसली नाही. हे फेरी सवयीची झाल्याचं द्योतक की केवळ मुंबईकरांची सहनशीलता? कुणास ठाऊक.

"यू आर गे -" कुणीतरी आरोळी दिली. "इट्स ओके!" उत्साही पुकारा.
"यू आर लेस्बियन - इट्स ओके!"
"यू आर हिजडा - इट्स ओके!"
"यू आर स्ट्रेट - इट्स ओके!" वर मात्र मनापासून हसू आलं!

(जल्लोष...)

"तारो मारो सेम छे, प्रेम छे प्रेम छे" ऐकली, आणि पाडगांवकरांची आठवण झाली. पाठोपाठ "प्रेम म्हणजे प्रेम असतं, तुमचं आमचं सेम असतं" आलीच. आपली कविता इथवर पोचल्याचं कळल्यानंतर पाडगावकरांची भूमिका काय असेल, असं एक खवचट कुतूहलही वाटून गेलं.

एकूण गर्दीच्या मानानं मुली मात्र कमी होत्या. अगदी नव्हत्याच, असं नव्हे. पण कमी होत्या.

(’उमंग’चा सणसणीत अपवाद)

त्याबद्दल विचारणा केल्यावर कळलं, की एकूणच लोकांना रस्त्यावर उतरणं फार अवघड वाटतं. बरेच लोक काही ना काही कारणानं आपली लैंगिकता अशी जाहीर करायला बिचकतात. मुलींच्या बाबतीत तर ते अजूनच अवघड. आम्ही ज्या गटासोबत जात होतो, त्यात आमच्याखेरीज दुसरी कुणीही मुलगी नव्हती. पुढे बघ्यांमध्येही काही चाकोरीबाह्य लैंगिकतेचे क्लोजेटेड नसलेले लोक असल्याचं कळलं. त्यांनी खिडकीआड दडून नुसतं चोरटं अभिवादन केल्याबद्दल थोडी नाराजी + खिन्नता व्यक्त केली गेली, तितकीच.

फोटो काढणं हा जणू या उत्सवाचा भाग असल्यासारखंच होतं. अनेक प्रेस फोटोग्राफर्स होते. शिवाय मोबाईल क्रांती. सुरुवातीला मी भीत भीत 'फोटो काढू का?' अशी विचारणा केली. पण कुणाची काही हरकत नव्हतीच. लोक उत्साहानं पोज देत होते, फोटो काढण्याची ऑफर देत होते, लोकांच्या फोटोंच्या चौकटीतून समजूतदारपणे बाहेर पडत होते. शिवाय जाहीर मिरवणुकीत आलेले लोक - त्यांना आता नव्यानं काय विचारायचं, असं म्हणत नंतर नंतर मी परवानगी विचारण्याचा उपचार थांबवून टाकला. "तुमचा कुणी फोटो काढला नि उद्या तो पेपरात छापून आला तर?" हा एकानं मकीला विचारलेला प्रश्न. त्यात थोडी काळजी होती, पण थोडी तिच्या उत्तराबद्दलची उत्सुकताही. मी ऐकत होते. मगाचचा फूल-फुलपाखरू अनुभव आठवून मला येणारं हसू मी दाबलं. "काढला तर काढला. घरी थोडी चर्चा होईल, अजून काय?" या उत्तरानं प्रश्नकर्त्याचं समाधान झालं असावं.

अशा प्रकारच्या मिरवणुकींमध्ये आढळते, तशी बीभत्सता जवळ जवळ नव्हतीच. मिरवणुकीच्या दो बाजूंनी दोरी धरून मिरवणुकीला दिशा देणारे स्वयंसेवक होते, तसे कुणी कचरा टाकलाच, तर तो उचलून गोळा करणारेही काही स्वयंसेवक होते.

(कचरा गोळा करणारे स्वयंसेवक)

सोबतच्या पोलिसांनाही फारसं काम नव्हतं. (मधे तर एक पोलीसकाका मिरवणुकीत नाचायलाही उतरलेले आम्ही पाहिले!) पांढरीशुभ्र कंचुकीसदृश वस्त्रं नेसलेले आणि तंग सुरवारी घालून मुरकत चालणारे दोन तरुण बघून आम्हांला जरा कसंसंच झालं. पण कुठल्याही प्रकारच्या दाबल्या गेलेल्या गोष्टी बाहेर पडताना असा किंचित चढा, आक्रमक, आक्रस्ताळा सूर घेऊनच बाहेर पडणार, यावरही आमचं एकमत होतंच.

(शेवटी फुगे सोडून मिरवणुकीचं विसर्जन झालं.)

ज्यांची लैंगिकता कधीही दडपली गेलेली नाही अशा आमच्यासारख्या बिनधास्त मुलींना अशा प्रकारे रस्त्यावर उतरणं सोपं होतं-आहे. पण ज्यांना कुटुंबीयांचं, आप्तांचं, समाजाचं दडपण असेल - त्यांच्यासाठी हे किती अवघड असेल? आजूबाजूच्या बघ्या चेहर्‍यांमधे किती जण असतील या बाजूला येऊ इच्छिणारे? निदान या गटाबद्दल मोकळे - स्वीकारशील असणारे? पुन्हा एकदा - कुणास ठाऊक.

मिरवणूक संपल्यावरचे दोन किस्से मात्र अनपेक्षितरीत्या आश्वासक होते.

परेड संपता संपता एका छोटेखानी रेस्तराँमध्ये पाण्याची बाटली खरेदी करायला गेलो. आम्हांला अगदी थंड किंवा अगदीच साधं असे दोन्ही पर्याय नको होते. "बीच का कुछ नहीं है क्या?" असं विचारून गेल्यावर आपण त्यांच्या हाती फुलटॉस दिलाय हे लक्षात आलं नि जीभ चावली. वाटलं, आता ऐकवतायत काका समोरच्या गर्दीबद्दल काहीतरी अनुदार. पण काकांची कमाल. त्यांनी त्या वाक्यातल्या द्वर्थाकडे दुर्लक्ष करून "आहे हे असं आहे, घ्यायचं तर घ्या..." असं म्हणून आम्हांला फुटवलं.

मग बससाठी समोरच थांबलो होतो. लोकांचा जल्लोष ओसरला होता, पण अजून पुरा थांबला नव्हता. गटागटांनी रेंगाळत गप्पा मारणं सुरूच होतं. तेवढ्यात बसस्टॉपवरच्या एका काकूंनी "हे काय चाललंय?" असं मकीला विचारलं. काय सांगावं हे तिला पटकन कळेना. त्यांचं वय-वर्ग पाहता त्यांना या गोष्टींबद्दल माहीत असण्याची सुतराम शक्यता वाटत नव्हती. मकीनं कशीबशी सुरुवात केली. "हा गे लोकांचा मोर्चा आहे. त्यांचं अस्तित्व मान्य करावं, त्यांना सगळ्यांनी समजून घ्यावं म्हणून..."

त्यावर फाटकन "हां, म्हणजे हे सगळे गे आहेत!" असं काकूंचं उत्तर. प्रश्नार्थक कमी आणि विधानाकडे झुकणारं जास्त. त्यांच्या चेहर्‍यावरचे भावही पालटले नाहीत. निर्विकारपणे समोरच्या बसमध्ये बसून काकू चालत्या झाल्या. आम्ही चकित!